Məhkəmələrdə tez-tez rastlaşdığım anlaşılmamazlıqlardan biri, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2017-ci il 14 mart tarixli, 89 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Elektron qaimə-fakturaların tətbiqi, uçotu və istifadəsi” Qaydalarında qeyd olunanların birmənalı qəbul edilməməsi, daha doğrusu, yanlış anlaşılmasıdır. Bir çox hallarda hakimlər bir tərəfin (xidmət göstərən və ya mal satan tərəfin) məhkəməyə təqdim etdiyi elektron qaimə-fakturanı məcburi ödəniş sənədi kimi qəbul edərək, digər tərəfin ödəniş etməsi barədə qətnamə qəbul edir. Belə qətlərini onunla əsaslandırırlar ki, həmin sənəd barəsindəki qaydalara görə, elektron qaimə-fakturalara, alıcı və ya xidmətləri qəbul edən tərəf, beş gün ərzində öz etirazını bildirmədikdə, sənəddə yazılanlarla razılaşmış sayılır.
Əslində isə, ““Elektron qaimə-fakturaların tətbiqi, uçotu və istifadəsi” Qaydalarının, beş gündən bəhs edən 3.9-cu bəndində belə yazılıb: “ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparımadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsi ilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq, aidiyyəti üzrə təqdim olunur. Burada qayda belə müəyyən olunur ki, proqram təminatı, elektron qaimə-faktura təqdim edən vergi ödəyicisini beş gün gözləyir ki, o elektron qaimə-fakturada nə düzəliş (dəqiqləşdirmə) edəcəksə, bu müddət ərzində etsin. (Qaydaların 3.7-ci bəndində, dəqiqləşməyə əsas verən hallar da müəyyən edilmişdir: əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, mal geri qaytarıldıqda, qiymətlər aşağı düşdükdə və s.) Etməsə, proqram təminatı, elektron qaimə-fakturanı tərtib edən vergi ödəyicisinə, avtomatik hesab-faktura göndərəcək ki, bu qədər vergi ödəməlisən. Məqsəd ondan ibarətdir ki, vergi ödəyicisi beş gündən sonra, istənilən vaxt, elektron qaimə-fakturada yazdığı rəqəmi azaldıb, ödəməli olduğu vergi məbləğini azaltmasın. Yoxsa, Vergilər Nazirliyini maraqlandırmır ki, satıcının elektron qaimədə yazdığını alıcı mütləq ödəməlidir və yaxud xidmət göstərənin elektron qaimə-fakturada yazdığını, sifarişçi mütləq ödəməlidir. Nazirliyi, ancaq alacağı vergi maraqlandırır.
Digər tərəfdən, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiqlənən, yuxarıda bəhs etdiyim qaydaların 3.7-ci bəndində, dəqiqləşdirilmə aparılmış elektron qaimə-fakturanın alıcı tərəfindən nə zaman təsdiqləməli olduğu açıq şəkildə yazılıb. Qaydalarda bu müddət, dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu günü olaraq müəyyən edilib. (Diqqət yetirməyinizi istəyirəm ki, bu müddət yalnız dəqiqləşdirilmiş, yəni üzərində düzəliş edilmiş elektron qaimə-fakturalara şamil olunur, digərlərinə yox. Yəni, digər elektron qaimə-fakturanın alıcı tərəfindən təsdiqlənməsinə lüzum yoxdur) Bu bəndə həm də əlavə olunub ki, bu müddətə riayət olunmayanda, proqram təminatı həmin elektron qaimə-fakturanı sistemdən silir. Elementar məntiqi olan şəxs başa düşməlidir ki, silinmiş sənədi, qətnamə qəbul edərkən, sübut kimi qəbul etmək olmaz. Bir də, nəzərə alınmalıdır ki, qaydalara əsasən (3.4; 3.5 və 3.8-ci bəndlər) elektron qaimə-fakturalar kağız daşıyıcılarda ştrix kodla, o halda çap oluna bilər ki, alıcının və ya sifarişçinin elektron qutusu olmasın. Müasir dövrdə Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemində elektron qutusu olmayan az sayda vergi ödəyicisi tapmaq olar. Deməli, kağız daşıyıcıda, özü də ştrix kodla məhkəmələrə təqdim olunan elektron qaimə-fakturalar etibarsız sayılmalıdır. Həm ona görə ki, qarşı tərəfin elektron qutusu var, eləcə də, bu sənədin alıcıya təqdim olunduğu (çatdırıldığı) blankda təsdiqlənməyib (ştrix kodlu elektron qaimə-fakturalar adətən, sənədin qarşı tərəfə çatdırıldığı təsdiqlənmədən, bunun üçün nəzərdə tutulmuş yer boş saxlanılmaqla, doldurulmadan məhkəməyə təqdim olunur).
Elektron qaimə-fakturalar bir də ona görə ödəniş üçün əsas sayıla bilməz ki, onun özü hansısa sənədə əsaslanmalıdır və qaimə tərtib edilərkən, əsas götürülən sənədin adı, qaydaların 2.2.4 və 2.6-cı bəndinə uyğun olaraq, “Əsas” rekvizitində öz əksini tapmalıdır. 2.2.4-cü bəddə elektron qaimə-fakturanın əsaslanmalı olduğu sənədlərin sırasında “ödəniş sənədi”nin də olduğunu nəzərə alsaq, yenə də belə nəticəyə gəlmək olar ki, elektron qaimə-faktura qarşı tərəf üçün məcburi ödəniş sənədi ola bilməz. Çünki, o özü elə ödəniş sənədinə əsasən tərtib edilə bilər.
Çox qəribədir ki, bəzi özlərini mühasib adlandıran şirkət əməkdaşları, elektron qaimə-fakturada yazılanlarla, qarşı tərəfin təqdim etdiyi məlumatları tutuşduraraq, üzləşmə aktları tərtib edirlər. (Yəqin onlar da beş günlük müddətin ötürüldüyünü və ödənişin qaçılmaz olduğunu zənn edirlər.) Anlamırlar ki, elə qarşı tərəf də elektron qaimə-fakturada yazılan rəqəmləri, üzləşmə aparılması üçün, ona təqdim edib. Belə çıxır ki, bir sənəddə yazılanları iki tərəf üzləşdirir. Məgər buna ehtiyac varmı? Bəzi hallarda, belə üzləşmə aktları da, məhkəmələrdə sübut kimi qəbul olunur. Ancaq, hər iki tərəfin eyni sənədə, elektron qaimə-fakturaya əsaslandığı araşdırılmır.
Fikrimi yekunlaşdıraraq, bildirmək istəyirəm ki, hər bir halda mallar və ya xidmətlər (hər bir vahidinin qiyməti ilə birlikdə) təhvil alınmalı və bunun müqabilində təhvil-təslim aktları yazılmalıdır. Müqavilələrdə əsasən, üzləşmə aktının, elektron qaimə-fakturanın olması deyil, bu aktın olası nəzərdə tutulur. Bu aktlar həm mühasiblər üçün əsas ödəniş sənədi kimi qəbul olunmalı, həm də məhkəmələr üçün əsas sübut kimi qəbul olunmalıdır.
Məqaləni hazırladı:
Hüquqşünas Hüseynsoy Nail (nail.huseynsoy@mail.ru)
© 2009-2022 De Jure.