Şirkət hüquqşunasının fəaliyyətinin psixoloji xüsusiyyətləri. Muxtarova Rəna.

Şirkət rəhbərlərinin işinin təşkili və xüsusiyyətlərinə dair hazırlanmış  çoxlu sayda milli və xarici materiallara və məqalələrə rast gəlmək olar. Şirkət hüquqşunasının əməyi, imici, peşəkar davranışı, etikası, psixologiyası barədə isə demək olar ki, heç bir material nəşr olunmayıb. Halbuki, sahibkar strukturlarına xidmət edən hüquqşunaslar hər bir mədəni cəmiyyətin olduqca təqdirəlayiq təbəqəsini təmsil edir. Hüquqşunaslıq yüksək maaşlı peşələr reytinqində birinci yeri tutur. Populyar hüquq sahələrinə bunları aid etmək olar: biznes vəkilliyi, xarici iqtisadiyyat, bank fəaliyyəti və qiymətli kağızlar, gömrük, vergi, əmək, korporotav hüquq və s. Bəs hansı amillər bugünkü hüquqşunasın uğurlu fəaliyyətini təmin edir?

Şübhəsiz, ancaq peşəkar bacarığa, geniş hüquqi biliklərə, yüksək zehnə malik olan mütəxəssislər müvəffəqiyyətə nail ola bilərlər. Peşəkar hüquqşunas bu xüsusiyyətlərə malik olmalıdır: öz peşəsinə davamlı əsaslandırılmış marağı olmalı, daima öz biliyini artırmalı, məlumatı dərk edib üzərində işləməyi bacarmalı, peşə sahəsində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün səy göstərməlidir. Eyni zamanda öz şəxsiyyətinin adekvat qiymətləndirilməsi, yəni öz imkan və bacarıqlarını bilməsi uğurlu hüquqşunas üçün çox vacibdir. İnsanın öz haqqında təsəvvürü psixologiyada «Mən - konsepsiyası» anlayışı ilə işarə olunur və «mənliyin» tam simasını, yəni öz-özünə qiymət verilməsini təşkil edir. Bəziləri öz-özünə həddən artıq, digərləri isə əksinə aşağı qiymət verirlər, başqa sözlə desək «tam dəyərə malik olmama» kompleksindən əziyyət çəkirlər.

İnsanın öz haqqında təsəvvürü üç komponentə əsaslanır:

• Məlumat - özü haqqında həqiqi və ya həqiqətə uyğun olmayan dərk olunmuş məlumat (yaş, cins, gəlir və s.);
• Qiymət - özünü başqaları ilə müqayisə etmək («mənim yalnız 40 yaşım var», «mənim yaşım artıq 50-ni aşıb» və s.);
• Davranış - davranış mövqeyinin formalaşması («mən başqalarından pis deyiləm, hələ hər şeyə nail ola bilərəm»).

Özü haqqında təsəvvür müxtəlif mövqeləri əhatə edir:

• «Mən reallıqda necəyəm»;
• «Mən necə olmalıyam»;
• «Mən necə ola bilərəm»;
• «Mən necə olmaq istəyirəm»;
• «Başqaları məni necə görmək istəyirlər».

Gəlin bu mövqelər çərçivəsində hüquqşunasın «Mən necə olmalıyam» mövqeyinə nəzər yetirək, onun imici və peşəkar keyfiyyətlərindən, yəni peşəkar bacarığından danışaq.

Şirkətin hüquqşunası daima öz biliyini artırmalı, məlumatı dərk edib üzərində işləməyi bacarmalı, geniş görüş dairəsinə, biliyə malik olmalı, özü və şirkətlə üzləşən real və əsassız təhlükələrə qarşı müqavimət göstərməyə hazır olmalıdır. Bunula bərabər, təmkinli, son dərəcədə dəqiq, mütəşəkkil və səliqəli olmaq lazımdır. Hüquqşunas inandırmağı, öz mövqeyini müdafiə etməyi, emosiya və əhvalını idarə etməyi, əməkdaşının nöqteyi-nəzərini qəbul etməyi, danışıqlar aparmağı, mübahisə etməyi bacarmalıdır. Mütəxəssis, xüsusən də hüquqşunas öz nailliyyətlərini, nöqsanlarını və səhvlərini təhlil edə bilməlidir. Bir tərəfdən, o, qərarından dönməz olmalı, sözünün üstündə durmalı və mövqeyinin doğruluğunu sübut etməli, digər tərəfdən isə, işin faydası üçün onda çeviklik, elastiklik, öz haqsızlığını etiraf etmə və qanuna uyğun kompromis qərar axtarıb tapmaq bacarığı kimi keyfiyyətlər olmalıdır.

Məlumdur ki, şirkətdə hüquqşunasın əsas vəzifələrinə şirkət fəaliyyətinə hüquqi qiymətin verilməsi, rəhbərliyi hüquqi səhvlərdən və onların nəticələrindən qorumaq aiddir - məsələn, vergi ödəmələrinin azaldılmasının qanuni yollarının aşkar edilməsi. Sözün qısası, hüquqşunas, əgər şirkət rəhbəri qanunu pozarsa, qanundan kənara çıxarsa, müxtəlif qeyri-qanuni və ya yarım-qanuni, o cümlədən kriminal üsullarla qanunu pozarsa, onu nə gözləyəcəyi barədə xəbərdar etməlidir. Hüquqşunasın məsləhətlərini qəbul etmək və ya etməmək, məhəl qoymamaq - rəhbərin öz işidir. Bəs bu kimi hallarda «hüquqşunas - rəhbər» münasibətləri necə qurulur? Bəzi şirkət rəhbərləri (baş mühasiblər) hüquqşunas qarşısında reallığa uyğun olmayan məqsədlər qoyurlar - hansı yolla olursa-olsun qanuna mövafiq bir şey fikirləşib tapmaq, arbitraj və ya məhkəmədə qələbə qazanmaq. Belə rəhbərlər üçün hər hansı bir əsaslandırma qəbul edilməzdir - «Mən sənə maaş verirəm» kredosu ilə hərəkət edirlər. Digər rəhbərlər isə hüquqşunasın fikrini nəzərə almadan və heç bir şeylə hesablaşmayaraq qanunu pozurlar. Sonra isə hüquqşunası işdə ciddiyyətsizliyə və sözünün üstündə dura bilməməsinə görə günahlandırırlar. Belə ittihamlarin arxasında hüquqi məhdudiyyətlərin məntiqliliyini inkar edən, bütün məsələləri savadlı hüquqşunas vasitəsilə həll etmək mümkündür deyən rəhbərlərin açıq aşkar psixoloji biliksizliyi və savadsızlığı gizlənir. Bəzi firma rəhbərləri açıq aşkar psixopatik isteriə əlamətləri daşıyan şəxsiyyət olduqları üçün tabeliyində olan insanların xüsusiyyətlərini nəzərə almayaraq kollektivi avtoritar, qeyri-demokratik qaydada idarə edir, personalın idarə olunmasında bir çox səhvlərə yol verirlər. Belə olan halda kollektivdə «konformizm» və prinsipsizlik meydana çıxır. Belə bir mövqe hüquqşunas üçün çox əlverişsiz olur. Bu situasiyada onun şəxsiyyəti, mənliyi itir. Ancaq müəssisə bazar iqtisadiyyatı şəraitində normal  fəaliyyət göstərirsə adətən «rəhbər-işçi» münasibətləri partnyor münasibətlərinə çevrilir. Bu da o deməkdir ki, bütün əməkdaşlar şirkət üçün maksimal mənfəətin əldə edilməsinə çalışırlar. Bu cür münasibətlər tələb edir ki, şirkətdə çalışan əməkdaşların hamısı bir-birinə psoxoloji cəhətdən uyğun olsun. Psixoloji uyqunluq və ya mütəşəkkilliyə əməkdaşlardan bir-birinin fikrinə hörmətlə yanaşmaq, mümkün qədər insana xas olan zəif və çatışmayan cəhədləri bağışlamaq bacarıqları daxildir. Eyni zamanda, biznesdə əməkdaşlıq münasibətləri, məsələlərin həllində prinsipiallıq, birgə fəaliyyətə müsbət köklənmə, iş yoldaşına qarşı minimum mənfi reaksiya və qıcıqlandırmanın olmasını tələb edir. Ancaq «psixoloji komfort» olduğu halda müəyyən nəticələrin nail olunmasına şərait yaranır. Hüquqşunasın «psixoloji komfort» şəraitində işləməsi psixika ehtiyatlarının işə salınmasına, fəaliyyətində uğur qazanmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edilməsinə münasib zəmin yaradır. «Hüquqşunas-rəhbər» münasibətlərindəki diskomfort motivasiyanın zəiflənməsinə, emosional gərginliyə, yüksək həyacanlılığa və ruhi yorğunluğa gətirib çıxarır. Bütün bunlar işdə müvəffəqiyyətsizlik, özünü əhəmiyyətsiz hiss etmə halları ilə nəticələnir. Belə bir durum sıxıntı, əhval-ruhiyyənin itirilməsi, sərf olunan qüvvənin əbəs olması kimi düşüncələrin meydana çıxmasına, əsəbilik, işləmək qabiliyyətinin zəifləməsi kimi davranışların əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Belə bir şəraitdə hüquqşunas qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək üçün dözgön qərarlar qəbul etməyi bacarmır. Bu kimi hallar həm rəhbəri, həm də hüquqşunası «uğursuzluqların toplanması» prosesinə və bir-birinə qarşı qıcıqlanmalara gətirib çıxarar.

Bu vəziyyətdə hüquqşunas özünü depressiyadan necə qorumalı, ruhi sağlamlığının və normal halının mühafizəsi üçün psixoloji müdafiəni necə qurmalıdır?

Yadda saxlamaq lazımdır ki, firmanın hüquqşunası eyni zamanda bir neçə ictimai rollarda çıxış edir: rəhbər, tabe olan işçi, iş yoldaşı. Hər bir rolun mövqeyi fərqlidir. Məsələn, rəhbər rolunda idarəetmə, psixologiya, işgüzar münasibətlər, birgə fəaliyyət taktikası sahəsində peşəkar biliklərə və bacarıqlara yiyələnmək lazımdır. Bununla bərabər rəhbər, tabeçiliyində olan işçilərin təbiətini, xasiyyətini, tələbatlarını, maraqlarını, o cümlədən, yaddaş, diqqət, dərk etmə, duyğular, təsəvvür, mimika və s. kimi əsas ruhi proseslərin xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır.

Əgər söhbət hüquqşunasın öz peşəsinə, işinə münasibətindən gedirsə, buna misal özünə əmin, marağı olan, neytral, hər bir işə səylə girişən hüquqşunasları gətirmək olar.

Davranış strategiyası cəhətdən hüquqşunaslar bu kateqoriyalara bölünür: aktiv, təşəbbüslö, passiv, aqressiv, neytral və impulsiv. Bu amillər də «rəhbər-hüquqşunas» münasibətlərində nəzərə alınmalıdır. Xasiyyət, temperament, ruhi xüsusiyyətlər və şəxsi imkanlar nəzərə alınmadan işçilərin qarşılarına eyni tələblər qoyula bilməz. Bunların bilməsi hər bir işçinin qüvvəsini tam istifadə etməsinə imkan yaradar, bilməməsi isə əksinə - psixoloji diskomforta, işdə birliyin olmamasına və bunların nəticəsi kimi işgüzar fəaliyyətdə böyük zərərlərə gətirə bilər. Rəhbərin kollektivdə işləmə üslubu və metodları da çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, qışqırma, söyüş, rəhbərin kobudluğu hüquqşunasın əmək səmərəliliyini aşağı salır və bununla da onun işə qarşı həvəsi və marağı sarsılır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qəzəb, hirs, inciklik, məyusluq, kədər, qəm, ümidsizlik, qorxu işçini tam iflic edir və əməyin nəticələrinə mənfi təsir göstərir. Əksinə, maraqlılıq, əminlik, əmin-amanlıq, gümrahlıq nəticənin əldə olunmasına müsbət təsir göstərir. Rəhbərin xüsusiyyətlərini öyrənərkən hüquqşunas onun əsasən də stress vəziyyətlərdəki davranışına diqqət yetirməlidir. Bu davranışı proqnozlaşdıra bilən hüquqşunas işgüzar və şəxsi münasibətlərdə birgə problemlərin uğurlu həllinə nail ola bilər.

Ünsiyyətin bütün növlərinin daxili və xarici strukturu mövcuddur. Xarici strutkura bunları aid etmək olar: nitq, jestlər, mimika, yeriş, geyim və davranış qaydası, yəni vizual deyilən mədəniyyət. Peşəkar davranışa ailədə və məktəbdə tərbiyə edilmə, təhsil, insanın yaşadığı psixoloji dairə, mühit təsir göstərir. Eyni zamanda, özünü «təqdim edə» bilməməsi, geyim üslubunu (işgüzar, ev, idman geyimlərinin) qarışıq salması, özünü aparmaq tərzi, üz ifadəsi işçinin peşəkar davranışına mənfi təsir göstərə bilər. Sağlamlıq, işgüzar aktivlik də əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, əl barmaqları gərgin vəziyyətdə olan və oynayan, dodaqlarını bükən insanlar həddən artıq həyəcanlı, vasvası və fəal olurlar. Peşəkar davranış hüquqşunasın imicinin vacib tərkib hissəsidir. Bu imicin formalaşması isə illərlə vaxt aparır. Davranış, işə münasibət, qeyri-peşəkar fəaliyyət və insanlarla təmasa girmək bacarıqsızlığı bu imicə tez bir zamanda mənfi təsir göstərə bilər. Sokrat demişkən: «İnsan, yaxşısı necə olduğunu bilə-bilə pis hərəkət edir».

«İmic» anlayışına bu keyfiyyətlər daxildir:

• ÖZÜNƏ ARXAYINLIQ hüquqşunasın peşəkar və kommunikativ bacarıqları ilə müəyyən edilir. Hüquqşunasın peşəkar biliklərini dəstəkləyən məsləhətçilərin olması bu arxayınlığı artırır;

• MÜVƏFFƏQİYYƏTLİLİK  hüquqşunasın özündən, qarşısına qoyduğu məqsədlərdən asılıdır. Müəyyən məqsəd əldə etməyə çalışma, can atma, maneələrin öhdəsindən gəlmə və təkidlə məqsədə doğru irəliləmə bacarığı kimi keyfiyyətlər müvəffəqiyyəti təmin edir;

• İNANDIRICILIQ danışıqlarda başqalarını qətiyyətlə və təlaşsız inandırmaq, öz mövqeyini əsaslandırmaq, müxtəlif hücumlardan təmkinlə və ədəblə özünü müdafiə etmək, ideyalarını qorumaq üçün lazım olan çox vaçib bir keyfiyyətdir;

• ORİJİNALLIQ - şablonlardan, stereotiplərdən uzaq olan qeyri-standart qərarları qəbul etmək, məsələlərin həllində situasiyanı və iştirakçıları diaqnoz etməyə bacarmaq lazımdır;

• HÖRMƏT - şəxsiyyətə, müştəriyə göstərilən hörmət nəzərdə tutulur;

• MÜVAZİNƏT vəziyyətə və insanlara adekvat yanaşmaq bacarığıdır. Müvazinət stressə möhkəmlik, əsəbi-psixoloji təzyiqlərə davam gətirməyə bacarmaq deməkdir;

• ÜZÜGÜLƏRLİK - mehribançılıq, xeyirxahlıq, təbəssüm, bir sözlə, başqa insanlarda simpatiya oyadan və əhvalı qaldıran hər bir jest nəzərdə tutulur.

Bu yeddi amil hüquqşunasın imicini cazibədar edir. Heç bir başqa peşədə olmadığı kimi bu peşədə hər şey insanın özündən asılıdır. Yeri gəlmişkən, burada «Lifespring» («Həyatın baharı») amerika təlim sisteminin fundamental fikrini tətbiq etmək olar: «Mən həyatımda baş vermiş, baş verən və baş verəcək hər bir şeyə görə məsuliyyət daşıyıram. Həyatımda ÖZÜM, etdiyim həm bərbadlığa həm də müvəffəqiyyətlər və yaratdıqlarıma cavabdeh oluram. Mən heç kimə paxıllıq və heç kimlə özümü müqayisə etmirəm. Mən bu dünyaya öz vizit kartımla gəldim və alnıma yazılmış təyinatı yerinə yetirirəm».

Öz şəxsi «imicini» yarada bilməyən, rəhbəri, tabeliyində olan işçiləri ilə psixoloji əlaqə və komfort qura bilməyən hüquqşunas çox vaxt özünü «uğursuz adam» hesab edir. O, başqa iş axtarmağa başlayır amma başqa iş yerində də onu həmin «tamaşa» gözləyə bilər. Onda hüquqşunas düşünməlidir ki: «Hər bir vəziyyətdə eyni göstərici mövcuddur - MƏN özüm. Mənim bəlalarımın mənbəyi nədir? Mən, rəhbərim, peşəkar biliklərim, psixloji aspektləri bilməməzliyim və ya başqa bir şey?».

Bu halda hüquqşunas: «Haqqında o, özü özünü düzəltdi deyilə biləcək bir insan ol» ingilis məsəlinə üz tutmalıdır.

Ədəbiyyat:

A.Q. Sipris. Firma hüquqşunasının fəaliyyətinin psixoloji xüsusiyyətləri.

«Öridiçeskaə mıslğ». 2004. № 3.