Əsas tablar
Təfsir: Hüquqşünasın mətn dəryasında işıq fənəri
Kateqoriya:
Təfsir: Hüquqşünasın mətn dəryasında işıq fənəri
Müəlliflər:
Rəvan Babayev[1]
Nicat Vəliyev[2]
Annotasiya
Təfsir hüquq elminin mühüm nəzəri və praktiki mövzularından biridir. Milli hüquq ədəbiyyatlarında təfsir mövzusuna olan yanaşmalardan fərqli olaraq, bu məqalədə təfsir daha çox praktiki mövzu kimi araşdırılacaq. Təfsirin praktiki mövzu kimi xarakterizə olunmasının başlıca səbəbi onun hüquq normasının mətninin mahiyyətinin aydınlaşdırılması və (və ya) birbaşa, yaxud dolayı yolla qanunvericilik aktlarında mövcud olan boşluqların doldurulması, kolliziyaların aradan qaldırılması üsulu kimi çıxış etməsidir. Məhz bu səbəbdən məqalənin əsasını təşkil edən məsələlər "necə başa düşülür?" və "necə tətbiq edilir?" suallarından daha çox, "niyədir?", "necə başa düşülməlidir?" və "necə tətbiq edilməlidir?" suallarına cavab verilməklə qiymətləndiriləcək. Nəticədə məqalədə hüquqşünaslar üçün təfsir etmə bacarığının əhəmiyyətliliyini göstərən və inkişafına şərait yaradan nümunələr daha sadə və aydın anlaşılan formada izah ediləcək.
Abstract
Interpretation is one of the important theoretical and practical subjects of legal science. Unlike the approaches to the topic of interpretation in national legal literature, in this article, interpretation will be examined more as a practical issue. The main reason for characterizing interpretation as a practical issue is that it serves as a method for clarifying the essence of the text of a legal norm and/or directly or indirectly filling the gaps in legislative acts and resolving conflicts. For this reason, the issues forming the basis of the article will be evaluated by answering the questions "why?", "how should it be understood?" and "how should it be applied?" rather than the questions "how is it understood?" and "how is it applied?". As a result, examples that demonstrate the importance of interpretation skills for lawyers and facilitate its development will be explained in a simpler and more comprehensible manner.
Mündəricat
Təfsir yolu ilə mahiyyəti aydınlaşdırılanlar
A. Konstitusiyanın müəyyən etdiyi differensiasiya: fiziki şəxslər və dövlət orqanları
B. “Bir qayda olaraq” ifadəsi: həmişə, ya adətən?
C. Hökumətlərarası müqavilələrin ikili təbiəti
D. Sayımız çatmır, necə qəbul edək?
E. Sürücülük hüququnun məhdudlaşdırılması əmək müqaviləsinin xitamı əsası kimi
F. Əlilliyə görə ayrı-seçkilik: cinayət, yoxsa inzibati xəta?
Doğru bilinən yanlışlar: Qaranlığa salınmış təfsir fənəri
C. Mən bu işdən dərhal çıxmalıyam
D. Bu torpaqda doğulmuşamsa, deməli, vətəndaşam
E. Dövlət öhdəlik götürür: nədə və necə?
A. Xüsusilə ağır cinayət niyə yoxdur?
B. Himnin bayraq və gerbdən fərqi nə idi?
C. Ələt azad iqtisadi zonası və inzibati məsuliyyət
Konstitusiya Məhkəməsinin səlahiyyəti yetirdimi?
A. Yazılmasa belə, qəsdən eləməmişəm...
B. Cinayət barədə xəbər verməmə cinayətinə fərqli baxış
Ortada bir ziddiyyət var: Təfsir yenə köməyə gəlir
A. İctimaiyyətin ehtiyacı, yoxsa sui-istifadə?
B. “Why don't you get a work permit for me?”
Təfsir mövzusunu araşdırmazdan əvvəl 2 fəlsəfi anlayışa: “oxuya bilmək” və “oxumağı bacarmaq” anlayışlarına aydınlıq gətirmək lazımdır. Demək olar ki, hər bir şəxs teksti “oxuya bil”sə də, həmin tekstdəki mənanı “oxumağı bacar”mır. “Oxumağı bacarmaq qabiliyyəti” isə hermenevtika elmi tərəfindən öyrənilir. “Hermenevtika” anlayışı yunan dilində “təfsir etmək” mənasına gələn “hermeneuein” və “təfsir” mənasında istifadə olunan “hermeneia” sözlərindən yaranmışdır. Tərcümədə hermenevtika konsepsiyasının məğzi mətnin obyektiv (sözlərin qrammatik mənaları və tarixən şərtlənmiş variantları) və subyektiv (müəlliflərin niyyəti) əsaslara görə mənasının müəyyən edilməsindən ibarət olan şərh etmə bacarığıdır.[3]
Universal hermenevtikanı yaratma cəhdi alman filosofu Fridrix Şleyermaxeri müasir hermenevtikanın banisi edir.[4] O, ilk dəfə hermenevtikanın təkcə dini mətnlərin deyil, bütün insan ifadələrinin başa düşülməsində istifadə oluna biləcək bir fəlsəfi yanaşma xüsusiyyətlərini öz üzərinə götürdüyünü vurğulamışdır.[5] Müəyyən bir zaman kəsiyində yazılmış mətnə sonralar yenidən müraciət oluna bilər ki, bu halda da oxuyucunun öz yanaşma tərzini həmin mətnə yükləmək ehtimalı yüksək olur. Çünki mətn müəllifin yaratdığı mənadan yayınır və beləcə mətnin mahiyyəti və qayəsi itir. Elə hermenevtikanın zərurililiyi də ondan ibarətdir ki, yaranmış yanlışlığın qarşını alınır, mətndə nəzərdə tutulan məna aşkar olunur. Göründüyü kimi, mətn onun mənasından kənarda mövcud deyildir. Şərh, bu mənanı üzə çıxarmaq üçündür. Deməli, mənasız olana məna vermək, şərh etməkdənsə, mətn yaratmaqdır.[6] Məqalədə isə hermenevtika elminin öyrəndiyi hüquq qaydasının təfsiri mövzusundan danışılacaq.
Hər kəsin özündə müəyyən bir hüquq qaydasını əks etdirən hüquq normasının mətnini başa düşməsini prezumpsiya edə bilərik. Nəzərə alınmalıdır ki, belə prezumpsiya birbaşa normativ hüquqi aktın məzmununda ifadə edilməyərək ağlabatan mühakiməyə əsaslandığı üçün qanuni yox, faktiki prezumpsiya hesab edilməlidir.[7] Lakin hüquqşünaslara münasibətdə belə yanaşma qəbuledilən deyil. Çünki hüquqşünaslar hüquq normasının mətninin mahiyyətini dərk etməlidirlər. Buna rəğmən, təəssüflə vurğulamaq lazımdır ki, heç də bütün hüquqşünaslar hüquqi mətnin mahiyyətini dərk etmə, başqa sözlə desək, təfsir etmə bacarığına malik deyillər.
Qənaətimizcə, hüquqşünasın təfsir etmə bacarığı onun “təfsir fəaliyyət qabiliyyəti” qiymətləndirilə bilər. Bu ifadəyə belə anlayış verilə bilər: “Təfsir fəaliyyət qabiliyyəti” hüquqşünasın öz hərəkətləri ilə hüquq normasının mətnini öz hüquq düşüncəsini rəhbər tutaraq, praktiki, yaradıcı, məhsuldar, intuitiv üsullarla hüquqi biliklərini səfərbər etməsi nəticəsində aydınlaşdırması bacarığıdır.
İndisə hüquq ədəbiyyatlarında təfsirə verilən bəzi definisiyalara keçid edə bilərik. Qeyd edək ki, məqalənin predmetini bu definisiyaların doğru və ya yanlış olmasını üzə çıxarmaq təşkil etmədiyindən oxuyucular bu cür qiymətləndirmədə sərbəstdir.
- Hüquq normasının təfsiri dedikdə, hüquq normasının düzgün tətbiqi məqsədilə qanunvericinin qanunda ifadə olunan iradəsinə uyğun olaraq normanın izah edilməsi başa düşülür.[8]
- Hüquqi təfsir hüquq normasının həqiqi mənasının izahı, yəni mətndə gizlənən iradənin aşkara çıxarılması, müəyyən hal və hadisələrlə bağlı olaraq iradənin əhatə və hüdudlarının müəyyən edilməsi prosesidir.[9]
- Dvorkin hesab edir ki, təfsir hakimlərin təkcə mövcud qanunvericilik bazasını şərh etmədiyi, həm də öz qərarlarına əxlaqi prinsip və dəyərləri daxil etdiyi yaradıcı prosesdir. Onlar ədalətli və tutarlı həllə nail olmaq üçün qanuna vahid bütövlükdə baxmağa və ən yaxşı əxlaqi və hüquqi olan arqumentləri müəyyən etməyə borcludurlar”.[10]
- Tarixi hüquq məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri olan Savinyi qeyd edir ki, hüququ tarixən inkişaf etmiş bir sistem kimi başa düşmək lazımdır. Buna görə də hüquq normalarının şərhi zamanı normanın tarixi inkişafı və ilkin mənası nəzərə alınmalıdır. Bununla da Savinyi belə bir nəticəyə gəlir ki, hüquqi şərh qanunun yaradılması zamanı qanunvericinin ilkin niyyətinin aşkar edilməsindən ibarətdir.[11]
- Avropa Məhkəməsinin bir sıra qərarlarında qeyd olunmuşdur ki, istənilən hüquq sistemində norma nə qədər dəqiq tərtib olunsa da, məhkəmə şərhi qaçılmazdır. Anlaşılmayan məqamların izah olunmasına hər zaman ehtiyac olacaq. Müəyyənlik arzuedilən olsa da, bəzən lüzumsuz sərtliklə müşayiət oluna bilər, halbuki hüquq dəyişən şəraitlə addımlamaq xüsusiyyətinə malik olmalıdır. Müvafiq olaraq, bir çox qanunlar qaçılmaz terminlərin istifadəsi ilə tərtib olunmuşlar ki, onlar az və ya çox dərəcədə qeyri-müəyyəndir, onların şərhi və tətbiqi təcrübədən asılıdır. Hüquq müddəasının müxtəlif cür təfsir olunması özü-özlüyündə öncədən görmə tələbinin pozulmasına gətirib çıxarmır. İşlərə baxarkən məhkəmələrin üzərinə qoyulmuş rol ondan ibarətdir ki, onlar bu cür şübhələri təfsirlə aradan götürsünlər.[12]
Hüquqi təfsirə qanunvericilik səviyyəsində anlayış verilmədiyindən, qeyd edilən definisiyalar leqal yox, doktrinal səciyyə daşıyır. Bütün bu definisiyalar ümumiləşdirildikdə hüquqi təfsir belə qiymətləndirilə bilər: Hüquqi təfsir, hüquqi mətnlərin özəyini təşkil edən mənaları və onların gizli məqamlarını aşkar edən bir tədqiqat prosesidir. Bu proses, hüquqi sənədlərin gizli xəzinələrini açaraq, onların praktik tətbiqi üçün aydınlıq gətirir. Təfsir, hüquqi aktlarda ifadə olunmuş mətnlərin müxtəlif səviyyələrini analiz edərək, davranış qaydasını daha dəqiq başa düşmək və tətbiq etmək üçün zəruri olan elmi və analitik bir vasitədir.
Təfsir haqqında yazmaqla təfsirdən istifadə etmək arasındakı fərq, hadisəni kənardan izləməklə həmin hadisənin mərkəzində olarkən ona qiymət vermək arasında olan fərqi xatırladır: İkincilər birincilərdən daha mürəkkəbdir. Sadədən mürəkkəbə doğru keçid hüquqi təfsirin canlı bir orqanizm kimi necə fəaliyyət göstərdiyini ortaya çıxaracaq. Hüququn nəzəri çərçivəsi isə yalnız real problemlər və mürəkkəb hallarda tətbiq olunduqda tam anlamını tapır. Dolayısıyla, hüquqi təfsirin incəliklərini praktik nümunələr vasitəsilə işıqlandıraraq, onun gündəlik hüquqi proseslərdəki əhəmiyyətini və funksionallığını ortaya qoyacağıq.
Oxuduqlarımızın, rastlaşdıqlarımızın, eşitdiklərimizin və d. mahiyyətini anlamadan onun ifadə etmək istədiklərini də anlaya bilmərik. Məqalənin annotasiya hissəsindən də aydın olduğu kimi, özündə bir hüquq qaydası müəyyən edən mətnin mahiyyətinin aydınlaşdırılması təfsirin başlıca funksiyalarından biridir. Təfsirin bu funksiyasının konkret hallarda necə tətbiq edilməli olduğuna dair təsəvvürün formalaşdırılması məqsədilə hazırkı başlıq altında müəyyən nümunələr hazırlanmışdır.
Sistematik təfsir edilərkən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 71-ci maddəsinin IX və X hissələri arasında kəskin fərqin olduğu görünməkdədir:
IX. Hər kəs qanunla qadağan olunmayan hərəkətləri edə bilər və heç kəs qanunla nəzərdə tutulmayan hərəkətləri etməyə məcbur edilə bilməz.
X. Dövlət orqanları yalnız bu Konstitusiya əsasında, qanunla müəyyən edilmiş qaydada və hüdudlarda fəaliyyət göstərə bilərlər.
Bu maddələr arasındakı fərq, ünvanlandığı subyektlərdə və onların hərəkətlərinin hüquqi çərçivəsinin müəyyən edilməsində özünü göstərir. Belə ki, Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin IX hissəsi fiziki şəxslərə, X hissəsi isə yalnız dövlət orqanlarına ünvanlanıb. Bu müddəaların mənasından adı çəkilən subyektlərin hərəkətlərinin hüquqi çərçivəsində aşağıdakı fərqlər müşahidə olunur:
- Fiziki şəxslərə münasibətdə “qanunla qadağan olunmayan hər şey yolveriləndir”[13].
- Dövlət orqanlarına münasibətdə “qanunla nəzərdə tutulmayan hər şey qadağandır”.
Bəllidir ki, qadağanedici normalarda hər hansı hərəkət və ya hərəkətsizliyin qadağan olunması barədə göstəriş ifadə olunur.[14] Başqa sözlə desək, qadağanedici normalar şəxsin etməkdən çəkinməli olduğu hərəkətləri nəzərdə tutur.[15] Yəni şəxs, qanunun qadağan etdiyi hərəkətləri etməmək kimi bir öhdəlik daşıyır, lakin qanunun qadağan etmədiyi hər şeyi etməkdə sərbəstdir.[16] Şəxsin nəyisə edə bilməsi ümumi qayda, edə bilməməsi isə istisna hal olduğu üçün bu istisnanın sərhədləri ayrıca və açıq şəkildə göstərilməlidir.[17] Qadağanın mövcudluğu üçün onun mütləq təsbit edilməli olduğu halda, hüquq və azadlıqların varlığı üçün onların dəqiq formada nəzərdə tutulmasına ehtiyac yoxdur.[18] Məsələn, təhsil almaq hüququmuz varsa, deməli, təhsil almaq üçün təhsil müəssisəsinə getmək də, müvafiq yerdə əyləşmək də, dərslə bağlı sual vermək də hüququmuzdur. Lakin həm təhsil müəssisəsinin özündə, həm də onun ərazisində tütün çəkmək qanunla qadağan edilsə də,[19] ictimai-iaşə obyektlərinin ərazilərində bunu açıq şəkildə qadağan edən bir qayda nəzərdə tutulmadığından,[20] analoji olaraq deyə bilmərik ki, ixtiyari bir şəxs restoranın həyətində tütün çəkə bilməz. Ümumiyyətlə, hüquqi mənada qadağa – hüququ istisna edən, şəxsə qoyulmuş məhdudiyyəti pozmama vəzifəsini yükləyən və riayət edilmədiyi təqdirdə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyətə səbəb olan hal olduğu üçün onun müəyyən edilməsi zamanı hüququn və ya qanunun analogiyasından istifadə edilə bilməz.[21]
Dövlət orqanlarına münasibətdə isə bu yanaşmanın əksini görürük. Dövlət orqanları yalnız qanunla müəyyən edilmiş sərhədlər daxilində fəaliyyət göstərə bilər. Yəni insanlara münasibətdə qadağan hesab edilən hərəkətlərin qanunla mütləq nəzərdə tutulmalı olduğu halda, dövlət orqanlarına münasibətdə isə onların səlahiyyətinə daxil olan hərəkətlər mütləq qanunda dəqiq şəkildə təsbit olunmalıdır. Çünki insanlara hüquq və (və ya) azadlıqlar verilmir, onların təbiətindən bu hüquq və (və ya) azadlıqlar mövcud olur, dövlət orqanının isə yaradılışdan hüququ olmur, bu hüquq ona məhz qanunla verilir. Deməli, hüquqi dövlətdə hüquqdan (qanundan) öncə, hüquqla (qanunla) tənzim olunmamış, belə demək mümkündürsə, “təbii” dövlət hakimiyyətindən söhbət gedə bilməz.[22]
Bu da o deməkdir ki, dövlət orqanlarının səlahiyyətləri dar təfsir olunmalıdır (potestas stricte interpretatur)[23] və şübhə halında səlahiyyət əleyhinə prezumpsiya olunur (in dubiis, non præsumitur pro potentia)[24], yəni başqa sözlə desək, dövlət orqanının hansısa məsələyə dair səlahiyyətinin olub-olmaması ilə bağlı tərəddüd olarsa, bu zaman belə prezumpsiya edilir ki, dövlət orqanının həmin məsələnin həll edilməsi ilə bağlı səlahiyyəti yoxdur, çünki olmuş olsa idi, qanunda dəqiq və aydın şəkildə göstərilərdi və şübhə də yaranmazdı.
Fərqin nə olduğunu anladıqdan sonra isə fərqin niyə olduğunu bilmək lazımdır. Belə bir fərqin olması hüquq sisteminin səmərəli işləməsini təmin etmək üçün zəruridir. Fiziki şəxslər qanunla açıq şəkildə qadağan edilmədiyi müddətcə istədikləri fəaliyyətlə məşğul ola bilərlər. Bu, cəmiyyətin azad və demokratik inkişafını dəstəkləyən mühüm bir prinsipdir. Əgər dövlət orqanlarına “qanunla qadağan edilməyən hər şeyi edə bilərlər” kimi geniş bir azadlıq verilsə idi, bu, hüquqi xaosa, səlahiyyətlərin sui-istifadəsinə və vətəndaş hüquqlarının ciddi şəkildə pozulmasına səbəb ola bilərdi. Dövlət orqanlarının səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməsi riski yüksəkdir, çünki onların fəaliyyəti çox vaxt cəmiyyətin geniş təbəqələrinə təsir edir. Buna görə də dövlət orqanlarının fəaliyyəti qanunla dəqiq şəkildə tənzimlənməli və onların yalnız qanunla açıq şəkildə müəyyən edilmiş çərçivədə hərəkət etməsi təmin edilməlidir.
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun 64.4-cü maddəsində “bir qayda olaraq” ifadəsi qeyri-müəyyən ifadə olaraq qəbul edilmişdir. Ümumiyyətlə, normativ hüquqi aktlarda heç də az istifadə edilməyən bu ifadəyə münasibətdə praktikada ikili yanaşma var: Bir qisim hesab edir ki, “bir qayda olaraq” ifadəsi hüquq qaydasının bütün hallarda nəyi nəzərdə tutduğunu bildirir. Digər qismin fikrincə, “bir qayda olaraq” ifadəsi bütün halları deyil, ümumi qaydanı (regula generalis)[25] nəzərdə tutur. Qaydanın ümumiliyi isə onun mütləqliyi demək deyil, əksinə xüsusi halın da ola biləcəyinə işarədir. Biz ikinci yanaşmanın tərəfdarıyıq və fikrimizi əsaslandırmaq üçün ayrı-ayrı müddəalara nəzər salacağıq:
- “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Qanununa görə, “Konstitusiya Məhkəməsinin icraatı, bir qayda olaraq, şifahi aparılır. Tərəflərin və ya maraqlı subyektlərin razılığı olduqda Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsi ilə müəyyən edilən qaydada işə yazılı prosedurla baxa bilər”.[26]
- Əmək Məcəlləsinin 174.1 və 174.2-ci maddələrinin mahiyyətinə görə, əmək haqqı, bir qayda olaraq, işin icra olunduğu iş yerində verilir, lakin işçinin istəyi ilə onun bankdakı hesabına köçürülə və ya müvafiq ünvana göndərilə bilər.
- Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun Qərarında qeyd edilir ki, “...bir qayda olaraq bir əşya üzərində bir şəxsin mülkiyyət hüququ olur və bu fərdi mülkiyyət adlanır. Bir əşya üzərində birdən çox şəxsin mülkiyyət hüququ olduqda ümumi mülkiyyət halı yaranır”.[27]
- “Məhkəmə və hakimlər haqqında” Qanunun 94-cü maddəsinə əsasən, yuxarı instansiya məhkəmələrin hakimi vəzifələrinə, bir qayda olaraq, ən azı 5 il birinci instansiya məhkəmələrinin hakimi işləmiş şəxslər təyin oluna bilərlər. Elə həmin qanunla müəyyən edilmişdir ki, “Konstitusiyanın 126-cı maddəsinin I hissəsinin tələblərinə cavab verən, hüquq sahəsində nüfuza, hüquqşünas ixtisası üzrə 20 illik iş təcrübəsinə, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan şəxslər... nəzərdə tutulmuş prosedurlardan kənar Məhkəmə-Hüquq Şurasının təklifinə əsasən... yüksək hakim vəzifələrinə təyin edilə bilərlər”.[28]
Sistematik təfsir əsasında məlum olur ki, istər Konstitusiya Məhkəməsi icraatının şifahi aparılmasını, istər əmək haqqının işin icra olunduğu yerdə verilməsini, istər bir əşya üzərində bir şəxsin mülkiyyət hüququnu, istərsə də yuxarı instansiya məhkəmələrinin hakimi vəzifəsinə təyini qaydalarını nəzərdə tutan müddəalar mütləq qayda olmayıb, ümumi hüquq qaydasını müəyyən edir. Konstitusiya Məhkəməsi icraatına yazılı prosedurla baxıla bilməsi, əmək haqqının işçinin bank hesabına və ya müvafiq ünvana göndərilə bilməsi, bir əşya üzərində birdən çox şəxsin mülkiyyət hüququnun ola bilməsi və yuxarı instansiya məhkəməsi hakimlərinin aşağı instansiya məhkəmələrində 5 il çalışma şərtinə tabe tutulmadan təyin edilə bilməsi isə ümumi qaydadan kənara çıxan xüsusi hallardır. Xüsusi hallar ümumi qayda ilə ziddiyyət təşkil etmir, sadəcə olaraq onun mövcudluğu ümumi qaydanı istisna edir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 148-ci maddəsinin II hissəsi Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq müəyyən etmişdir. Həmin hissədə istifadə olunan “beynəlxalq müqavilələr” ifadəsi özündə həm dövlətlərarası, həm də hökumətlərarası müqavilələri əhatə edir.[29] Konstitusiyanın 151-ci maddəsi isə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı məhz dövlətlərarası müqavilələrin iyerarxik baxımdan qanunlardan üstün hüquqi qüvvəyə malik olduğunu bildirir. Deməli, Konstitusiya və referendum aktları istisna olmaqla, dövlətlərarası müqavilələrlə digər normativ hüquqi aktlar arasında ziddiyyət yaranarsa, bu ziddiyyət “lex superior derogat legi inferiori”[30], yəni iyerarxiya prinsipi əsas götürülərək dövlətlərarası müqavilələrin xeyrinə həll edilməlidir.
Konstitusiyanın qanunvericilik sisteminin hüquqi əsaslarını müəyyən edən X fəslində hökumətlərarası müqavilələrlə bağlı birbaşa olaraq heç bir müddəa nəzərdə tutulmayıb. Bu səbəbdən hökumətlərarası müqavilələrin hüquqi statusunun, habelə onların qanunvericilik sistemindəki yerinin müəyyən edilməsi üçün sistematik təfsirdən istifadə edilməlidir.
Konstitusiyanın 130-cu maddəsinin III hissəsinin 6-cı bəndinə əsasən, Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının hökumətlərarası müqavilələrinin Konstitusiya və qanunlara uyğunluğuna nəzarət edir. Digər tərəfdən Konstitusiyanın 95-ci maddəsi ilə müəyyən edilir ki, qanunlardan fərqli qayda nəzərdə tutan hökumətlərarası müqavilələrin təsdiq edilməsi Milli Məclisin həll etdiyi məsələlərdən biridir və bu məsələyə dair 63 səs çoxluğu ilə qanunlar qəbul edilir. Belə çıxır ki, hökumətlərarası müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sistemində iki kateqoriyaya bölünür:
- Qanunlardan fərqli qayda nəzərdə tutduğu üçün Milli Məclis tərəfindən ayrıca qanunla ratifikasiya edilməli hökumətlərarası müqavilələr;
- Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilməsi zəruri olmayan digər hökumətlərarası müqavilələr.
Birinci kateqoriyadan olan hökumətlərarası müqavilələr qanunla təsdiq edildiyindən elə “qanun” statusunu almış olurlar. Məsələn, “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Pakistan İslam Respublikası Hökuməti arasında Preferensial Ticarət Sazişi”nin təsdiq edilməsi haqqında” Qanun. Belə olan halda qanunla təsdiq edilmiş hökumətlərarası müqavilələrlə digər qanunlar arasında ziddiyyət yarandıqda kolliziya necə həll edilməlidir?
İlk ağıla gələn odur ki, bu kolliziya “lex posterior derogat legi priori” (sonrakı qanun əvvəlki qanunu ləğv edir) adlı zaman və ya “lex specialis derogat legi generali”[31] (xüsusi qanun ümumi qanunu ləğv edir) adlı məzmun prinsiplərinin tətbiqi ilə həll olunmalıdır. Amma sistematik təfsirlə burada bir istisnanın olduğu görünməkdədir:
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununda qeyd edilir: “Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı hökumətlərarası müqavilələr həmin müqavilələrin Azərbaycan Respublikası üçün məcburiliyinə razılığın ifadə olunduğu normativ hüquqi aktlardan daha üstün hüquqi qüvvəyə malikdir”.[32] Məntiqi təfsirlə belə aydın olur ki, qanunla təsdiq edilmiş hökumətlərarası müqavilələrlə həmin müqavilələrin məcburiliyinə razılığın ifadə olunmadığı qanunlar arasında ziddiyyət yarandıqda, bu ziddiyyət yuxarıdakı iki prinsipin, yəni zaman və ya məzmun prinsiplərinin tətbiqi ilə aradan qaldırılacaq. Lakin məcburiliyinə razılığın ifadə olunduğu normativ hüquqi aktlara münasibətdə eyni prinsiplərin tətbiq olunacağı deyilə bilməz. Burada ziddiyyət bütün hallarda hökumətlərarası müqavilələrin xeyrinə həll olunmalıdır. Amma Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilməsi zəruri olmayan digər hökumətlərarası müqavilələrlə qanunlar arasında ziddiyyət yarandıqda, bu ziddiyyət iyerarxiya prinsipi əsas götürülməklə həll ediləcək.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən onun səlahiyyətlərinə aid edilən məsələlər üzrə, müəyyən səs çoxluğu əsasında Qanunların, o cümlədən Konstitusiya Qanunlarının qəbul edilməsi mexanizmi müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, Konstitusiyaya əlavələr 95 səs çoxluğu ilə Konstitusiya qanunları şəklində qəbul edilir.[33] O cümlədən minimum 83 səs çoxluğu ilə qəbul edilə bilən Qanunlar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən imzalanmayıb geri qaytarılarsa, belə Qanunlar 95 səs çoxluğu ilə yenidən qəbul edildiyi təqdirdə təkrar səsvermədən sonra qüvvəyə minir.[34]
Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 125 deputatdan ibarətdir,[35] lakin qanunverici orqan, 83 deputatının səlahiyyətləri təsdiq olunduqda səlahiyyətlidir.[36] Sual doğuran məqam isə ondan ibarətdir ki, 83 deputatının səlahiyyətlərinin təsdiq olunduğu Milli Məclis, qüvvəyə minməsi üçün 95 səs çoxluğunun tələb olunduğu Qanunları və (və ya) Konstitusiya Qanunlarını necə qəbul edəcək? Bunun üçün 95 səs çoxluğu Milli Məclisin deputatlarının sayına mütənasib surətdə azaldılmalıdırmı?
Bununla bağlı qeyd edilməlidir ki, hər deputatın 1 səs hüququ olduğu üçün 83-94 sayda deputatın səlahiyyətləri təsdiq olunduqda 95 səs çoxluğunun əldə edilməsi riyazi cəhətdən mümkünsüzdür. Belə olan halda hər hansı bir Konstitusiya Qanununun, o cümlədən qüvvəyə minməsi üçün 95 səs çoxluğunun tələb olunduğu Qanunların qəbulundan söhbət gedə bilməz. Çünki Konstitusiyada yalnız 83-94 sayda deputatın səlahiyyətinin təsdiq olunması qüvvəyə minməsi üçün 95 səs çoxluğunun tələb olunduğu Qanunların, o cümlədən Konstitusiya Qanunlarının qəbul edilə bilməsindən istinsalıq təşkil edən hal kimi qiymətləndirilmir.
Nəzərə alınmalıdır ki, təfsir yolu ilə özündə istisna hal nəzərdə tutmayan qaydadan istisna yaratmaq olmaz.[37] Deməli, ümumi qaydadan istisnalıq təşkil edən hallar aydın şəkildə göstərilməlidir, əks hal istisnanın olmaması kimi qəbul edilir.[38] “Ubi lex voluit dixit, ubi noluit tacuit” (qanun istədiyi zaman deyər, istəmədiyi zaman isə susar)[39] prinsipinin də mahiyyətinə uyğun olaraq qeyd edilməlidir ki, qanun (burada – Konstitusiya) əgər bir məsələni detallı tənzimləmək istəsə idi, bunu edərdi, etməyibsə, deməli, istəməyib. Xalq öz iradə ifadəsini belə bəyan edibsə, təfsirçi də bunu məhz bu formada başa düşməli və qəbul etməlidir.
Əmək Məcəlləsində tərəflərin iradəsindən asılı olmayan hallarda əmək müqaviləsinə xitam verilmə əsaslarından biri də budur: “İşçinin nəqliyyat vasitəsini idarəetmə hüququndan məhrum etmə cəzasına məhkum edildiyi barədə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü olduqda”.[40] Bu maddənin hərfi təfsirinə görə, əgər işçi məhkəmə tərəfindən nəqliyyat vasitəsini idarəetmə hüququndan məhrum etmə cəzasına məhkum edilərsə, onun əmək müqaviləsinə tərəflərin razılığı olmadan xitam verilir. Lakin hərfi təfsir, təfsirçidə belə bir sual yaradır: Əgər işçinin vəzifəsi ona nəqliyyat vasitəsini idarə etməyi tələb etmirsə, onun bu hüquqdan məhrum edilməsi əmək müqaviləsinin xitamı üçün əsasdırmı?
Əmək funksiyası şirkətin pəncərələrinin xaricdən təmizlənməsi olan Akif dayı Cinayət Məcəlləsinin 263.1-ci maddəsindəki əməli törətməkdə təqsirli bilinərək 1 ilədək müddətə nəqliyyat vasitəsini idarəetmə hüququndan məhrum edilməklə 6.000 manatadək miqdarda cərimə ilə cəzalandırılmışdır. Akif dayı əmək funksiyasının yerinə yetirilməsi üçün nəqliyyat vasitəsini idarə etməli deyilsə, onda niyə işdən çıxarılsın?
Sualın cavabını tapmaq üçün məhdudlaşdırıcı təfsirdən istifadə etmək gərəkdir. Qeyd edək ki, məhdudlaşdırıcı şərhə yalnız normativ hüquqi aktın mətni və mənası arasında açıq-aşkar fərq olanda yol verilir.[41] Deməli, yuxarıda göstərilən qayda yalnız gördüyü işlərin və ya göstərdiyi xidmətlərin xarakterinin nəqliyyat vasitəsinin idarə edilməsi ilə sıx bağlı olan işçilərə ünvanlanır. Əgər işçinin işdə nəqliyyat vasitəsini idarə etməsi zəruri deyilsə, onda məhkəmənin qərarına əsasən bu hüquqdan məhrum edilməsinin əmək müqaviləsinə təsir etmə imkanı yoxdur. Çünki Əmək Məcəlləsinin bu maddəsinin mənası onun nəqliyyat vasitəsini idarə etməyi tələb edən vəzifələrə yönəlməli olmasını ifadə edir.
İxtiyari bir işçiyə əlillik əlamətinə (sağlamlıq vəziyyətinə) görə ayrı-seçkilik edib onun əmək hüquqlarını məhdudlaşdıran işəgötürənin əməli ilə işçinin cinsinə görə ayrı-seçkilik edən işəgötürənin əməli eyni hüquq qaydasınımı pozur? Bu suala cavab tapmaq üçün yerli və beynəlxalq hüquq normaları sistematik təfsir edilməlidir:
- “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” 1966-cı il tarixli Beynəlxalq Paktda qeyd edilir: “Bütün insanlar qanun qarşısında bərabərdirlər və heç bir ayrı-seçkiliyə yol verilmədən qanunla bərabər müdafiə olunmaq hüququna malikdirlər. Bununla bağlı ayrı-seçkiliyin bütün növləri qanunla qadağan olunmalıdır və qanun istənilən əlamətə: irqi, dərisinin rəngi ... digər halları ilə bağlı əlamətlərə görə ayrı-seçkiliyə qarşı bütün şəxslərə bərabər və səmərəli müdafiə təminatı verməlidir”.[42] Beynəlxalq hüquq normasının mənası bunu deməyə imkan verir ki, sağlamlıq vəziyyəti, şəxsin “digər halları ilə bağlı əlamətlər” kateqoriyasına aid edilə və beləcə bu əsasla ayrı-seçkiliyə məruz qalmanın bərabərlik hüququ və onun pozulmasından bəhs edən madddənin təsir dairəsinə düşdüyü qeyd edilə bilər.
- Oxşar yanaşma Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 14-cü maddəsində “və ya digər status kimi hər hansı əlamətlərinə görə” ifadəsinin işlədilməsində özünü göstərir. Belə ki, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedentinə görə, əlillik əlamətinə görə ayrı-seçkilik halının da həmin ifadənin təsir dairəsinə düşür.[43] Bu da o anlama gəlir ki, Konvensiyada yer alan ayrı-seçkilik hallarının siyahısı məhdud çərçivədə deyil.[44]
- “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” 13 dekabr 2006-cı il tarixli Konvensiyanın 2-ci maddəsində “əlillik əlamətinə görə ayrı-seçkilik” anlayışına müfəssəl izah verilərək göstərilmişdir ki, bunun məqsədi və ya nəticəsi siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, mülki və ya hər hansı digər sahədə bütün insan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının digərləri ilə bərabər səviyyədə tanınmasının, realizə olunmasının və ya həyata keçirilməsinin məhdudlaşdırılmasından və ya inkar olunmasından ibarət əlilliklə bağlı istənilən fərqqoyma, istisna və məhdudiyyətlər tətbiqetmədir.
- Konstitusiyaya əsasən, “dövlət, irqindən, etnik mənsubiyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, etnik, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır”. [45]
11 oktyabr 2016-cı ildə keçirilmiş referendumla Konstitusiyanın 25-ci maddəsinə aşağıdakı məzmunda VI hissə əlavə edilmişdir:
“Sağlamlıq imkanları məhdud olanlar, onların məhdud imkanlarına görə həyata keçirilməsi çətinləşən hüquq və vəzifələrdən başqa, bu Konstitusiyada təsbit olunmuş bütün hüquqlardan istifadə edir və vəzifələri daşıyırlar”.
- 31 may 2018-ci ildə qəbul edilmiş “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Qanunun 21-ci maddəsi əlilliyi olan şəxslərin əmək hüququnun həyata keçirilməsinə həsr edilmişdir. Bu Qanunun 21.3-cü maddəsinə görə, “əlilliyi olan şəxsin səhhətinin peşə vəzifələrini yerinə yetirməsinə mane olduğu, yaxud başqa şəxslərin səhhəti və əmək təhlükəsizliyi üçün təhlükə törətdiyi hallar istisna olmaqla, onunla əlillik səbəbindən əmək müqaviləsini bağlamaqdan, işdə irəli çəkməkdən imtina edilməsinə, əmək müqaviləsinə xitam verilməsinə və öz razılığı olmadan başqa işə (peşə, vəzifə) keçirilməsinə yol verilmir”. Qanunun həmin müddəası heç bir dəyişiklik edilmədən, 19 may 2020-ci ildə Əmək Məcəlləsinin “Əmək münasibətlərində ayrı-seçkiliyin yolverilməzliyi” adlanan 16-cı maddəsinin I hissəsinə yeni abzasda əlavə edilmişdir.
Əmək Məcəlləsinin 16.3-cü maddəsinin tələbi (əmək münasibətləri prosesində işçilər arasında bu maddənin birinci hissəsində göstərilən ayrı-seçkiliyə yol verən işəgötürən və ya digər fiziki şəxs qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada müvafiq məsuliyyət daşıyır) nəzərə alınaraq qanunvericiliyin pozulmasına görə inzibati məsuliyyət növü seçilmiş və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə 2 iyun 2020-ci ildə 205-1-ci maddə əlavə edilmişdir. Həmin maddədə əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında qanunvericiliyin pozulması hallarından biri kimi göstərilmişdir: “Əlilliyi olan şəxsin səhhətinin peşə vəzifələrini yerinə yetirməsinə mane olduğu, yaxud başqa şəxslərin səhhəti və əmək təhlükəsizliyi üçün təhlükə törətdiyi hallar istisna olmaqla, onunla əlillik səbəbindən əmək müqaviləsini bağlamaqdan, işdə irəli çəkməkdən imtina edilməsinə, əmək müqaviləsinə xitam verilməsinə və öz razılığı olmadan başqa işə (peşəyə, vəzifəyə) keçirilməsi ...”
Yuxarıdakı maddələrin əlaqəli təhlili nəticəsində qeyd edilməlidir ki, qanunverici, şəxsin əlillik əlamətinə görə onunla əmək müqaviləsinin bağlanılmasından imtina edilməsi əməlinə görə məsuliyyəti nəzərdə tutarkən bunun inzibati xəta kimi qiymətləndirilməli olması qənaətinə gəlmişdir. Fəqət işəgötürənin işçi ilə digər əsaslarla (cinsinə, dininə, irqinə və d.) fərq qoyaraq əmək müqaviləsini bağlamaqdan imtina etməsi Cinayət Məcəlləsinin 154-cü maddəsi ilə cinayət məsuliyyətinə səbəb olacaq. Çünki Cinayət Məcəlləsinin 154-cü maddəsi Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III hissəsinə münasibətdə bərabərlik hüququnun pozulması ilə ayrı-seçkiliyin yaranması halında məsuliyyəti müəyyən edir. Sağlamlıq imkanlarının məhdud olması bərabərlik hüququnu pozan ayrı-seçkilik halının Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III hissəsində nəzərdə tutulmaması bu əsasla həmin şəxslə əmək müqaviləsini bağlamaqdan imtina edən işəgötürənin cinayət məsuliyyətinə deyil, inzibati məsuliyyətə cəlb edilməsinə səbəb olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, sistematik təfsirin verdiyi nəticə həm də sözügedən məsələ ilə bağlı daha məqsədəmüvafiq tənzimləmə aparılmasını zəruri etməkdədir. Belə ki, Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III hissəsinin “dövlət... hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir” müddəası dövlətin insanların hüquqi mənada bərabərliyinin[46] təmin edilməsi istiqamətində pozitiv öhdəliyini müəyyən edir. Bu öhdəliyin həmin maddədə sadalanmayan digər əsasa görə məhdudlaşdırılması və ya fərqli cür tətbiqi bərabərlik hüququnun məqsədinə ziddir. Həqiqətən də, əmək münasibətləri zamanı işçinin cinsinə görə ayrı-seçkilik edən işəgötürənin əməlinin cinayət, sağlamlıq vəziyyətinə (əlillik əlamətinə) görə ayrı-seçkilik edən işəgötürənin isə inzibati məsuliyyət daşıması, işçilərə qeyri-bərabər yanaşmanın təkcə işəgötürən tərəfindən deyil, həm də qanunverici tərəfindən tətbiq edildiyinin göstəricisidir. Cinayət qanunvericiliyinin genişləndirici təfsirinin yolverilməzliyi prinsipi baxımından qeyd edilməlidir ki, bərabərlik hüququnun pozulması əsaslarını özündə ehtiva edən hallar sırasına sağlamlıq vəziyyəti (əlillik əlaməti) də əlavə edilməlidir.
Oxşar yanaşma Türkiyə qanunvericiliyində də yer almışdır. Belə ki, Türkiyə Konstitusiyasının 10-cu maddəsinə əsasən, “dilindən, irqindən, rəngindən, cinsindən, siyasi düşüncəsindən, fəlsəfi əqidəsindən, dinindən, məzhəbindən və bu kimi səbəblərdən asılı olmayaraq hər kəs qanun qarşısında bərabərdir”. 4857 nömrəli İş Qanununun 5-ci maddəsinə əsasən, “əmək münasibətlərində dil, irq, rəng, cins, əlillik, siyasi fikir, fəlsəfi inanc, din və məzhəb və bu kimi səbəblərə görə heç bir ayrı-seçkiliyə yol verilə bilməz”. Nəhayət, Türk Cəza Qanununun 122-ci maddəsinə əsasən, “dil, irq, milliyyət, rəng, cins, əlillik, siyasi düşüncə, fəlsəfi əqidəsi, din və ya məzhəb fərqliliyindən doğan nifrət səbəbilə ... işə qəbuluna mane olan (işə qəbulunu əngəlləyən şəxslər) bir ildən üç ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırılır”.
Bir sıra dünya ölkələrinin cinayət qanunvericiliyində də şəxsə onun sağlamlıq vəziyyətinə görə (əlillik və ya digər xəstəliyinə görə) ayrı-seçkiliyin edilməsi, o cümlədən onunla bu əsasla əmək müqaviləsinin bağlanılmasından imtina edilməsi cinayət məsuliyyətinə səbəb olan əməl kimi qiymətləndirilir:
- Ermənistanın Cinayət Məcəlləsinə əsasən, “ayrı-seçkilik – şəxsin şərəf və ləyaqətini, hüquq və azadlıqlarını pozan və ya şəxsin ..., sağlamlığına, fiziki məhdudiyyətinə, ... görə heç bir obyektiv əsas və qanuni məqsəd olmadan üstünlük verilməsi və ya ayrı-seçkilik göstərilməsi – onqat məbləğində cərimə ilə, yüz saatdan çox olmayan ictimai işlərlə, azadlığın bir il müddətinə məhdudlaşdırılması ilə və ya bir ay müddətinə qısa müddətli azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır”.[47]
- Qazaxıstanın Cinayət Məcəlləsinə görə, “hamiləlik səbəbindən qadınla əmək müqaviləsinin bağlanmasından əsassız imtina edilməsinə, ... eləcə də əlilliyinə görə əlil şəxslə ... əmək müqaviləsinin bağlanmasından əsassız imtina edilməsinə və ya əmək müqaviləsinə xitam verilməsinə görə, iki yüzdən beş yüzə qədər aylıq hesablanma göstəricisi miqdarında cərimə, müəyyən vəzifələri tutmaq hüququndan beş ilə qədər məhrumetmə, yaxud iki ilə qədər islah işləri cəzası nəzərdə tutulur”.[48]
- Fransanın Cinayət Məcəlləsinə əsasən, “ayrı-seçkilik, fiziki şəxslər arasında mənşəyinə, cinsinə, ... sağlamlıq vəziyyətinə, əlilliyə, ... aid olub-olmamasına (həqiqi və ya ehtimal edilən) əsaslanan hər hansı bir fərqləndirmə kimi müəyyən edilir;[49]
İşə qəbuldan, intizam tədbiri tətbiqindən və ya işdən çıxarılmasından imtina edildikdə, ... üç il həbs cəzası və 45.000 avro cərimə ilə cəzalandırılır”.[50]
Müasir paytaxtların rolu, coğrafi və iqtisadi göstəricilər, siyasi əlaqələr və daxili nəzarət kimi faktorlardan asılı olaraq müəyyən edilir və bu amillər müxtəlif dövrlərdə dəyişkənlik göstərə bilər. Paytaxtlar, həm daxili, həm də xarici əlaqələrin kəsişdiyi, siyasi qərarların qəbul edildiyi və resursların idarə olunduğu mərkəzlər olaraq böyük əhəmiyyət daşıyır.[51] Konstitusiyaya əsasən, “Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhəridir”.[52] Paytaxt Bakı, Xəzər dənizinin qərb sahillərində, Abşeron yarımadasının cənubunda yerləşən tarixi bir şəhərdir.[53] Dövlətin nüvəsini təşkil edən paytaxtda dövlət və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları yerləşir və cəmiyyət həyatı üçün son dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlər həll olunur.[54] Paytaxtın Konstitusiyada təsbit edilməsinin əsas səbəblərindən biri bu olsa da, bu səbəblər təkcə bununla məhdudlaşmır.
Paytaxtın Konstitusiyada göstərilməsi paytaxtın dəyişdirilməsi üçün Konstitusiyaya dəyişiklik edilməli olduğunu göstərir. Bu, paytaxtın dəyişdirilməsi kimi mühüm qərarın ciddiyyətini və əhəmiyyətini vurğulayır. Deməli, paytaxtın Əsas Qanunda qeyd edilməsi daxili və xarici siyasətdə bir sabitlik yaradır və dövlətin mərkəzi hökumətinin fəaliyyət göstərdiyi yeri beynəlxalq səviyyədə tanıdır.
Nəzərə alınmalıdır ki, qanunverici orqan Konstitusiyanın mətnində dəyişiklik edilməsini yalnız və yalnız təklif edə bilər. Hətta bu təklif də Konstitusiyanın mətnində dəyişiklik edilməsi üçün hələ kifayət deyil: Bunun üçün təklif olunan dəyişikliklərə dair əvvəlcədən Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi alınır.[55] Lakin hər bir halda paytaxtla bağlı Konstitusiyanın mətnində dəyişikliyin edilib-edilməyəcəyinə xalq qərar verməlidir.
İnsanlar tərəfindən sorğulanmadan doğru kimi qəbul edilən, lakin mahiyyətinə varıldıqda yanlış olduğu bilinən hallar, təkcə gündəlik həyatda deyil, hüquqi sferada da özünü göstərir. Bunun əsas səbəbləri sırasında təfsirin yerində istifadə edilməməsi, yaxud ümumiyyətlə istifadə edilə bilməməsi göstərilməlidir. Bəhs olunan mövzu ilə bağlı daha dolğun təsəvvür yaratmaq üçün konkret hallara nəzər salınmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının mətnində dəyişikliklər yalnız referendumla qəbul edilə bilər[56] və bu dəyişikliklər Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi və ya Prezidenti tərəfindən təklif edildikdə bununla bağlı əvvəlcədən Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi nəzərə alınır.[57] Konstitusiyanın 155-ci maddəsində isə onun bəzi maddələrinə dəyişikliklər təklif edilməsi təşəbbüsünün məhdudlaşdırılmasından bəhs olunur: 1-2-ci, 6-8-ci və 21-ci maddələr. Yəni Azərbaycanın prezidentli respublika idarəetmə formasından parlamentli respublika idarəetmə formasına keçid etməsi Konstitusiyanın 155-ci maddəsinin mahiyyətinə görə, mümkün deyil. Çünki Konstitusiyanın 7-ci və 8-ci maddəsinə dəyişiklik edilə bilməz. Lakin həmin maddələrə dəyişiklik edilə bilməməsini nəzərdə tutan maddədə, onun da öz mətnində dəyişiklik edilə bilməməsi ilə bağlı heç bir müddəa yoxdur.
“Ubi lex voluit dixit, ubi noluit tacuit” (qanun istədiyi zaman deyər, istəmədiyi zaman isə susar)[58] prinsipini bu situasiyaya tətbiq edərək deyə bilərik ki, xalq öz iradə ifadəsini belə ifadə edibsə, təfsirçi də bunu məhz bu cür başa düşməli və qəbul etməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, Konstitusiyaya dəyişiklik edilə bilinməsi ümumi qayda (generalis regula), bunun məhdudlaşdırılması isə istisna haldır (exception).[59] İstisnalar da dar təfsir olunmalı olduğundan (exceptio est strictissima interpretationis),[60] belə bir nəticəyə gəlinir ki, həqiqətən də, Konstitusiyanın 155-ci maddəsinin özünə dəyişiklik edilə bilər. Deməli, parlamentli respublika idarəetmə formasına keçmək üçün ya Konstitusiyanın 155-ci maddəsinin mətninə dəyişiklik edilərək 7-ci və 8-ci maddəyə dəyişiklik edilə bilinməməsi ilə bağlı müddəa çıxarılmalıdır, ya da yeni Konstitusiya qəbul edilməlidir.
Vəkil yanında təcrübə keçən hüquq tələbələri bəzən elə zənn edirlər ki, onlar vəkilin köməkçisidirlər. Həmin tələbələrin özlərini “vəkilin köməkçisi” adlandırması hüquqi baxımdan maraqlı sual doğurur: Hüquq fakültəsinin tələbələri vəkilin köməkçisi ola bilərlərmi?
Belə ki, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” Qanunun 8-1-ci maddəsinə əsasən, ali hüquq təhsilli Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı vəkilin köməkçisi ola bilər. Bu, vəkilin köməkçisi ola bilmək üçün minimum tələbdir. Yuxarıdakı maddənin qrammatik təfsirindən bu nəticəyə gəlinir ki, ali hüquq təhsili olmayan vətəndaş vəkilin köməkçisi ola bilməz. Bəs ali hüquq təhsili və ali təhsil arasındakı fərq nədir?
“Ali hüquq təhsili” anlayışı Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu Qərarının[61] əsaslandırıcı hissəsində bu formada verilir:
- “... Ali hüquq təhsili peşəkar hüquqi fəaliyyətlə məşğul olmağa əsasları nəzərdə tutan dövlət, hüquq və idarəçilik haqqında biliklərin məcmusudur. Ali hüquq təhsili şəxsin hüquqşünaslıq sahəsində təlim və təhsil nəticəsində əldə etdiyi və onun peşəkar-hüquqi fəaliyyətlə məşğul olmasına imkan yaradan hüquqi bilik, baxış və inam sistemidir. Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, ali hüquq təhsili özündə müxtəlif hüquq sahələri üzrə ixtisaslaşmanı da əks etdirir”.
“Ali təhsil” anlayışı isə “Təhsil haqqında” Qanunda aşağıdakı kimi ifadə olunur:
- “Bakalavriat təhsili başa çatmış ali təhsildir. Bakalavriat təhsili almış məzunların əmək fəaliyyəti sahəsi elmi müəssisə və təşkilatlarda və ali təhsil müəssisələrində elmi-pedaqoji fəaliyyət istisna olmaqla, bütün digər sahələri əhatə edir”[62].
“Təhsil haqqında” Qanunun 22-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddəalardan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, ali təhsil müxtəlif ixtisaslar üzrə bakalavr, magistr və doktorantura səviyyələrini özündə əhatə edən təhsildir.
Nəticə etibarilə, hüquq fakültəsinin tələbələri hələ bakalavriat təhsilini davam etdirdiyindən, yəni onların başa çatmış ali təhsili olmadığından həmin tələbələrin vəkilin köməkçisi kimi fəaliyyət göstərmələri qanunvericilik baxımından mümkünsüzdür. Başqa sözlə, bu cür ifadənin qanuna söykənən əsası yoxdur. Hüquq fakültəsinin tələbələri, vəkil yanında könüllü kimi fəaliyyət göstərdikdə, özlərini "vəkil köməkçisi" yox, "vəkil yanında təcrübəçi" və ya "vəkil yanında könüllü" kimi adlandıra bilər. Bu adlandırmalar onların hələ hüquqi təhsili tamamlama və müvafiq peşə kvalifikasiyasını qazanma mərhələsində olduqlarını daha aydın şəkildə göstərir.
Əmək Məcəlləsinin 69-cu maddəsinin adı belədir: “Əmək müqaviləsinin işçi tərəfindən ləğv edilməsi qaydası”. Adından da göründüyü kimi, bu maddənin ünvanlandığı tərəf işəgötürən deyil, işçidir. Yəni işçi bu maddənin tələblərini nəzərə almaqla əmək müqaviləsinin ləğvi üçün təşəbbüskar tərəf kimi çıxış edir. Nəzərə alınmalıdır ki, qanunvericilik mətnində yaranmış qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırmaq üçün bir maddənin və ya bölmənin başlığı köməkçi ola bilər.[63] Bu səbəbdən normativ hüquqi aktın struktur elementinin onun əsas mahiyyətini əks etdirən ada malik olması tələbi müəyyən edilmişdir.[64] Həmin maddənin 1-ci və 3-cü bəndlərinə diqqət yetirək:
- 69.1. İşçi bir təqvim ayı qabaqcadan işəgötürəni yazılı (kağız daşıyıcıda və ya elektron informasiya sistemi vasitəsilə) ərizəsi ilə xəbərdar etməklə əmək müqaviləsini ləğv edə bilər.
- 69.3. İşçi... yeni yaşayış yerinə köçdükdə, başqa işəgötürənlə əmək münasibətlərinə daxil olması ilə bağlı yazılı (kağız daşıyıcıda və ya elektron informasiya sistemi vasitəsilə) razılığı olduqda... ərizəsində göstərdiyi gün əmək müqaviləsi ləğv edilə bilər.
Göründüyü kimi, Əmək Məcəlləsinin 69.1-ci maddəsi əmək müqaviləsinin işçi tərəfindən ləğv edilməsinin ümumi qaydasını “bir təqvim ayı qabaqcadan işəgötürəni yazılı ərizə ilə xəbərdar etmək” şəklində müəyyən etsə də, xüsusi qayda kimi isə bu Məcəllənin 69.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan hallarda əmək müqaviləsinə xitam verilməsinin işçinin ərizəsində göstərdiyi gündə olmalı olduğu vurğulanır. Bununla bağlı belə bir situativ hala nəzər salaq:
Sulutəpə qəsəbəsində çalışan işçi ailəsi ilə birlikdə Mərdəkan qəsəbəsinə köçür. İşçi əvvəlcə iş yerinə gedib-gəlməkdə çətinlik çəkməyəcəyini düşünsə də, bir həftədən sonra bunun heç də belə olmadığını anlayır və işdən çıxmaq qərarına gəlir. Bu situasiyaya tətbiq edilməli olan Əmək Məcəlləsinin 69-cu maddəsi əmək müqaviləsinin ləğvi ilə bağlı bir hal istisna olmaqla işçilərə imkanlar tanıdığından dispozitiv səciyyə daşıyır. Yuxarıdakı maddələrdə istifadə edilən “ləğv edilə bilər” ifadəsi də bunun bir təcəssümüdür. Yəni işçi işəgötürəni bir təqvim ayı qabaqcadan xəbərdar etməyinə baxmayaraq, verdiyi ərizəni geri götürə bilər, bir şərtlə ki, işəgötürən həmin vəzifəyə (peşəyə) yeni işçinin götürülməsi barədə işçiyə rəsmi qaydada yazılı (kağız daşıyıcıda və ya elektron informasiya sistemi vasitəsilə) xəbərdarlıq etməmiş olsun. Bundan başqa Əmək Məcəlləsinin 69.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan halların baş verməsi əmək müqaviləsinin işçi tərəfindən mütləq ləğv edilməli olması anlamına gəlmir.
Bəzən Əmək Məcəlləsinin 69.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan hallar baş verdikdə əmək müqaviləsinə işəgötürən tərəfindən xitam verilməsinin məcburi olub-olmaması ilə bağlı fikir ayrılıqları yaranır. Belə ki, Əmək Məcəlləsinin 69.2-ci maddəsinə görə, “işəgötürən işçinin ərizəsinin verildiyi bir təqvim ayı müddətinin keçməsindən sonra işçinin son haqq-hesabının aparılması tələbini yerinə yetirməyə borcludur”. Ancaq bu Məcəllənin 69.3-cü maddəsində işəgötürənin işçinin tələblərini yerinə yetirməyə borclu olması ilə bağlı hər hansı bir göstəriş nəzərdə tutulmamışdır. Teleoloji təfsir əsasında belə müəyyən edilir ki, həmin Məcəllənin 69.3-cü maddəsində işəgötürənin, işçinin əmək müqaviləsini ləğv etməklə bağlı tələbini yerinə yetirməyə borclu olması ilə bağlı hər hansı bir müddəanın olmaması, işəgötürənin əmək müqaviləsinin ləğv edilməsində mülahizə sərbəstliyinin olması kimi mənalandırıla bilməz. Çünki bu Məcəllənin 69-cu maddəsinin məqsədi işçinin təməl subyektiv hüququ olan əmək hüququnun realizəsinə şərait yaratmaqdır. Əgər işçinin əmək müqaviləsini ləğv etmək üçün Əmək Məcəlləsinin 69.3-cü maddəsində göstərilən qanunverici tərəfindən xüsusi təminat altına alınan səbəbləri varsa, bu səbəblər işçinin qanuni maraqlarını qorumaq üçün daha önəmli olduğundan, işəgötürənin əmək müqaviləsini ləğv etməmək kimi bir hüququ yoxdur. Əks yanaşma həmin maddənin yönəldiyi məqsədə zidd olmaqla, işçilərin məcburi əməyə cəlb edilməsinə gətirib çıxarardı.
Vətəndaşlıq mənsubiyyət prinsipinə (jus sanguinis), yaxud torpaq prinsipinə (jus soli) uyğun olaraq doğum zamanı əldə edilə bilər.[65] Konstitusiyanın 52-ci maddəsinin II cümləsinə görə, “Azərbaycan Respublikasının ərazisində ... doğulmuş şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır”. Bu müddəa torpaq hüququ (jus soli) prinsipinə işarə edir, yəni şəxs Azərbaycanın ərazisində doğulubsa, o, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayılır. Qeyd edilən müddəa hərfi təfsir edildiyi təqdirdə, sual yarana bilər ki, istirahət üçün ölkəmizə gələn turistlərin Azərbaycanda doğulmuş uşaqları torpaq prinsipi əsasında Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını dərhal əldə edirlər?
Fərz edək ki, Almaniya vətəndaşları olan Yanuş və Kari Bakıya istirahət məqsədilə gəlirlər. 32 həftəlik hamilə olan Kari Bakıda özünü narahat hiss edir və klinikalardan birinə yaxınlaşır. Həkim onun doğuş əməliyyatına başlayır və Manuel adında körpə Azərbaycan ərazisində işıqlı dünyaya göz açır. İndi Manuel Azərbaycan vətəndaşı hesab olunacaqmı? Bu sualın doğru cavabını vermək yalnız Konstitusiyaya əsaslanmaqla mümkün deyildir. Bunun üçün sahə normativ hüquqi akta – “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanuna baxılmalıdır. Həmin Qanunun 11-ci maddəsinin I hissəsində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının əldə edilməsi əsaslarından biri kimi də şəxsin Azərbaycan Respublikası ərazisində doğulması faktı çıxış edir. Bu hissədə Qanunun istisna halları müəyyən edən 12-ci maddəsinin I və II hissəsinə göndərmə edildiyi görünməkdədir. Sözügedən Qanunun 12-ci maddəsi isə belə adlanır: “Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş uşaqlarının vətəndaşlığı”. Bu maddənin I hissəsinə əsasən, “Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və hər iki valideyni əcnəbi olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilmir”. Bununla da, sualın cavabı aydın olur: Manuel “jus soli” prinsipi əsasında vətəndaşlıq əldə etməyəcək.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisində doğulma faktı – torpaq hüququ prinsipi (jus soli) əsasında vətəndaşlığın əldə edilməsi, hər iki valideyni vətəndaşlığı olmayan şəxs olan uşaqlara münasibətdə tətbiq edilir. Nümunədən də göründüyü kimi, bəzən hərfi təfsirlə məhdudlaşmaq mahiyyəti başa düşməklə bağlı qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün yetərli olmur. Başqa sözlə, hərfilik mənanı boğa bilər.[66]
Konstitusiyanın mətnində dövlətin öhdəliklərinin nəzərdə tutulduğu müddəalarda istifadə edilmiş feillərə xüsusi diqqət verildikdə müşahidə edilir ki, “dövlət... təminat verir; zəmanət verir; təmin edir” şəklində ifadə olunmuş cümlələr, mahiyyət etibarilə “dövlət... imkanlar yaradır; şərait yaradır; bütün imkanlarından istifadə edir” şəklində ifadə olunmuş cümlələrdən kəskin surətdə fərqlənir. Bu feillərin dəqiq mənasını bilmədən həmin müddəaların məqsədini anlamaq mümkün deyil:
“Təmin etmək” ifadəsinin mənası bir şeylə lazımi dərəcədə təchiz etmək, lazım olan bütün şeyləri etməkdir.[67] “İmkan yaratmaq” ifadəsi isə bir şeyi həyat keçirmək üçün əlverişli şərait yaratmaq, yol vermək mənasına gəlir.[68] Bu iki ifadəni təkcə onların leksik mənalarının izah olunması yolu ilə deyil, həm də konkret konstitusion normalar çərçivəsində fərqləndirmək lazımdır:
Konstitusiyanın 15-ci maddəsinin II hissəsinə görə, “Azərbaycan dövləti bazar münasibətləri əsasında sosial yönümlü iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaradır, azad sahibkarlığa təminat verir ... ”. Həqiqətən də, bu müddəada vergüldən əvvəlki hissə ilə sonrakı hissə arasındakı fərq sezilir. Belə ki, dövlət sosial yönümlü iqtisadiyyatın inkişafına təminat və zəmanət vermək yox, şərait yaratmaq öhdəliyi götürür. Azad sahibkarlığa münasibətdə isə dövlət bu öhdəliyini təkcə şərait yaratmaqla kifayətlənməyərək təminat verməklə həyata keçirir.
Konstitusiyanın ayrı-ayrı müddəalarını əlaqəli təhlil etdikdə belə fərqləndirmənin xeyli sayda olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, dövlət:
- Hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə[69];
- Vərəsəlik hüququna[70];
- Ədəbi-bədii, elmi-texniki və başqa yaradıcılıq növlərinin azad həyata keçirilməsinə təminat verir.[71]
Amma dövlət:
- İşsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlarından istifadə edir[72];
- Xeyriyyəçilik fəaliyyətinin, könüllü sosial sığortanın və sosial təminatın başqa növlərinin inkişafı üçün imkanlar yaradır.[73]
Lakin fərqləndirmənin mahiyyətini anlamaqla kifayətlənməmək, bunların “niyə və necə” fərqləndirildiyini də bilmək gərəkdir ki, sözügedən konstitusion müddəaların hərtərəfli dərkinə nail olunsun:
1) Dövlət vərəsəlik hüququna təminat verir.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu müxtəlif qərarlarında dövlətin vərəsəlik hüququna təminat verməsi məsələsinə aydınlıq gətirmişdir: Vərəsəlik hüququna təminat miras qoymağı, bir tərəfdən vəsiyyət edə bilməyi, digər tərəfdən isə vərəsə olaraq mirası qəbul edib ona sahib olmanı nəzərdə tutur.[74] Konstitusiyada vərəsəlik hüququ mülkiyyət hüququnun davamı olaraq, onun xüsusi forması kimi müəyyən edildiyindən mülkiyyət və vərəsəlik hüquqları eyni maddədə konstitusiya təminatı altına alınmışdır.[75] Konstitusiya ilə vərəsəlik hüququna belə bir təminatın verilməsi birbaşa xüsusi mülkiyyət hüququnun toxunulmazlığı prinsipinin məntiqi nəticəsi olmaqla mülkiyyət hüququnun davamlılığının, heç bir məhdudiyyət qoyulmadan həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlmişdir.[76] Konstitusiya vərəsəlik hüququnu təsbit edərkən yalnız bu hüququn mövcudluğuna deyil, miras qoyanın mirasının vərəsələrinə keçməsini təmin edən qanuni mexanizmin mövcudluğuna da dövlət təminatı yaradır. Çünki belə bir hüquqi mexanizmin mövcud olmaması vərəsəlik hüququnun konstitusiya təminatını formal etmiş olar.[77]
2) Dövlət işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlarından istifadə edir.
Vərəsəlik hüququndan fərqli olaraq, dövlət işsizliyin aradan qaldırılmasına təminat vermir; dövlət, işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlarından istifadə etməyi öhdəsinə götürür. Məsələn, Konstitusiyanın 35-ci maddəsinin VII hissəsi ilə işsizlərin dövlətdən sosial müavinət almaq hüququ tanınır. Eyni zamanda müvafiq qanunvericilik bazası formalaşdırılır,[78] məşğulluq siyasətinin həyata keçirilməsinə dair tədbirlər planı işlənib-hazırlanır[79] və s. Oxşar yanaşma Türkiyə Konstitusiyanın 49-cu maddəsində də yer almışdır. Belə ki, dövlətin həmin maddə ilə üzərinə götürdüyü öhdəliklərdən biri də işsizliyin qarşısının alınması məqsədilə əlverişli iqtisadi mühitin yaradılması üçün zəruri tədbirlərin görülməsidir.
Hər bir ölkənin iqtisadi və sоsial siyasətinin başlıca priоritetlərindən biri də məhz işsizlik göstəricilərinin minimal səviyyədə saхlanılmasıdır.[80] Lakin dövlət işsizliyin aradan qaldırılmasına təminat verə bilməz. Təsadüfi deyildir ki, ABŞ Hökuməti əvvəlki dövrlərdə 1946-cı il Məşğulluq Aktı və 1978-ci il Tam Məşğulluq və Tarazlı Böyümə Aktı vasitəsilə tam məşğulluğu milli bir hədəf olaraq müəyyən etmiş, amma bu məqsədlərə makroiqtisadi sabitləşdirmə siyasətləri, pul və ya fiskal siyasət vasitəsilə nail ola bilməmişdir.[81]
Qanunvericilikdə boşluqlar dedikdə, konkret ictimai münasibətləri tənzimləyən qanunvericilik normalarının olmaması nəzərdə tutulur.[82] Nəzərə alınmalıdır ki, qanunvericilikdə boşluq hüquqi məsələni tənzimləyən normativ mətnin olmamasını və ya natamam olmasını özündə ehtiva etməklə, Konstitusiya ilə nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsində məhdudiyyətlər yarada bilər.[83] Deməli, adı “boşluq” olsa da, yaratdığı problemlər heç də “boş” olmayan boşluqların üzə çıxarılması və doldurulması təfsiri praktiki mövzu kimi səciyyələndirir.
Xüsusilə ağır cinayət niyə yoxdur?
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 85-ci maddəsinin II hissəsində və 100-cü maddəsində müvafiq olaraq deputatlığa və Prezidentliyə namizədlərə aid tələblərdən biri də onların ağır cinayətlərə görə məhkum olunmamış olmalarıdır. Belə bir sual yaranır ki, xüsusilə ağır cinayət törətmiş şəxslər deputat və ya Prezident ola bilərmi?
Bu sualın cavabını tapmaq üçün genişləndirici təfsirdən istifadə etmək və ayrı-ayrı qanunvericilik aktlarındakı tələblərə nəzər salmaq lazımdır. Qeyd edək ki, genişləndirici şərhə yalnız normativ hüquqi aktın mətni və mənası arasında açıq-aşkar fərq olanda yol verilir.[84]
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edilənədək qüvvədə olan 1960-cı il Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 22 və 23-cü maddələrində,[85] o cümlədən elə Konstitusiyanın 27-ci maddəsinin III hissəsində də “xüsusilə ağır cinayətlər” ifadəsindən istifadə olunması, xüsusilə ağır cinayətlərin də cinayətlərin kateqoriyaları sırasında yer almasından xəbər verir. Belə olan halda deputatlığa və Prezidentliyə namizədlərə aid tələblər sırasında təkcə ağır cinayətlərin yer alıb xüsusilə ağır cinayətlərin göstərilməməsi boşluqdur. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün ayrı-ayrı qanunlara nəzər salaq:
- “Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (ombudsman) haqqında” Konstitusiya Qanununun 3.2-ci maddəsinə əsasən, “... ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxs Müvəkkil ola bilməz”.
- “Mərkəzi Bank haqqında” Qanunun 21.2-ci maddəsinə əsasən, “... habelə ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə görə məhkum olunmayan ... Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları İdarə Heyətinin üzvləri ola bilərlər”.
- “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” Azərbyacan Respublikası Qanununun 8-ci maddəsinin II hissəsinə əsasən, “... qəsdən az ağır, ağır və ya xüsusilə ağır cinayət törətməyə görə məhkumluğu ödənilməmiş və ya götürülməmiş ... şəxslər vəkil ola bilməzlər”.
Konstitusiyanın sözügedən maddələrinin bu cür ifadə olunması qapalı boşluq hesab edilməlidir. Açıq boşluqda normanın mövcud olmaması əsas götürülürdüsə, qapalı boşluqda norma mövcud olsa belə, onun məzmunundakı çatışmazlıqlar əsas götürülür.[86] Bu halı qapalı boşluq hesab edilməsinə səbəb də yuxarıda göstərilən qanunlarda ayrı-ayrı şəxslərə ünvanlanan tələblərin sırasında ağır və xüsusilə ağır cinayət törətməyə görə məhkum olunmamanın eyni zamanda nəzərdə tutulmuş olmasıdır.
“Bir şeyin qeyd edilməsi, digərinin xaric edilməsi anlamına gəlmir” mənasını verən “Unius positio non est alterius exclusio”[87] prinsipinin tətbiqi boşluğun aradan qaldırılmasına rəvac verir. Nəzərə alınmalıdır ki, qanunverici əgər nəyisə məhdudlaşdıraraq sadalamayıbsa və ya onun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq tənzimləməyibsə, bu prinsip tətbiq olunur. Qanunvericinin bir məsələ ilə bağlı müəyyən etdiyi tənzimləmə, həmin qanunda göstərilməyən məsələyə də şamil oluna bilər. Doğrudur, Konstitusiyanı qanunlardan fərqləndirən əsas cəhət də onun xalqın iradə ifadəsinin nəticəsi olmasıdır, lakin analogiya əsasında deyə bilərik ki, bu hüquq qaydasının mətnində deputatlığa və Prezidentliyə münasibətdə ağır cinayətləri məhdudiyyət kimi qoyan xalq, hər bir halda xüsusilə ağır cinayətləri də nəzərdə tutmuşdur.
Əks yanaşma, yəni xüsusilə ağır cinayət törətmiş şəxslərin digər şərtlərə cavab verməsi halında deputat və ya Prezident ola bilməsi ehtimalı hüququn ədalətlilik prinsipinə zidd olmaqla heç bir məntiqə sığmazdı. Eyni zamanda Cinayət Məcəlləsinin 15-ci maddəsindən göründüyü kimi, xüsusilə ağır cinayətlər ağır cinayətlərlə müqayisədə daha ictimai təhlükəli əməllərdir. Bu məntiqlə də, “ağır cinayətlərə görə məhkum olunmayan” ifadəsi xüsusilə ağır cinayətlərə görə məhkum olunmayanları da əhatə edir.
İstənilən dövlətin mövcudluğunu onun çoxəsrlik dövlətçilik və tarixi-mədəni dəyərlərini təcəssüm etdirən dövlət rəmzləri olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil.[88] Dövlət rəmzləri istənilən dövlətin tanınma nişanı, suverenliyinin, özünəməxsusluğunun rəmzidir.[89]
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsinin I hissəsi ilə Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinə Dövlət bayrağı, Dövlət gerbi və Dövlət himni aid edilmişdir. Dövlət rəmzlərinin daşıdığı mənəvi dəyərdən dolayıdır ki, Konstitusiyanın 75-ci maddəsinin I hissəsi ilə hər bir vətəndaşın dövlət rəmzlərinə hörmət etməli olması, II hissəsi ilə isə dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsinin qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olduğu göstərilir.
Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi ilə bağlı nəzərdə tutulmuş məsuliyyətin növünü və həddini bilmək üçün isə Cinayət Məcəlləsinə və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə nəzər salınmalıdır. Belə ki, Cinayət Məcəlləsinə əsasən, “Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı və ya Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi barədə təhqiredici hərəkətlər iki ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya bir ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır”.[90] Eyni zamanda İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, “Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydalarının pozulmasına görə vəzifəli şəxslər dörd yüz manatdan altı yüz manatadək məbləğdə, hüquqi şəxslər min beş yüz manatdan iki min manatadək məbləğdə cərimə edilir”.[91]
Lakin Dövlət bayrağı və Dövlət gerbindən fərqli olaraq, Dövlət himnindən istifadə qaydalarının pozulması, onun təhrif olunması və bu kimi digər hallarla bağlı nə Cinayət Məcəlləsində, nə də İnzibati Xətalar Məcəlləsində məsuliyyət tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. Halbuki “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnindən istifadə qaydaları haqqında” Qanuna görə, hətta Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninə qarşı hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsinin qarşısının alınması üçün beynəlxalq hüquq normalarına və Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə uyğun tədbirlər görmək, o cümlədən bu Qanuna riayət olunmasına nəzarəti təmin etmək dövlətin vəzifəsi kimi müəyyən edilmişdir.[92] Konstitusiya ilə yanaşı, həmin Qanunda da qeyd edilmişdir ki, “bu Qanunun tələblərini pozan şəxslər Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə, Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar”.[93]
Hüquq qaydasını “güclü” edən də məhz onun pozulmasına görə dövlət tərəfindən məsuliyyət tədbirlərinin müəyyən edilməsidir. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, hüquqi məsuliyyət şəxsiyyətin cəmiyyətə, dövlətə, digər şəxslərə münasibəti kimi, vətəndaşların həmin münasibətə dair vəzifə və borclarının düzgün anlaşılması, dərk olunması, müəyyən tələbləri yerinə yetirməsi kimi başa düşülməkdədir.[94]
Bu boşluğun aradan qaldırılması üçün qanunvericilik çərçivəsində konkret tədbirlər görülməli, yəni dövlət himnindən istifadə qaydalarının pozulması, o cümlədən baş verə biləcək digər hörmətsizlik hallarının qarşısının alınması üçün məsuliyyət tədbirləri müəyyən edilməlidir. O da nəzərə alınmalıdır ki, Dövlət bayrağı və Dövlət gerbi ilə bağlı cinayət və inzibati xətalar qanunvericiliyində müvafiq tənzimləmənin aparılması həmin məsuliyyət tədbirlərinin analogiya əsasında Dövlət himninə də şamil edilə biləcəyi anlamına gələ bilməz. Çünki cinayət və inzibati xətalar qanunvericiliyində, həmçinin məsuliyyətə cəlb olunma hallarında hüququn analogiyasından və ya qanunun analogiyasından istifadə oluna bilməz.[95]
Müasir dövrdə azad iqtisadi zonalar xarici ticarət strategiyasının vacib halqalarından birini təşkil edir.[96] Ümumdünya Gömrük Təşkilatı çərçivəsində qəbul edilən “Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və harmonizasiyası haqqında” 18 may 1973-cü il tarixli Kioto Konvensiyasına əsasən, “azad zona (franko zona)” dedikdə, ölkə ərazisinin hər hansı bir hissəsi başa düşülür ki, burada məhsullara milli gömrük ərazisindən kənarda olan bir obyekt kimi baxılır, buna görə də onlar gömrük nəzarətindən keçirilmir və vergiyə cəlb edilmirlər”.[97]
Ələt Azad İqtisadi Zonası Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaradılmış və azad ticarət imkanları təklif edən xüsusi iqtisadi zonadır.[98] Zonanın yaradılmasında əsas məqsəd qabaqcıl idarəetmə təcrübəsinə uyğun yüksək əlavə dəyərli və ixracyönümlü istehsalı təmin etməkdir. İnnovativ texnologiyalardan istifadə edərək xidmətlər göstərən investorları cəlb etmək, bu şirkətlərin Azərbaycan şirkətləri ilə əməkdaşlığının təmin olunması nəticəsində ölkə iqtisadiyyatının dinamik və dayanıqlı inkişafına töhfə vermək, həmçinin on minlərlə yeni iş yeri yaratmaq da əsas hədəflərdəndir.[99]
Azərbaycan Respublikasında “Logistika və ticarətin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”nin prioritet istiqamətlərinə uyğun olaraq” Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Ələt qəsəbəsində yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ərazisi daxil olmaqla azad ticarət zonası tipli xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 7 mart 2016-cı il tarixli Sərəncamı imzalanmış, “Ələt azad iqtisadi zonası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmiş və onun normativ hüquqi bazası formalaşdırılmışdır.[100]
Yapon iqtisadçısı Toson Simadzaki azad iqtisadi zonalara sürətli iqtisadi inkişafa, mövcud məşğulluq səviyyəsinin saxlanması, yaxud yüksəldilməsinə təsir etmək məqsədi ilə milli qanunvericiliyin ayrı-ayrı maddələrinin qüvvədən düşdüyü rayonlar kimi yanaşırdı.[101] Buna görə də təsadüfi deyil ki, Ələt azad iqtisadi zonası 4 normativ hüquqi akt istisna olmaqla,[102] ölkə ərazisində qüvvədə olan qanunvericilik aktlarının yurisdiksiyasının “keçmədiyi” bir ərazidir. Göründüyü kimi, Ələt azad iqtisadi zonasının xüsusi hüquqi tənzimləmə rejimi mövcuddur. Zonanın yaradılma məqsədləri ilə şərtlənən xüsusi hüquqi tənzimləmə rejimi normativ hüquqi aktlarda nəzərə alınmış, ayrı-ayrı Məcəllə və digər qanunlarda onların tənzimlədiyi münasibətlərin bu əraziyə münasibətdə tətbiq olunmadığı və həmin münasibətlərin “Ələt azad iqtisadi zonası” haqqında Qanuna uyğun olaraq tənzimləndiyi ayrıca qeyd edilmişdir. Yurisdiksiyasının şamil edilmədiyi normativ hüquqi aktlardan biri də Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsidir. Belə ki, bu Məcəllənin 1.4-cü maddəsinin mahiyyətinə görə, inzibati məsuliyyətə səbəb olan əməllər və bu əməllərə görə inzibati tənbehin tətbiq edilməsi həmin zonanın “Ələt azad iqtisadi zonası” haqqında Qanunu ilə tənzimlənir.
Bu Qanuna uyğun olaraq yaradılan, Azad Zonanın fəaliyyətinə məsul olan, Azad Zonada tənzimləməni və nəzarəti həyata keçirən inzibati qurum Azad Zona səlahiyyətli qurumudur.[103] Qanuna görə, Azad Zona səlahiyyətli qurumunun məcburi xarakterli daxili qaydaları qəbul etmək vəzifəsi, o cümlədən həmin daxili qaydaların əhatə etdiyi sahələr müfəssəl müəyyən edilmişdir. Qanunda həmçinin Azad Zona səlahiyyətli qurumunun qəbul etdiyi daxili qaydalarda “zəruri hesab etdiyi digər sahələr”ə də yer verə biləcəyi nəzərdə tutulmuşdur.[104]
Lakin ayrı-ayrılıqda göstərilən sahələr arasında “inzibati məsuliyyətə səbəb olan əməllər və bu əməllərə görə inzibati xəta törətmiş şəxsə inzibati tənbeh tədbirlərinin tətbiq edilməsi” yer almamışdır. Bununla da, inzibati xəta sayılmalı olan əməllərin dairəsi və onlara görə tətbiq edilməli olan inzibati tənbeh tədbirlərinin növü və həddinin müəyyən edilməsi Azad Zona səlahiyyətli qurumunun zəruri hesab edib-etməməsi ilə şərtləndirilmiş, yəni ona bu məsələnin həlli ilə bağlı mülahizə sərbəstliyi verilmişdir.
Mövcud vəziyyət açıq boşluq kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki qanunda düzünə və ya əks mənada tənzimlənməsi lazım gələn ictimai münasibət haqqında heç bir məsələnin həllinə toxunulmamışdır.[105] Ələt azad iqtisadi zonasında müvafiq güzəştlərin tətbiq edilməsi inzibati məsuliyyəti istisna edən hal kimi qiymətləndirilə bilməz. Əks yanaşma sui-istifadə hallarının yaranması və genişlənməsinə səbəb ola bilər. Cinayət qanunvericiliyindən fərqli olaraq, inzibati xətalar qanunvericiliyinin Ələt azad iqtisadi zonasına münasibətdə tətbiq edilməməsi də müvafiq tənzimetmənin aparılmasının zəruriliyini göstərir.
Monteskyönün fikrincə, “əgər qanunların qəbul edilməsi, ictimai qərarların icrası və fərdi məsələlərin həlli kimi üç hakimiyyət eyni şəxsin və ya eyni qrupun – istər zadəganların, istərsə də xalqın – əlində cəmləşərsə, o zaman hər şeyin məhv olması qaçılmaz olar”.[106] Bu yanaşma müasir hüquqi sistemlərində hakimiyyətlər bölgüsünün əsasını təşkil edir.
Bu gün Konstitusiya Məhkəməsi geniş səlahiyyətlərə malik müasir konstitusiya nəzarəti orqanıdır. Qeyd olunan nəzarətin yurisdiksiyasına normativ hüquqi aktların geniş spektri daxildir. Bu da bütün qanunvericilik sisteminə konstitusiya nəzarətini həyata keçirmək, Konstitusiya və qanunların normalarının şərhi vasitəsilə hüququn inkişafı və hüquq tətbiqetmə təcrübəsinin istiqamətləndirilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətli funksiyaların həyata keçirilməsi deməkdir.[107] Lakin bəzi hallarda Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında səlahiyyət hədlərinin aşılması (ultra vires)[108] müşahidə olunur. Belə hallarda Konstitusiya Məhkəməsi, normativ hüquqi aktların uyğunluğunu yoxlamaqla məhdudlaşmaq əvəzinə, verdiyi şərhlərlə onların məzmununda dəyişikliklər edir. Bu isə qanunverici hakimiyyətin səlahiyyətlərinə birbaşa müdaxilə kimi qiymətləndirilə bilər; bu hal Monteskyönün vurğuladığı təhlükəni xatırladır.
Konstitusiyanın 130-cu maddəsinin X hissəsi Konstitusiya Məhkəməsinə qanunları qüvvədən düşürmə səlahiyyəti versə də, bu səlahiyyətlər içərisində yeni qanun qəbul etmə və ya mövcud qanunlara əlavə və dəyişikliklər etmə nəzərdə tutulmamışdır. Belə ki, hakimiyyətin hər bir qolu digərinin müdaxiləsi olmadan öz funksiya və səlahiyyətlərini çəkindirmə və tarazlıq mexanizmi əsasında həyata keçirir. Öz qərarları vasitəsilə Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiyanın aliliyini və birbaşa hüquqi qüvvəsini təmin edir, Konstitusiyaya uyğun olmayan aktları hüquqi qüvvədən salır, hüquq sistemində və hüquq tətbiqetmə təcrübəsində mövcud olan boşluqları aradan qaldırır.[109] Lakin bəzi hallarda boşluqların aradan qaldırılması adı altında edilən şərhlər qanunvericinin iradəsini dəyişdirməyə yönəlir ki, bu da çəkindirmə və tarazlıq mexanizminin pozulması ilə nəticələnə bilər.
Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları insan hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsində mühüm rol oynasa da, bir sıra hallarda onun səlahiyyətlərini aşması hakimiyyət bölgüsü prinsipinə ziddiyyət yaradır və hüquq sistemində ciddi mübahisələrə səbəb olur.
Cinayət Məcəlləsində təqsirin forması ilə bağlı müəyyən edilmiş qaydaya əsasən, bu Məcəllənin Xüsusi hissəsinin müvafiq maddəsində əksi nəzərdə tutulmadığı müddətcə cinayətlər təqsirin qəsd formasında törədilir. Başqa şəkildə ifadə etsək, bir cinayətin təqsirin qəsd formasında törədildiyini deyə bilmək üçün bunun Cinayət Məcəlləsinin Xüsusi hissəsinin müvafiq maddəsində ayrıca təsbit edilməsinə ehtiyac yoxdur. Bu ümumi qaydanın əksinə, Cinayət Məcəlləsinin 24.2-ci maddəsi belə bir istisna qayda müəyyən edir ki, “ehtiyatsızlıqdan törədilmiş əməl yalnız bu Məcəllənin Xüsusi hissəsinin müvafiq maddəsi ilə nəzərdə tutulduğu hallarda cinayət sayılır”. Təsadüfi deyildir ki, Türk Cəza Qanununda cinayətin baş verməsi qəsdin mövcudluğu ilə şərtlənir,[110] ehtiyatsızlıqdan törədilmiş əməllər isə qanunun açıq şəkildə ifadə etdiyi hallarda cəzalandırılır.[111]
Lakin Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 142-ci maddəsinin həmin Məcəllənin 56-cı maddəsinin tətbiqi baxımından şərh olunmasına dair” Qərarında ifadə etdiyi hüquqi mövqeyə əsasən, “cinayət qanunvericiliyində təqsirin forması bilavasitə Məcəllənin Xüsusi hissəsindəki normanın dispozisiyasında nəzərdə tutula və ya normanın mətninin şərh edilməsi yolu ilə müəyyən edilə bilər”. Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu belə bir mövqe ifadə etməklə kifayətlənməmiş, hətta qərara almışdır ki, Cinayət Məcəlləsinin 142-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş əməllər təqsirin ehtiyatsızlıq formasında törədilir. Halbuki sözügedən maddənin dispozisiyasında “ehtiyatsızlıqdan” ifadəsinin işlədilmədiyi halda onun təqsirin ehtiyatsızlıq formasında törədilə bilməsi bu Məcəllənin haqqında bəhs olunan 24.2-ci maddəsinin tələbləri baxımından mümkünsüzdür. Bundan əlavə belə bir hüquqi mövqenin ifadə edilməsi və ona uyğun olaraq gəlinən qənaət, cinayət qanunvericiliyinin təməl prinsiplərindən biri olan qanunçuluq prinsipinə tamamilə ziddir. Həmin prinsipə görə, əməlin (hərəkət və ya hərəkətsizliyin) cinayət sayılması ... yalnız bu Məcəllə ilə müəyyən edilir.[112] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu bu qərarı qəbul etməklə digər Qərarlarında dəfələrlə vurğuladığı, Cinayət Məcəlləsinin təfsiri ilə bağlı rəhbər tutulmalı olan “lex stricta” (cinayət qanununun genişləndirici təfsirinin qadağan edilməsi) prinsipindən də kənara çıxmışdır.[113]
Bütün bunlarla yanaşı, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu bu Qərarı ilə təfsirin istisna hallarla əlaqədar olan bir sıra prinsiplərini də pozmuşdur:
1) Exceptiones sunt strictissimae interpretationis (istisnalar dar təfsir olunmalıdır)[114]: Qeyd edildiyi kimi, cinayətin ehtiyatsızlıqdan törədilməsi istisna haldır. Bu istisna hal qanunverici orqan tərəfindən necə nəzərdə tutulubsa, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu tərəfindən elə də şərh edilməli idi. Bu prinsipə riayət edilməməsi eyni zamanda aşağıdakı prinsiplərin də pozulmasına yol açmışdır;
2) Təfsir yolu ilə istisna yaradıla bilməz[115]: Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu sistematik təfsir nəticəsində xəstəyə kömək göstərməmə cinayətinin hüquqi təbiətini müəyyən etmişdir: “...Cinayət Məcəlləsinin şərh edilən 142-ci maddəsinin məzmunu, həmin maddənin sanksiyası və bütövlükdə Məcəllədə nəzərdə tutulmuş xüsusi qaydaların pozulması ilə törədilən maddi tərkibli cinayətlərin əlaqəli təhlili belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, qeyd olunan cinayət əməli subyektiv cəhətdən təqsirin ehtiyatsızlıq formasında törədilmiş olur. Bu zaman həmin maddənin dispozisiyasında “ehtiyatsızlıqdan” sözünün işlədilməməsi bu cinayətin hüquqi təbiətini dəyişən hal kimi qiymətləndirilə bilməz”. Halbuki Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu xəstəyə kömək göstərməmə cinayətini nəzərdə tutan maddənin dispozisiyasında “ehtiyatsızlıqdan” sözünün işlədilməməsini onun təqsirin ehtiyatsızlıq formasında törədilməsini dəyişdirməyən hal hesab etdiyindən maddənin mətninə müvafiq düzəlişin edilməsi ilə bağlı qanunverici orqana tövsiyə etməklə kifayətlənməli idi.
3) İstisna, ümumi qaydanı müəyyən edən orqan tərəfindən təsbit edilə bilər[116]: Təfsir yolu ilə istisnanın yaradıla bilməməsi həm qanun normasını qəbul edən qanunverici orqana, həm də onu şərh edən Konstitusiya Məhkəməsinə ünvanlanmış prinsipdir. İstisnanın yalnız ümumi qaydanı müəyyən edən orqan tərəfindən təsbit edilə bilməsinə gəlincə isə qeyd edilməlidir ki, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu təfsir yolu ilə istisna yaratmaqla həm də bu prinsipi pozmuşdur. Çünki Konstitusiya ilə Konstitusiya Məhkəməsi Plenumuna qanunlara dəyişiklik etmək kimi səlahiyyət verilməmişdir. Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu xəstəyə kömək göstərməmə cinayətinin hüquqi təbiətini aydınlaşdırsa da, Cinayət Məcəlləsinin 24.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmayan yeni bir istisna halın yalnız qanunverici orqan tərəfindən müəyyən edilə biləcəyini nəzərə almamışdır.
Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, təqsirin formasının müəyyən edilməsinin mühüm praktiki əhəmiyyəti vardır: “Təqsirin formasının müəyyən edilməsi yalnız qəsdən törədilmiş əməllərin cinayət məsuliyyətinə səbəb olduğu hallarda müvafiq məsuliyyətin yaranıb-yaranmaması (məsələn, Cinayət Məcəlləsinin 128-ci maddəsi), obyektiv cəhətdən oxşar cinayətlərin fərqləndirilməsi (əməlin Cinayət Məcəlləsinin 186 və ya 187-ci maddəsi ilə tövsif edilməsi), cinayətlərin təsnifatının müəyyən edilməsi (Cinayət Məcəlləsinin 15-ci maddəsinə müvafiq olaraq yalnız qəsdən törədilmiş cinayətlər xüsusilə ağır cinayətlər hesab olunur), cəzaçəkmə müəssisəsinin növünün təyin edilməsi (Cinayət Məcəlləsinin 56.1-ci maddəsi) kimi məsələlərin həlli üçün zəruridir”. Bu səbəbdən də təqsirin forması ilə bağlı istənilən qüsurlu yanaşma neqativ nəticələrə yol aça bilər. Qəsd və ehtiyatsızlığı təqsirin forması kimi müəyyən edən qanunvericilik, eyni zamanda şəxsin cəmiyyətə mənfi münasibətinin ancaq bunlarda ifadə olunduğunu göstərir. Buna görə də şəxsin təqsirli olduğunu müəyyən etmək üçün cinayət tərkibinin başqa ünsürlərilə yanaşı, onun təqsirinin məzmun və formasını müəyyən etmək kifayət edir.[117]
B. Cinayət barədə xəbər verməmə cinayətinə fərqli baxış
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 94-cü və 95-ci maddələri, qanunlar qəbul etmək səlahiyyətini müstəsna olaraq Milli Məclisə vermişdir. Konstitusiya Məhkəməsinin qanunları qüvvədən düşürmək səlahiyyəti qanunvericiliyə nəzarət etməyi təmin etsə də, qanun qəbul etmə səlahiyyətinin olmaması çəkindirmə prinsipinə uyğun olaraq, qanunverici orqanın səlahiyyətlərində müstəqilliyini və funksional sərhədlərini qoruyur.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 49.4.2-ci maddəsinin həmin Məcəllənin 8.0.3, 8.0.4 və 48.1-ci maddələri və Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 307-ci maddəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” 8 may 2023-cü il tarixli Qərarında qanunverici orqan Milli Məclisin səlahiyyətlərinə bariz şəkildə müdaxilə olunmuşdur. Əslində, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə bir qərar qəbul etməklə fəaliyyətinin əsaslandığı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının aliliyi prinsipini[118] pozmuşdur. Çünki Konstitusiyanın aliliyi prinsipinin mahiyyətinə görə, bütün hakimiyyət orqanlarının və ya onların vəzifəli şəxslərinin istənilən hüquqi aktı, hərəkəti Konstitusiyaya uyğun olmalıdır.[119]
Cinayətin törədilməsi ilə onun gizlədilməsi və ya xəbər verilməməsinə dair ittihamlar üzrə cinayət təqibinin bir icraatda birləşdirilməsi cinayət-prosessual qanunvericiliyi ilə qadağan edilir.[120] Qadağanın məqsədi həmin Qərarda belə ifadə edilmişdir: “Cinayətin törədilməsi ilə onun qabaqcadan vəd edilmədən gizlədilməsi və ya barəsində xəbər verilməməsinə dair ittihamlar bir icraatda birləşdirildiyi halda, bu cinayətlərdən biri digərini şərtləndirdiyi üçün ağır və ya xüsusilə ağır cinayət işi üzrə yekun nəticə əldə edilməmiş, yəni cinayət hadisəsinin mövcudluğu, əməldə cinayət tərkibinin olması, əməlin ağır və ya xüsusilə ağır cinayət olması və iş üçün əhəmiyyət kəsb edən digər hallar tam və hərtərəfli araşdırılmadan və sübut edilmədən, cinayətin qabaqcadan vəd edilmədən gizlədilməsi və ya xəbər verilməməsi kimi bir cinayət əməlinin mövcudluğu nəticəsinə gəlinməsi, eləcə də bununla bağlı cinayət işinin obyektiv şəkildə araşdırılması mümkünsüzdür. Belə ki, məhkəmə baxışı nəticəsində məhkəmə təqsirləndirilən şəxsin əməlini ağır cinayətdən daha yüngül cinayət əməlinə tövsif edə, habelə ona qarşı irəli sürülmüş ittihamdan ayrı-ayrı bəndləri çıxara (Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 318.1-ci maddəsi), eləcə də cinayət hadisəsinin və ya əməldə cinayət tərkibinin olmaması, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər əsaslarla bəraət hökmü çıxara bilər. Bu səbəbdən qabaqcadan vəd etmədən gizlədilən və ya barəsində xəbər verilməyən cinayət işi üzrə hökm qanuni qüvvəyə minməklə əməlin ağır və ya xüsusilə ağır cinayət olması faktı təsdiqlənmədən, Cinayət Məcəlləsinin 307-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş əməl üzrə şəxs barəsində cinayət təqibinin həyata keçirilməsi cinayət mühakimə icraatının vəzifələrinə, əsas prinsip və şərtlərinə uyğun olmamaqla, onun qanunsuz olaraq uzun müddət prosessual məcburiyyət tədbirlərinə məruz qalmasına, nəticədə hüquq və azadlıqlarının əsassız şəkildə məhdudlaşdırılmasına səbəb ola bilər”.
Beləliklə, Qərarda ifadə edilmiş hüquqi mövqeyə əsasən, təqsirsizlik prezumpsiyası, Cinayət Məcəlləsinin 307.1-ci maddəsi üzrə aparılan cinayət təqibi üzrə icraatın ağır və ya xüsusilə ağır cinayət işi üzrə yekun məhkəmə qərarı qanuni qüvvəyə minənədək dayandırılmasını zəruri edir. Bu isə əksər hallarda ağır və ya xüsusilə cinayət barəsində xəbər verməmə cinayətini törətmiş şəxsin Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsi, yəni müddətin keçməsi ilə cinayət məsuliyyətindən azad edilməsinə gətirib çıxarır. Bununla bağlı Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu aşağıdakı mövqeyi ifadə edir:
“... barəsində xəbər verilməyən ağır və ya xüsusilə ağır cinayət əməlləri üzrə icraatın iki ildən çox müddətə davam etməsinin mümkünlüyü nəzərə alınaraq və cinayət-prosessual qanunvericiliyinin təyinatına uyğun olaraq Cinayət Məcəlləsinin 307.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş əmələ görə cinayət məsuliyyətinə cəlb etmə müddəti ilə bağlı ayrıca qaydanın müəyyənləşdirilməsi zəruridir”.
Və Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu qərara alır:
- “Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsində ağır və ya xüsusilə ağır cinayət barəsində xəbər verməmə cinayəti ilə bağlı cinayət məsuliyyətinə cəlb etmə müddətinin axımının hesablanmasının fərqli qaydasının təsbit edilməsi tövsiyə olunsun;
- Azərbaycan Respublikası Cinayət və Cinayət-Prosessual Məcəllələrinin müvafiq normaları qanunverici orqan tərəfindən təkmilləşdirilənədək, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 307-ci maddəsində təsbit olunmuş cinayət əməlləri ilə bağlı cinayət təqibi üzrə icraatlar, barəsində xəbər verilməyən və ya qabaqcadan vəd edilmədən gizlədilən ağır və ya xüsusilə ağır cinayət işləri üzrə məhkəmə hökmü qanuni qüvvəyə minənədək dayandırılsın. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 307.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş əmələ görə cinayət məsuliyyətinə cəlb etmə müddətinin axımı ağır və ya xüsusilə ağır cinayət işi üzrə məhkəmə hökmü qanuni qüvvəyə mindiyi gündən hesablansın”.
Göründüyü kimi, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu Milli Məclisə tövsiyə etməklə kifayətlənməmiş, Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsində nəzərdə tutulmayan yeni bir qayda müəyyən etmişdir. Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin mənasına görə, müddətin axımı cinayət törədildiyi andan başlayır. Onu da qeyd etmək lazımdır, sözügedən Qərarın qəbulundan 2 ilə yaxın vaxt keçsə də, Milli Məclis tövsiyəni nəzərə alaraq cinayət qanunvericiliyinə hər hansı bir dəyişiklik etməmişdir.
Normativ hüquqi aktların ziddiyyətsizliyi normayaratma fəaliyyətinin təməl prinsiplərindən biri olsa da,[121] bu prinsipin pozulduğu hallar heç də az deyil. Təfsirin başlıca funksiyalarından biri də elə qanunvericilik aktlarında olan kolliziyaların üzə çıxarılması və aradan qaldırılmasıdır. Buna müvafiq olaraq, bu başlıq altında toxunulmuş məsələlər təfsirin sözügedən funksiyasının konkret misallar üzərində necə reallaşdırılmalı olduğunu göstərmək üçündür.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının mülkiyyət hüququnu tənzimləyən 29-cu maddəsinin IV hissəsinin 3-cü cümləsi 30 mart 2009-cu il tarixli referendumadək belə formulə edilmişdi:“Dövlət ehtiyacları və ya ictimai ehtiyaclar üçün mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız qabaqcadan onun dəyərini ədalətli ödəmək şərti ilə yol verilə bilər”. Lakin həmin referendumla edilmiş dəyişiklik nəticəsində qeyd edilən cümlədən “və ya ictimai ehtiyaclar” ifadəsi çıxarılmışdır.[122] Bu dəyişikliyi zəruri edən başlıca amil “ictimai ehtiyaclar” ifadəsinin geniş və qeyri-müəyyən məna daşımaqla sui-istifadə hallarına yol açaraq mülkiyyət hüquqlarının tez-tez pozulmasına gətirib çıxarması idi.
Demək ki, hazırda mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız və yalnız dövlət ehtiyacları üçün, özü də bu mülkiyyətin dəyərinin əvvəlcədən ədalətli şəkildə ödənilməsi şərtilə yol verilə bilər. Mülki Məcəllədə isə müəyyən edilir: “Fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətində olan əmlakın dövlətin və cəmiyyətin ehtiyacları üçün özgəninkiləşdirilməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 29-cu maddəsinin IV hissəsinə əsasən həyata keçirilir”.[123] Göründüyü kimi, Konstitusiyanın haqqında bəhs etdiyimiz maddəsinə, təxminən, 16 ildir, dəyişiklik edilməsinə rəğmən, Mülki Məcəllədə hələ də mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yol verilən hallardan biri kimi cəmiyyətin ehtiyaclarının qalması bu iki maddə arasında kolliziya yaradır.
Konstitusiyanın 29-cu maddəsinin IV hissəsi ilə Mülki Məcəllənin 203.5-ci maddəsi arasında yaranmış ziddiyyətin həllinə gəlincə isə qeyd edilməlidir ki, fərqli hüquqi qüvvəyə malik olan hüquqi aktlar arasında kolliziyalar iyerarxiya prinsipi ilə (lex superior derogat legi inferiori – üstün qanun aşağı qanunu ləğv edir) həll edilməlidir.[124] “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun 2.3-cü maddəsində digər normativ hüquqi aktlarla yanaşı, qanunun da Konstitusiya ilə ziddiyyət təşkil etdiyi halda Konstitusiyanın tətbiq edilməli olması vurğulanır. Mülki Məcəllə də mahiyyət etibarilə qanun olduğu üçün[125] yaranmış ziddiyyət məhz bu qaydada həll edilməlidir. Bir sözlə, Mülki Məcəllənin müvafiq müddəası qüvvədən düşmüş hesab edilməli və ya ləğv edilməlidir.
Konstitusiyada “dövlət ehtiyacları” ifadəsindən istifadə edilsə də, dövlət ehtiyacı kimi qiymətləndirilən halların əhatə dairəsini burada tapmaq mümkün deyildir. Çünki konstitusion normalar təsisedici normalardır: Bu normalar nizamladığı hər hansı bir məsələnin əsasını təsbit edir, onun ümumi parametrlərini, hədlərini müəyyənləşdirir. Digər bütün normalar da məhz bu normanın göstərişlərindən çıxış edərək, digər məsələləri təmzimləyir.[126] Konstitusiyada geniş tənzimləmənin nəzərdə tutulmaması həm də qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının konkret situasiyalara uyğun normativ tənzimləmə aparmaq imkanı verir. Bu isə öz növbəsində daha çevik və effektiv idarəetməni təmin edir. Ona görə də “dövlət ehtiyacları” anlayışına hansı halların daxil olduğunu bilmək üçün başqa bir normativ hüquqi akta – “Torpaqların dövlət ehtiyacları üçün alınması haqqında” Qanunun 3-cü maddəsinə nəzər salmaq lazımdır. Həmin maddədə nəzərdə tutulan 5 hal[127] istisna olmaqla, başqa heç bir hal “dövlət ehtiyacı” kimi qiymətləndirilə və torpaqların alınması üçün əsas ola bilməz.[128]
Yarana biləcək haqlı suallardan biri də budur ki, Qanunun adındakı “torpaq” ifadəsi təkcə torpaq sahəsi iləmi məhududlaşır? Qanunun adından bunun məhz belə olduğu düşünülə bilsə də, əslində, sözügedən Qanunun 1.1.2-ci maddəsi əksini ifadə edir: “mülkiyyətdə olan, üzərində istifadə və icarə kimi hüquqların, habelə torpaq sahəsindən istifadəyə dair yüklülüklərin (məhdudiyyətlərin) mövcud olduğu və ya olmadığı torpaq sahələri, binalar, qurğular və torpaqla möhkəm bağlı olan (ondan ayrıla bilməyən) digər əşyalar, yəni təyinatına tənasübsüz zərər vurulmadan yerinin dəyişdirilməsi mümkün olmayan obyektlər”. Bu da onu göstərir ki, torpaq anlayışına təkcə torpaq sahəsi daxil deyil. Əgər torpaq sahəsi sadəcə yer səthinin bir hissəsi kimi qiymətləndirilsə,[129] torpaq isə özündə həm də binaları, qurğuları, o cümlədən torpaqla möhkəm bağlı olan digər əşyaları əhatə edir.
Əmək Məcəlləsi əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin əmək hüququnun tənzimlənməsi istiqamətində belə bir qayda müəyyən edir: “İşəgötürənlər ... işə cəlb etmək istədikləri hər bir əcnəbi və vətəndaşlığı olmayan şəxs üçün ... iş icazəsi almalıdırlar”.[130] 27 dekabr 2013-cü il tarixli dəyişikliyə qədər “işəgötürən” anlayışı bu Məcəllədə belə ifadə olunurdu: “..., habelə hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxs”. Bu isə həmin tarixə qədər bütün fiziki şəxslərin deyil, yalnız hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin işəgötürən kimi çıxış edə bilməsi demək idi. Lakin sözügedən dəyişikliklə qanunverici artıq fiziki şəxsin işəgötürən kimi çıxış edə bilməsinin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olma şərtinə tabe tutulması ilə bağlı tələbi aradan qaldırmış, qısası, işəgötürən ola bilmək imkanı bütün fiziki şəxslərə şamil edilmişdir.
Əcnəbi və vətəndaşlığı olmayan şəxslər üçün iş icazəsinin alınma qaydası və şərtlərini müəyyən edən Miqrasiya Məcəlləsində isə nəzərdə tutulur: “Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər iş icazəsini onları işə cəlb edən ... hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər ... vasitəsi ilə alırlar”.[131]
Tamamilə haqlı olaraq buradan belə bir sual yaranır: Madam ki Əmək Məcəlləsinə edilmiş müvafiq dəyişikliklə işəgötürən qismində çıxış edə bilmək üçün “hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olma” tələbi aradan qaldırılmışdır, onda niyə Miqrasiya Məcəlləsində əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər üçün iş icazəsini alan işəgötürənlərə münasibətdə belə bir tələb hələ də saxlanılmışdır? Qoyulmuş məsələ ilə bağlı belə bir situasiya düşünə bilərik:
Novxanı bağlarında villa mülkiyyətçisi olan Ağalar müəllim 4 əcnəbi vətəndaşı öz mülkiyyətində daimi əmək fəaliyyətinə cəlb edə bilmək üçün əmək müqaviləsi bağlamaq istəyir. Bu əcnəbilərin hər biri ilə fərdi şəkildə imzalanmalı olan əmək müqavilələrinə görə, onlar villanın təmizlik işlərinin görülməsindən ibarət olan əmək funksiyasını yerinə yetirəcəkdir. Bu zaman Ağalar müəllim Əmək Məcəlləsinin 13-cü maddəsinin tələblərini nəzərə almaqla hər bir əcnəbi üçün iş icazəsi almalıdır. Lakin Miqrasiya Məcəlləsinin 51-ci maddəsi ilə onun bu imkanının üzərindən xətt çəkilmişdir. Çünki miqrasiya qanunvericiliyinə görə, Ağalar müəllim hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan fiziki şəxs olmadığundan iş icazəsi üçün vasitəçi rolunu oynaya bilməz.
Qanunlar arasındakı ziddiyyət sistematik təfsirdən üzə çıxdığı kimi, onun həll olunması üçün də sistematik təfsirə ehtiyac var. Belə ki, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun tənzimlədiyi məsələlərdən biri də normativ hüquqi aktlar arasında yaranmış kolliziyaların həlli qaydasının müəyyən edilməsidir.
Normativ hüquqi aktların kolliziyasının aradan qaldırılması qaydalarının tətbiqinin ardıcıllığına əsasən, iyerarxiya prinsipi ilk yerdədir.[132] Həm Əmək Məcəlləsi, həm də Miqrasiya Məcəlləsi mahiyyət etibarilə qanun olduqlarına görə[133] ziddiyyət bu prinsipin tətbiqi ilə həll edilə bilməz. İyerarxiya prinsipinin tətbiqi ilə kolliziya aradan qaldırılmadığı üçün ikinci növbədə ardıcıl olaraq bu Konstitusiya Qanununun 10.2-10.5-ci maddələrinin normaları tətbiq edilməlidir.[134] Mövcud ziddiyyət Konstitusiya Qanununun 10.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan normativ hüquqi aktı qəbul edən dövlət orqanına ictimai münasibətlərin müəyyən sahəsinin tənzimlənməsində xüsusi səlahiyyət verilməsi məsələsi ilə də bağlı olmadığından onun həlli üçün növbəti maddəyə – 10.3-cü maddəyə diqqət edilməlidir: “Ziddiyyət təşkil edən normativ hüquqi aktlar bərabər hüquqi qüvvəyə malikdirsə, konkret münasibətlərə sahə normativ hüquqi aktı tətbiq edilir, bu şərtlə ki, həmin münasibətlər eyni hüquqi tənzimləmə sahəsinə aiddir”. Həqiqətən də, hər iki Məcəllə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bərabər hüquqi qüvvəyə malik, o cümlədən eyni hüquqi tənzimləmə sahəsinə aid olduqları üçün ziddiyyət məhz bu maddə ilə müəyyənləşmiş qaydada – sahə normativ hüquqi aktın tətbiqi ilə həll edilməlidir.
Burada “sahə normativ hüquqi akt” dedikdə, Əmək Məcəlləsi başa düşülməlidir. Çünki yaranmış ziddiyyət iş icazəsinin alınma qaydası ilə bağlı deyil, “işəgötürən” anlayışına daxil olan fiziki şəxslərin müəyyən edilməsindəki fərqlilklə bağlıdır. Beləliklə, “işəgötürən” ifadəsinin leqal anlayışı məhz Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən olunduğundan Miqrasiya Məcəlləsinin müvafiq maddəsində istifadə olunmuş “onları işə cəlb edən” ifadəsi də məhz “işəgötürən” anlayışı ilə tam uzlaşdırılmalıdır.
Nəticə etibarilə, təfsir hüquqşünasların peşəkar fəaliyyətində əvəzolunmaz bir vasitədir. Hüquqşünasların təfsir bacarığı onların hüquqi məsələlərdə daha dəqiq və əsaslı qərarlar verməsinə şərait yaradır. Bu mənada, hüquqşünaslar təfsir vasitəsilə qanunu canlı bir orqanizm kimi formalaşdırır və inkişaf etdirir, beləliklə, hüququn əsrarəngiz kodları açılaraq cəmiyyətdə ədalət bərqərar edilir.
Təfsir, özünün nəzəri və praktiki hissəsi ilə birgə elə geniş məfhumdur ki, ona cəmi bir məqalədə hərtərəfli yanaşıla və tam aydınlıq gətirilə bilməz. Odur ki məqalədə “təfsir nədir?”, “təfsir edə bilmə nə üçün önəmlidir?” və “təfsir necə edilir?” suallarına cavab tapmaq istəyən şəxslər üçün daha çox təməl, eyni zamanda aparıcı rol oynayan məsələlərə toxunulmuşdur. Təfsiri praktiki mövzu kimi xarakterizə etməyə imkan verən nümunələr isə təkcə məqalənin gövdəsini təşkil etmir, həm də başqa bir nüansa diqqət verir: Hüquqşünas, özündə hüquq qaydasını müəyyən edən mətnləri “gün üzünə” çıxara bilmək üçün təfsir fəaliyyət qabiliyyətinə malik olmalıdır. Başqa sözlə desək, hüquqi mətnlər – dərya, təfsir isə - işıq fənəridir. Yalnız bu işıq fənərini yerində istifadə etməyi bacaran hüquqşünas dəryanı aydınlaşdıra bilər.
[1] Bakı Dövlət Universiteti Hüquq Fakültəsi, III kurs, SABAH qrupu tələbəsi
[2] Bakı Dövlət Universiteti Hüquq Fakültəsi, III kurs, SABAH qrupu tələbəsi
[3] Könül Ağayeva, Tərcümədə hermenevtika konsepsiyası və ekvivalent tərcümə, ADU-nun Elmi Xəbərləri, №1, 2018, səh 34
[4] Arş. Gör. Yeşim Öztürkmen İcan, Hermeneutik ve Anayasanın yorumlanması, 2019, Cilt: 36, Sayı 2, Aralık 2019, səh 5
[5] Yenə orada, 5
[6] Antonin Scalia & Bryan A. Garner Published by Thomson/West, foreward by Frank H.Easterbrook, “Reading Law: The interpretation of Legal Texts”, 2012, §16. Unintelligibility Canon
[7] “Ər-arvadın ümumi əmlakının bölünməsi ilə bağlı mübahisələrdə qanunvericiliyin tətbiqi təcrübəsi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun 12 mart 2024-cü il tarixli Qərarının 3.5-ci bəndi.
[8] Hüquq nəzəriyyəsi”, yenidən işlənmiş və əlavələr edilmiş üçüncü nəşri, “Elm və təhsil”, Bakı-2019, Məsumə Məlikova, səh. 283
[9] Hukuk Yorum İlişkisi, 29.10.2021, Mustafa Hesso, Doç. Dr. İzzet Sargın, Uluslarası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi (JSHSR), səh. 2610
[10] Daha ətraflı bax: Dworkin, Ronald: Law’s Empire. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1986
[11] Daha ətraflı bax: Savigny, Friedrich Carl von. System des heutigen Römischen Rechts. 8 Bände, Berlin, 1840–1849
[12] Böyük Palatanın CentroEuropa 7 S.R.L. və Di Stefano İtaliyaya qarşı iş üzrə 2012-ci il 7 iyun, §141; Gorzelik və digərləri Polşaya qarşı iş üzrə 2004-cü il 17 Fevral, § 65; Rekvenyi Macarıstana qarşı iş üzrə 1999-cu il 20 may, § 34 tarixli Qərarları
[13] Pavel Petr, “Residential co-ownership within the superficiary right of building – theoretical hotch-potch or practical reality?”, ICLR, 2016, Vol. 16, No. 2.
[14] Yuxarıda istinad 8, səh. 162.
[15] Dr. İur İzzet ÖZGENÇ, “Davranış normları teorisi (Haksızlık ve müeyyide ilişkisi)”, səh. 448
[16] Kemal Gözler, “Yorum ilkeleri”, Kamu Hukukçuları Platformu, səh. 81
[17]Yenə orada, 88
[18] Yenə orada, 82
[19] Tütün məmulatlarının istifadəsinin məhdudlaşdırılması haqqında” Qanunun 10.1.1-ci maddəsi
[20] Yenə orada, mad. 10.1.4.
[21] Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun 13.5-ci maddəsi
[22] “Hukuk devletinin kanun devletine, anayasal devletin anayasalı devlete evrilmesi”, Ömer Keskinsoy, Semih Batur Kaya, Ankara Üni. Hukuk Fak. Dergisi, 70 (3) 2021: 1147-1206, 25.02.2021, səh. 1178-1179
[23] An Inquiry into Rule of Law, AWHO, January 29, 2013, Chandra Nath, səh 6
[24] Yenə orada, 6
[25] Martin Dekarli, Regula generalis, principalis, prima veritas: The Philosophical and Theological Principle of Regulae Veteris et Novi Testamenti of Matěj of Janov, səh 31
[26] “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Qanunun 27.2-ci maddəsi
[27] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “E.Salmanlının şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 225.2 və Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin 34.1-ci maddələrinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 29-cu maddəsinin I və III hissələrinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” 28 dekabr 2023-cü il tarixli Qərarı
[28] “Məhkəmə və hakimlər haqqında” Qanunun 93-4-cü maddəsi
[29] “Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında” Qanunun 2-ci maddəsi
[30] Mesa Indra Naiborhu, Wagiman, The fundamental position of lex posterior derogat legi priori in the conflict of norms against the rights of holders of the right to justice, Jurnal Indonesia Sosial Teknologi, Vol. 5, No. 2, February 2024, səh 667
[31] Yenə orada, səh 668
[32] Yuxarıda istinad 21, mad. 23.3.
[33]Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 156-cı maddəsinin I hissəsi
[34] Yenə orada, maddə. 110 II hissə.
[35] Yenə orada, maddə. 82.
[36] Yenə orada, maddə 87 III hissə.
[37] Yuxarıda istinad 16, səh. 54-55
[38] Yuxarıda istinad 16, səh. 56
[39] International Court of Justice, Germany v. Italy, (10.01.2011), section 3, 3.12.
[40] Əmək Məcəlləsinin 74-cü maddəsi
[41] Yuxarıda istinad 21, mad. 90.4
[42] “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” 1966-cı il tarixli Beynəlxalq Paktın 26-cı maddəsi
[43] Glor v. Switzerland - 13444/04, Judgment 30.4.2009 [Section I], Article 14. Discrimination
[44] Ensari Yücel, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Adam Akademi, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa Birliği Direktiflerinde Ayrımcılık Yasağı Hukuku”, 6/1 2015:59-84, səh. 68
[45] Yuxarıda istinad 33, mad. 25, III hissə
[46] Dan. 12. D, E. 2004/4382, K. 2006/539, T. 22.2.2006.
[47] Ermənistanın Cinayət Məcəlləsinin mad. 203, https://legislationline.org/sites/default/files/2023-12/Criminal%20Code%20of%20the%20Republic%20of%20Armenia%20(2022)%20(English).pdf
[48] Qazaxıstanın Cinayət Məcəlləsinin mad. 148.1, https://adilet.zan.kz/eng/docs/K970000167_
[49] Fransanın Cəza Qanunu mad. 225-1 , https://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/french_penal_code_33.pdf
[50] Yenə orada, mad. 225-2
[51] Jean Gottmann, Ekistics, The role of capital cities, november 1977, Vol. 44, No. 264, URBAN SYSTEMS (NOVEMBER 1977), səh 241-242
[52] Yuxarıda istinad 33, mad. 22
[53] https://www.e-gov.az/az/content/read/23
[54] Yunis Xəlilov, “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının preambulası və ümumi müddəalarının şərhi”, Bakı, “Qanun”, (2007), səh. 213
[55] Yuxarıda istinad 33, mad. 153
[56] Yuxarıda istinad 33, mad. 152
[57] Yenə orada, yuxarıda istinad 55
[58] International Court of Justice Germany v Italy, (10.01.2011), section 3, 3.12
[59] Kemal Gözler, “Anayasa Hukukunun Genel Teorisi”, Bursa, Ekin, 2011, c.I, s.269-280
[60] Todd Weiler , “Metalclad v. Mexico: A play in three parts The Journal of World Investment & Trade”, 2001/1/1, Volume 2, səh 22
[61] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 126-cı maddəsində və bir sıra normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş “ali hüquq təhsilli” müddəasının şərh edilməsinə dair” Qərarı
[62] “Təhsil haqqında” Qanunun 22.3-cü maddəsi
[63] INS v. National Ctr. for Immigrants’ Rights, Inc., 502 U.S. 183, 189 (1991) (per Stevens, J.).
[64] Yuxarıda istinad 21, mad. 25.3
[65] Wissenschaftliche Dienste (2012). Das Europäische Übereinkommen über die Staatsangehörigkeit, WD 3 – 3000 – 083/12, səh 4
[66] Utah Junk Co. v. Porter, 328 U.S. 39, 44 (1946) (per Frankfurter, J.)
[67] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, IV cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006, səh. 307.
[68] Yenə orada, səh. 539.
[69] Yuxarıda istinad 33, mad. 26, II hissə
[70] Yuxarıda istinad 33, mad. 29, VII hissə
[71] Yuxarıda istinad 33, mad. 51, II hissə
[72] Yuxarıda istinad 33, mad. 35, VIII hissə
[73] Yuxarıda istinad 33, mad. 38, V hissə
[74] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1194-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair” 22 aprel 2014-cü il tarixli Qərarı
[75] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 17-ci maddəsinin I hissəsi, 29-cu maddəsinin I və VII hissələri baxımından Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193 və 1194-cü maddələrinin həmin Məcəllənin 372, 373, 1166, 1202.2 və 1255-ci maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” 21 iyun 2024-cü il tarixli Qərarı
[76] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1246, 1248.1 və 1268.2-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” 14 oktyabr 2022-ci il tarixli Qərarı
[77] Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1246 və 1273-1-ci maddələrinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 29-cu maddəsinin VII hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” 26 dekabr 2023-cü il tarixli Qərarı
[78] bax: 30 iyun 2017-ci il tarixli “İşsizlikdən sığorta haqqında”, 29 iyun 2018-ci il tarixli “Məşğulluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları
[79] Daha ətraflı bax: Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin “Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsinə dair 2020–2025-ci illər üçün Tədbirlər Planı”nın təsdiq edilməsi haqqında” 13 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamı
[80] Sahib Məmmədov, “Avropaya inteqrasiya edən Azərbaycanda məşğulluq siyasəti”, Bakı-2008, səh. 4
[81] The Federal Job Guarantee – A Policy to Achieve Permanent Full Employment, Mark Paul, William Darity, Jr, and Darrick Hamilton, March 9, 2018, səh. 4
[82] Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun 1.0.9-cu maddəsi
[83] Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumunun “E.Axundovun məhkəməyə müraciət hüququnun pozulması barədə şikayətinə dair” 6 oktyabr 2023-cü il tarixli Qərarı
[84] Yuxarıda istinad 21, mad. 90.4
[85] F. Y. Səməndərov, “Cinayət hüququ. Ümumi hissə”, Dərslik (2018), səh. 121
[86] Vaqif Nəsirov, “Boşluq anlayışı, növləri və boşluqların aradan qaldırılması mexanizmi pozitiv hüquq kontekstində”, Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı (2015), səh 12
[87] Yuxarıda istinad 59, səh. 280-284.
[88] Könül İmamverdiyeva, “Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin təşəkkül və inkişaf tarixindən”, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, səh. 58
[89] Könül İmamverdiyeva, “Azərbaycanın Dövlət bayrağı milli dövlətçiliyimizin və müstəqilliyimizin rəmzidir: 9 Noyabr Dövlət Bayrağı Günüdür”, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, səh. 210
[90] Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 324-cü maddəsi
[91] Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 584-cü maddəsi
[92] “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnindən istifadə qaydaları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, mad. 4.0.3, mad. 4.0.4
[93] Yenə orada, mad. 9
[94] Yusifova, G. (2024), “Əxlaqi və Hüquqi Reallıq Mədəniyyət Sistemində”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, səh. 1641
[95] Yuxarıda istinad 21, mad. 13.5.
[96] Aqil Məmmədov, “Azad iqtisadi zonalar Azərbaycana nə verəcək?” https://apa.az/blog/blog-single/azad-iqtisadi-zonalar-azerbaycana-ne-verecek-94
[97] Nəsrullayeva Şəfəq Nemət qızı, “İxrac-istehsal zonalarının fəaliyyət prinsipləri və xüsusiyyətləri” mövzusunda magistr dissertasiyası, BAKI-2016, səh. 7
[98]“Ələt Azad İqtisadi Zonası və Qeydiyyat” https://www.caspianlegalcenter.az/az/insights/more/alat-free-zone
[99] “İlham Əliyev Ələt Azad İqtisadi Zonasının təməlini qoyub, Azərbaycan Televiziyasına müsahibə verib” https://president.az/az/articles/view/52363, 01.07.2018
[100] Ramiz Məhərrəmov, “Ələt azad iqtisadi zonasında vergitutma məsələləri”, səh. 64
[101] İsmayılov Fuad Nazim oğlu, “Azərbaycanın iqtisadi inkişafı prosesində azad iqtisadi zonaların rolu mövzusunda” magistr dissertasiyası, BAKI-2018, səh. 11
[102] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun, “Hədəfli maliyyə sanksiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu
[103] “Ələt azad iqtisadi zonası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1.0.2-ci maddəsi
[104] Daha ətraflı bax: yenə orada, mad. 6.2.5
[105] Mustafa Dural, Suat Sarı, Türk Özel Hukuku, Cilt I, (Temel Kavramlar ve Medeni Kanunun Başlangıç Hükümleri), səh. 108 (İstanbul 2004)
[106] Charles de Secondat, Baron de Montesquieu, The Spirit of Laws, Batoche Books, (2001), səh 173-174
[107] https://constcourt.gov.az/az/details/444
[108] Yeni TTK ve Ultra Vires ilkesi”, Yrd. Doç. Dr./Asst. Prof. Hüsnü TURANLI, REGESTA Ticaret Hukuku Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 3, Yıl: 2012, səh. 51
[109] Yenə orada, yuxarıda istinad 104
[110] Türk Ceza Kanununun 21.1-ci maddəsi
[111] Yenə orada, maddə 22.1
[112] Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 5.1-ci maddəsi
[113] Daha ətraflı bax: Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 264-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair; Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 234-cü maddəsinin həmin Məcəllənin 237-ci maddəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair; Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 188-ci maddəsinin şərh edilməsinə dair və s. KMP Qərarlarına
[114] Zacchariae, op. cit., c.I, s.77-78 in Grzegorczyk, Michaut ve Troper (der.), op. cit., s.354.
[115] Yuxarıda istinad 16, səh.44
[116] Yuxarıda istinad 16, səh 54
[117] Yuxarıda istinad 85, səh. 264
[118] Yuxarıda istinad 26, mad. 4
[119] Nəsib Şükürov, “Konstitusiyanın aliliyi prinsipi və onun hüquqi qüvvəsi”, səh. 50
[120] Azərbaycan Respublikasının Cinayət-prosessual Məcəlləsinin 49.4.2-ci maddəsi
[121] Yuxarıda istinad 21, mad. 8.0.7
[122] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” 30 mart 2009-cu il tarixli Referendum Aktının 7-ci bəndi
[123] Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 203.5-ci maddəsi
[124] Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.5-ci və Azərbaycan Respublikası Mənzil Məcəlləsinin 30.4-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair 8 oktyabr 2013-cü il tarixli Qərarı
[125] daha ətraflı bax: “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” 28 dekabr 1999-cu il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanununa
[126] Ziyafət Əsgərov, Konstitusiya hüququ, Bakı-2011, səh. 32
[127] Daha ətraflı bax: “Torpaqların dövlət ehtiyacları üçün alınması haqqında” Qanunun 3.1-ci maddəsinə
[128] Yenə orada, mad. 3.2
[129] Daha ətraflı bax: Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsinin 4.1-ci maddəsinə
[130] Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin 13.4-cü maddəsi
[131] Azərbaycan Respublikasının Miqrasiya Məcəlləsinin 51.2-ci maddəsi
[132] Daha ətraflı bax: “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun 11.0.1-ci maddəsinə
[133] Daha ətraflı bax: “Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” və “Azərbaycan Respublikasının Miqrasiya Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları
[134] Daha ətraflı bax: “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun 11.0.2-ci maddəsinə
Education - This is a contributing Drupal Theme
Design by WeebPal.
Design by WeebPal.