Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti və məhkəmə aidiyyəti. Ceyhun Əzizov

Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti və məhkəmə aidiyyəti

BDU-nun Cinayət prosesi kafedrasının doktorantı
Əzizov Ceyhun Həmid oğlu

Açar sözlər: silahlı qüvvələr, cinayət məcəlləsi, cinayət-prosessual məcəllə, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər, məhkəmə aidiyyəti, hərbi məhkəmə.

Azərbaycan Respublikası xalqın və ölkənin milli maraqlarını təmin etməyə qadir müstəqil, demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət olaraq, öz inkişafı naminə milli təhlükəsizlik siyasətini müəyyən edir və həyata keçirir [4, 384]. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik siyasətinin tərkib hissələrindən biri də hərbi və digər sahələrdə milli maraqların təmin edilməsinə yönəlmiş Azərbaycan Respublikasının müdafiə siyasətidir.

Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri (daha sonra – SQ) Azərbaycan Respublikasının suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün, onun toxunulmazlığının və mənafeyinin silahlı müdafiəsinə, dövlətə silahlı hücümun qarşısının alınmasına, təcavüz olarsa, onun dəf edilməsinə xidmət edir [5, 10].  1995-ci il Konstitusiyasına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası qısa bir müddət ərzində müdafiə, hərbi quruculuq, SQ-in komplektləşdirilməsi məsələlərini nizama salan qanunlar qəbul etmiş, hərbi xidmətin əsasları, hərbi xidmətə çağırışın və qəbulun, hərbi vəzifəlilərin və çağırışçıların hərbi uçotu, hərbi xidmətin yüksək nizam-intizamla keçirilməsi, SQ-in döyüş və səfərbərlik hazırlığının saxlanması qaydalarını müəyyən etmişdir.

Silahlı qüvvələrin daimi döyüş qabiliyyətli və döyüş hazırlıqlı olmasının zəruri şərti – hərbi qulluqçular tərəfindən onların vəzifələrini, funksiyalarını və onlara verilən tapşırıqları müəyyən edən normativ aktların tələblərinə dönmədən riayət edilməsi, yüksək hərbi intizamın dəstəklənməsidir. Hərbi intizam - bütün hərbi qulluqçuların Azərbaycan Respublikası qanunlarında və hərbi nizamnamələrində müəyyən olunmuş qaydalara ciddi riayət etməsi deməkdir. Hərbi intizam, hər bir hərbi qulluqçunun hərbi borcunu və öz Vətəni Azərbaycan Respublikasının müdafiəsi üçün şəxsi məsuliyyət daşımasını şüurlu surətdə dərk etməsinə əsaslanır [6, 451]. Məhz buna görə də hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərə qarşı mübarizə cinayət hüququnun ən aktual məsələlərindən biri kimi nəzərdən keçirilməli və bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının 1999-ci il Cinayət Məcəlləsində (daha sonra – CM) hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərə görə məsuliyyət XII bölmədə (fəsil 35, 326-353 maddələr) müəyyən edilmişdir . Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər bir neçə spesifik əlamətlərinə görə digər ictimai-təhlükəli əməllərdən fərqlənir. Bu cinayətlərin xüsusiyyətləri ən çox cinayətin subyektinin əlamətlərində görsənir.

Cinayət hüququ elmindən bizə məlumdur ki, cinayətin subyekti cinayətin dörd tərkib ünsüründən biridir. Cinayət hüququ elmində cinayətin subyekti cinayət qanununda nəzərdə tutulan ictimai təhlükəli əməli qəsdən, yaxud ehtiyatsızlıqdan törədərkən qanunla müəyyən edilən yaş həddinə çatan,  ayrı-ayrı hallarda uyğun normalarda göstərilən bəzi xüsusi əlamətlərə malik olan anlaqlı fiziki şəxsdir .

Ümumi əlamətlərlə yanaşı, cinayətin spesifik xüsusiyyətlərini əks etdirən, cinayət hüquq normasının dispozisiyasında göstərilən əlavə əlamətlərə malik olan şəxsə hüquq elmində xüsusi subyekt anlayışı verilir . Cinayət qanunvericiliyi xüsusi subyekti xarakterizə edən əlaməti tərkibə daxil etməklə müəyyən növ cinayətlərə görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin dairəsini konkretləşdirir.  Xüsusi subyekt əlaməti cinayətkarın şəxsiyyətini müxtəlif cəhətdən – işdəki və ya xidmətdəki qulluq mövqeyini, vəzifəsini, peşəsini, hərbi vəzifələri, ailə vəziyyətini və sair xarakterizə edir .

Azərbaycan Respublikası CM-nin 35-ci fəslində müəyyən edilmiş tərkiblərin subyekti – xüsusi subyekt qismində çıxış edir. Bunlar hərbi qulluqçular, eləcə də hərbi vəzifəlilərdir. Hərbi qulluqçu dedikdə, Azərbaycan Respublikası SQ-də və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun yaradılmış başqa qoşun və hərbi birləşmələrdə həqiqi hərbi xidmət keçən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları və başqa dövlətin vətəndaşları başa düşülür. Burada qanunvericiliyə uyğun yaradılmış başqa qoşun və hərbi birləşmələrə Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti, Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunları, Dövlət Sərhəd Xidməti, Ədliyyə Nazirliyinin Penitensiar Xidməti, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti aid edilir.

Qanunverici CM-nin 327.1-ci maddəsində hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyektinin üç kateqoriyasını müəyyən etmişdir ki, bunlar da, çağırış və ya kontrakt üzrə hərbi xidmət keçən hərbi qulluqçular, qanunla müəyyən edilmiş qaydada hərbi qulluqçu statusuna malik olan başqa şəxslər və təlim və ya yoxlama toplanışlarına cəlb edilmiş hərbi vəzifəlilər ola bilər.

«Hərbi vəzifə və hərbi xidmət» haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 24-cü maddəsinə əsasən hərbi xidmət həqiqi hərbi xidmətdən və ehtiyatda xidmətdən ibarətdir [7, 235]. Həqiqi hərbi xidmət Azərbaycan Respublikasının SQ-də və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaradılmış başqa silahlı birləşmələrdə dövlət xidmətinin növüdür. Ehtiyatda xidmət toplanışlar keçməkdən və müharibə zamanı səfərbərlik üzrə çağırış qaydalarını yerinə yetirməkdən ibarətdir.  Ehtiyatda olan hərbi vəzifəli şəxslər yalnız o vaxt hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti ola bilərlər ki, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayət əməlini təlim və ya yoxlama toplanışına cəlb olunduqları müddətdə törətmiş olsunlar.

Qeyd olunmalıdır ki, hərbi qulluqçular cinayəti törətdiyi anda xidməti vəzifələrini yerinə yetirib-yetirməməsindən, yaxud həmin vəzifələri müvəqqəti olaraq icra etməməsindən asılı olmayaraq, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti hesab olunurlar. «Hərbi qulluqçuların statusu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 4-cü maddəsinin 2-ci bəndində göstərilir ki, hərbi qulluqçular hərbi xidmət vəzifələrini faktiki yerinə yetirdikləri bütün hallarda, o cümlədən döyüş əməliyyatlarında iştirak edərkən, təlimlərdə, döyüş növbəsində (döyüş xidmətində), gündəlik növbələrdə və qarnizon növbəsində, toplanışlarda, ezamiyyətlərdə olarkən, xidmət yerinə gedib-gələrkən və digər hallarda hərbi xidmət başında sayılırlar.

Orduda, hərbi idarə, müəssisə və ya təşkilatda müxtəlif xüsusi vəzifələri, yaxud hərbi əhəmiyyətli bu və ya digər işləri hərbi qulluqçulardan başqa hərbi qulluqçu olmayan şəxlər də yerinə yetirə bilərlər. Bu kateqoriyaya aid olan şəxslər müəyyən növ hərbi vəzifələrin icrasına cəlb oluna bilsələr də, hərbi qulluqçu olmadıqlarına  görə, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti hesab edilə bilməzlər.

Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyektlərinin ikinci kateqoriyasına – qanunla müəyyən edilmiş qaydada hərbi qulluqçu statusuna malik olan başqa şəxslərə dövlət əmək dəstələrində, humanitar istiqamətli və kommunal bölmələrdə alternativ xidmət keçən şəxslər aid edilə bilərlər. Bu şəxslərin hərbi qulluqçu statusuna malik olmaması qanunda («Hərbi qulluqçuların statusu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun 2-ci maddəsinin 3-cü hissəsi) birbaşa göstərilmiş və bu kateqoriyada olan şəxslər hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti ola bilməzlər. CM-nin 327.2-ci maddəsində hərbi qulluqçu və ya hərbi vəzifəli olmayan şəxslərin hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərdə iştirakçılığının mümkünlüyü nəzərdə tutulmuşdur. Belə şəxslər hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərə görə məsuliyyət nəzərdə tutan CM-nin müvafiq maddələri ilə cinayət məsuliyyəti daşıyırlar. Burada məsuliyyətin hər hansı xüsusi əsasları meydana çıxmır və məsələ cinayətdə iştirakçılığa, o cümlədən xüsusi subyektli cinayətdə iştirakçılığa dair ümumi müddəalar əsasında həll edilməlidir.

Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin subyekti həm də təlim və yoxlama toplanışlarına cəlb edilmiş hərbi vəzifəlilər ola bilər. Onlara SQ-in ehtiyatında olan və «Hərbi xidmətkeçmə haqqında» Əsasnaməyə və başqa qanunvericilik aktlarına müvafiq olaraq təlim və ya yoxlama toplanışlarına çağrılan şəxslər aiddir. Belə şəxslər toplanışa çağrıldıqları ilk gündən toplanışın son gününədək CM-nin 35-ci fəslində nəzərdə tutulmuş cinayətlərin subyekti hesab olunurlar.

Qeyd edək ki, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətin subyektinin səciyyələndirilməsi zamanı şəxsin hərbi xidmətə daxil olması qaydasının hüquqi əhəmiyyəti yoxdur. Belə ki, şəxsin həqiqi hərbi qulluğa çağrılması və ya onun silahlı qüvvələrin şəxsi heyətinə könüllü daxil olması cinayət məsuliyyətinə təsir etmir.

Azərbaycan Respublikasının Cinayət-prosesual məcəlləsinə əsasən müharibə cinayətlərinə və hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərə dair, habelə hərbi qulluqçular tərəfindən törədilmiş cinayətlərə dair işlər üzrə ibtidai istintaq hərbi prokurorluq tərəfindən aparılmalıdır. Bundan başqa, sözügedən cinayətlərin hərbi qulluqçu olmayan şəxsin iştirakı ilə törədildiyi hallarda cinayət işi üzrə ibtidai istintaq da hərbi prokurorluq tərəfindən aparılır . Müharibə cinayətlərinə və hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərə dair, habelə hərbi qulluqçular tərəfindən törədilmiş cinayətlərə dair işlər üzrə məhkəmə istintaqı isə aidiyyəti üzrə Azərbaycan Respbulikasının Hərbi Məhkəmələri tərəfindən aparılır. Cinayət-prossual Məcəlləsinin 68.1-ci maddəsinə əsasən Hərbi məhkəmələr birinci instansiya məhkəməsi qismində fəaliyyət göstərirlər. Beləliklə də, Azərbaycan Respublikasının hərbi məhkəmələri müharibə və hərbi xidmət əleyhinə olan böyük ictimai təhlükə törətməyən, az ağır, ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə dair, habelə hərbi qulluqçular tərəfindən törədilmiş böyük ictimai təhlükə törətməyən, az ağır, ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə dair işlərə baxırlar. Bundan başqa, göstərilən cinayətlər hərbi qulluqçu olmayan şəxsin iştirakı ilə törədilərsə də, onun barəsində işə də hərbi məhkəmələr tərəfindən baxılmalıdır.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Hərbi Məhkəmələri birinci instansiya məhkəməsi kimi qanunla səlahiyyətlərinə aid edilmiş cinayət işlərinə baxırlar. Qanunvericiliyə əsasən, hərbi məhkəmələr məhkəmə statistikasını təhlil edir, məhkəmə fəaliyyətinin təşkili vəziyyətini, məhkəmə təcrübəsini öyrənir və ümumiləşdirir, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər səlahiyyətləri həyata keçirir. Hərbi məhkəmələr Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri və başqa silahlı birləşmələri hərbi hissələrinin sayı nəzərə alınmaqla onların yerləşdikləri inzibati ərazi vahidləri üzrə yaradılır. «Məhkəmələr və hakimlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən hərbi məhkəmələrin hakimləri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan mülki şəxslər sırasından təyin olunurlar. Hərbi məhkəmənin təşkili, olduğu yer və ərazi yurisdiksiyası Məhkəmə-Hüquq Şurasının təklifi nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikası Konst itusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir .

Məqalənin sonunda  xüsusi olaraq bir məsələyə də diqqət vermək istərdik. «Rusiya Federasiyasının Məhkəmə Sistemi haqqında» 31 dekabr 1996-cı il qanununa əsasən hərbi məhkəmələrdə hakim vəzifəsinə namizəd olan şəxslərin digər tələblərə cavab verilməsi ilə bərabər zabit rübəsinin də mövcud olması (hərbi mükəlləfiyyətli) zəruri şərtlərdən biridir. Zənnimizcə, Rusiya Federasiyasının sözügedən qanununda bu müddəa daha məqsədəuyğundur və Azərbaycan Respublikasının hərbi məhkəmələrinə hakim vəzifəsinə namizəd olan şəxslərə bu tələbin qoyulması daha düzgün olardı. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində hərbi xidmət keçməyən, o cümlədən zabit hərbi rütbəsi daşımayan mülki vətəndaşın hərbi qulluqçular barəsində ədalət mühakiməsi həyata keçirməsi zamanı müəyyən boşluqların yaranmasına səbəb ola bilər.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI:

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2012, 46 s.
2. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2012, 344 s.
3. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prosessual Məcəlləsi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2012, 615s.
4. Azərbaycan Respublikasının Hərbi doktrinası. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Hərbi qanunvericilik ensiklopediyası, 2013, 1267 s.
5. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Hərbi qanunvericilik ensiklopediyası, 2013, 1267 s.
6. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin İntizam Nizamnaməsi. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Hərbi qanunvericilik ensiklopediyası, 2013, 1267 s.
7. «Hərbi vəzifə və hərbi xidmət» haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Hərbi qanunvericilik ensiklopediyası, 2013, 1267 s.
8. «Məhkəmələr və hakimlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu
/www.e-qanun.gov.az, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazası.
9. Павлов В.Г. Субъект преступления и уголовная ответственность. СПб.: изд-во «Лань», 2000, 192 с.
10. Назарова К.О. Специальный субъект. Баку: Юридическая литература, 1999.

11. Преступления против военной службы / Под ред.Н.А. Петухова. М.: изд-во «Норма», 208с.

СУБЪЕКТ ПРЕСТУПЛЕНИЙ ПРОТИВ ВОЕННОЙ СЛУЖБЫ И ВОПРОСЫ ПОДСУДНОСТИ

Aзизов Джейхун Гамид оглы, докторант кафедры уголовного процесса БГУ

АННОТАЦИЯ

В статье дается анализ признаков специального субъекта преступлений против военной службы в уголовном праве Азербайджанской Республики, а также автор осуществляет классификация этих субъектов. Исследуя вопросы подсудности уголовных дел по преступлениям против военной службы, автор уделяет внимание деятельности военных трибуналов.

Ключевые слова: вооруженные силы, Уголовный Кодекс, Уголовно-Процессуальный Кодекс, преступления против военной службы, подсудность, военный трибунал.

THE SUBJECT OF CRIMES AGAINST MILITARY SERVICE AND THE JURISDICTION QUESTIONS

Jeyhun Azizov Hamid, 

a PhD student of the Department

of Criminal Process, BSU

SUMMARY

The article presents an analysis of a special subject of crimes against military service in the criminal law of the Republic of Azerbaijan, as well as carries out the classification of these entities. Exploring the issues of jurisdiction of criminal cases on crimes against military service, the author pays attention to the activities of the military tribunals.

Key words: the armed forces, the criminal Code, Criminal Procedure Code, crimes against military service, the question of jurisdiction, the military court.