“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

Aktın növü:

Qərar

Qəbul edən qurum:

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi

Tarix:

13.08.2015

№:

Qoşma:

“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

DÖVLƏT ŞƏHƏRSALMA VƏ ARXİTEKTURA KOMİTƏSİNİN

KOLLEGİYASI

QƏRAR

№ 04

Bakı şəhəri “13” avqust 2015-ci il

“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin 5.1.9-cu maddəsinin icrasını təmin etmək məqsədilə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi haqqında Əsasnamə”nin 17-ci bəndini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin Kollegiyası qərara alır:

1. Aşağıda qeyd olunan texniki normativ hüquqi aktlar təsdiq edilsin:

1.1 “Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” (əlavə olunur);

1.2 “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular” (əlavə olunur).

2. Ümumi şöbəyə (S. Məmmədov) və Hüquq sektoruna (N.Mehtiyev) tapşırılsın ki, bu qərarın 1-ci hissəsi ilə təsdiq edilmiş texniki normativ hüquqi aktların Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün 3 (üç) gün müddətində Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinə göndərilməsini təmin etsin.

3. Bu qərarla təsdiq olunmuş texniki normativ hüquqi aktlar Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin elektron variantında dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.

4. Qərarın 1.1-ci hissəsi ilə təsdiq edilən texniki normativ hüquqi aktlar qüvvəyə mindiyi tarixdən SSRİ Dövlət Tikinti Komitəsinin 1984-cü il 27 iyul tarixli 123 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş СНиП 2.04.02-84 “Водоснабжение. Наружные сети cооружения” və SSRİ Dövlət Tikinti Komitəsinin 1985-ci il 21 may tarixli 71 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş СНиП 2.04.02-84 “Канализация. Наружные сети cооружения” normativ sənədlərinin Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi qüvvəsi dayandırılsın.

5. Qərarın icrasına nəzarət Aparatın rəhbəri E. Hüseynzadəyə həvalə edilsin.

Kollegiyanın sədri	Abbas Ələsgərov

Kollegiyanın katibi	Oqtay Salamov

Azərbaycan Respublikası

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura

Komitəsinin Kollegiyasının

13 avqust 2015-ci il tarixli 04 №-li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

SU TƏCHİZATI. XARİCİ ŞƏBƏKƏ VƏ QURĞULAR

1. Tətbiq sahəsi

Bu normalar yaşayış məntəqələrinin, kənd təsərrüfatı və sənaye obyektlərinin tikilən və yenidən qurulan xarici su təchizatı sistemlərinin layihələndirilməsinə dair tələbləri müəyyən edir.

Su təchizatı layihələri işlənərkən Azərbaycan Respublikasının Su haqqında qanunları, həmçinin ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsinə dair tələblər nəzərə alınmalıdır.

Bu normaların yanğın əleyhinə tələbləri partlayıcı maddələrin istehsal və istifadə olunduğu və ya saxlanıldığı müəssisələrin, tutumu 10 min m³-dən çox olan ağac materialları anbarlarının, neft-qazçıxarma və neft emalı sənaye obyektlərinin su kəmərlərinə şamil edilmir. Bu obyektlərin yanğın əleyhinə tələbləri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyən edilir.

2. Normativ istinadlar

Bu normalarda aşağıda göstərilən normativ sənədlərə istinad edilib:

Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiq olunan ölçü vahidləri haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2011-ci il tarixli, 23 nömrəli Qərar.
AzDTN 1.6-1*	Tikinti işlərinin təşkili, aparılması və tikintisi başa çatmış obyektlərin istismara qəbulu Qaydaları
AzDTN 2.6.1	Dövlət Şəhərsalma Norma və Qaydaları. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması
AzDTN 2.3-1	Seysmik rayonlarda tikinti
MSN 2.02-01-97	Bina və qurğuların yanğın təhlükəsizliyi
MSN 2.04-05-95	Təbii və süni işıqlandırma
MSN 3.02-01-2002	İstehsalat binaları
MSN 3.04-01	Hidrotexniki qurğular. Əsas müddəalar
TNvəQ 2.01.01-82	İnşaat iqlimşünaslığı və geofizikası
TNvəQ 2.01.09-91	İşlənilən ərazilər və çökən qruntlardakı bina və qurğular
TNvəQ 2.02.01-83*	Bina və qurğuların binövrələri
TNvəQ 2.03.11-85	İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi
TNvəQ 2.04.01-85*	Binaların daxili su kəməri və kanalizasiyası
TNvəQ 2.04.02-84*	Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.05-91*	İsitmə, ventilyasiya və kondisionerləşdirmə
TNvəQ 2.04.09-84	Bina və qurğuların yanğın avtomatikası
TNvəQ 2.06.04-82*	Hidrotexniki qurğulara düşən yüklər və təsirlər (dalğalardan, buzlardan və su nəqliyyatından)
TNvəQ 2.06.15-85	Ərazilərin daşqın və su basmalardan mühəndis müdafiəsi
TNvəQ 2.09.04-87*	İnzibati və məişət binaları
TNvəQ II-89-80	Sənaye müəssisələrinin baş planları
TNvəQ 3.05.04-85*	Xarici su təchizatı və kanalizasiya şəbəkə və qurğular
DÜİST 9.015-74	Köhnəlmə və korroziyadan vahid müdafiə sistemi.Yeraltı qurğular. Ümumi texniki tələblər
DÜİST 17.1.1.04	Təbiətin mühafizəsi. Hidrosfera. Yeraltı suların təsnifatı
DÜİST 2874	İçməli su
DÜİST 8220-85	Yeraltı texniki yanğın hidrantları
DÜİST 13015-2012	Tikinti üçün beton və dəmir beton məmulatlar
PUE-76	Elektrik qurğularının qurulması Qaydaları

3. Əsas anlayışlar

Bu Tikinti Norma və Qaydalarında aşağıdakı terminlərdən və ixtisarlardan istifadə edilmişdir:

doza	suyun təmizlənməsi, yaxud emalında 1 litrinə, yaxud 1 metr kubuna daxil edilən kimyəvi reagentlərin milliqram, yaxudqramla miqdarı.
dozalayıcı	vahid su həcminə vahid zamanda müəyyən edilmiş miqdarda kimyəvi reagent, yaxud digər bir maddə daxil edən qurğu.
əhalinin orta sutkalıq su sərfi	bir nəfər sakinin il ərzində sərf etdiyi su miqdarının (l-lə) ilin günlərinin sayına nisbətinin nəticəsi.
flokulyant	suyun durulma prosesini sürətləndirən kimyəvi reagent.
hidravlik irilik	axmaz suyun 10⁰C temperaturunda hissəciyin onda çökmə sürəti olub mm/s ilə ölçülür.
koaqulyant	suyun duruldulmasında istifadə edilən kimyəvi reagent.
qarışdırıcı	suya daxil edilən kimyəvi reagentlər və ya maddələrin onun bütün həcmində bərabər paylanmasını təmin edən şaquli, yaxud üfüqi konstruksiyalı qurğu.
qeyri-müntəzəmlik əmsalı	suyun gün, yaxud saat ərzində qeyri-müntəzəm sərf edilməsini göstərən parametr.
reagent təsərrüfatı	suyun təmizlənməsində istifadə edilən reagentləri saxlamaq üçün anbar, məhlul və sərf çənləri, həmçinin dozalayıcı qurğulardan ibarət kompleks.
reaksiya kamerası	koaqulyant daxil edildikdən sonra suda gözlə görünən lopaların yaranmasını təmin edən qurğu.
rezervuar	su (maye məhsullar) ehtiyatı toplamaq üçün həcmli mühəndis qurğusu.
sanitariya-mühafizə zonası	suqəbuledicilər, sutəmizləyici qurğular, əsas sudaşıyıcı borular və onlar üzərində olan qurğuları qorumaq üçün yaradılmış xüsusi istifadə şərtlərinə malik ərazi və ya akvatoriya.
süzgəcin süzmə sürəti	1 m² süzücü yük sahəsindən 1st-da keçən suyun m³-la miqdarı olub m/st-la ölçülür.
sərbəst basqı	sudaşıyıcı və paylayıcı boruların istənilən nöqtələrindəki manometrik basqı.
su sərfi norması	bir nəfər sakinin bir gündə istehlak etdiyi, yaxud vahid məhsul istehsalına sərf olunan su miqdarı, litrlə.
su təchizatı sistemləri	suyu mənbədən götürən, onun keyfiyyət göstəricilərini təyinatına uyğun səviyyədə yaxşılaşdıran, tələb olunan miqdar və basqı altında istehlak obyektinə nəql edən, bu obyekt ərazisində paylayan və istehlakçılara çatdıran mühəndis qurğuları kompleksi.
şaxtalı quyu	yer səthinə yaxın birinci, 30 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş, yumşaq süxurlardan ibarət basqısız laylardan su götürmək üçün inşa edilən quyu.
şüavarı suqəbuledicilər	tavanı yer səthindən 15-20 m-ə qədər dərində yerləşən və hündürlüyü 20 m-dən çox olmayan sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün inşa edilən, planda dairəvi çənli və suqəbuledici deşikli boruları şüalar şəklində sudaşıyıcı laya yeridilmiş qurğu.
tranzit sərf	yol boyu sərf edilmədən müəyyən obyektə nəql etdirilən su miqdarı.
üfüqi suqəbuledici	mümkün qədər yerüstü axınlara yaxın və 8 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş basqısız sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün qırma daşdan düzəldilmiş, yaxud borulu drenaj, su toplayan dəhliz, yaxud lağım şəklində inşa edilən qurğu.
yanğın hidrantı	səyyar yanğın texnikası ilə su kəməri şəbəkəsindən suyun götürülməsinə xidmət edən texniki vasitə.
yeraltı su təchizatı mənbələri	bulaqlar, basqılı və basqısız sudaşıyıcı laylar
yeraltı suqəbuledicilər	şaxtalı, borulu (artezian, subartezian), üfüqi (keçilən və keçilməyən), şüavarı və infiltrasiyalı suqəbuledicilər, bulaq sularını toplayan kameralar (kaptajlar) və kəhrizlər.
yerüstü suqəbuledicilər	məcra, sahil, göbələkvarı hərəkət edən, üzən suqəbuledici qurğular.
yerüstü su təchizatı mənbələri	çaylar, göllər, su anbarları, kanallar və dənizlər.
AzSPETİ	Azərbaycan Su Problemləri Elmi Tədqiqat İnstitutu.
AZS	Azərbaycan standartı
HES	Hidroelektrik stansiya.
NÖC	Nəzarət-ölçü cihazları.
SFM	Səthi fəal maddələr.
TP AİO	Texnoloji proseslərin avtomatik idarə olunması

4. Ümumi müddəalar

4.1. Obyektlərin su təchizatı sənaye sahələri və kənd təsərrüfatının inkişafı və yerləşməsinin təsdiq olunmuş sxemləri, məhsuldar qüvvələrin respublikanın regionları üzrə inkişafı və yerləşmə sxemləri, həmçinin su ehtiyatlarının mühafizəsi və kompleks səmərəli istifadə edilməsinin baş, hövzə və ərazi sxemləri, şəhər və kənd yaşayış məntəqələrinin həmçinin, sənaye qovşaqlarının baş planları əsasında layihələndirilməlidir.

Layihələndirmə zamanı obyektlərin su təchizatı sistemlərinin bu obyektlərin mənsubiyyətindən asılı olmayaraq kooperasiya edilməsinin məqsədə uyğunluluğuna diqqət yetirilməlidir.

Obyektlərin su təchizatı layihələri mütləq su tələbatı və yaranmış tullantı sularının balansı təhlil edilərək bu obyektlərin kanalizasiya layihələri ilə paralel işlənməlidir.

4.2. Təsərrüfat-içməli və birləşmiş istehsalat-içməli su kəmərlərinin layihələrində su təchizatı mənbələrinin, su kəməri qurğularının və magistral sudaşıyıcı boruların ətrafında sanitariya-mühafizə zonaları nəzərdə tutulmalıdır.

4.3. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun keyfiyyəti bu sahədə Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan DÜİST 2874 standartının tələblərinə cavab verməlidir.

Təsərrüfat-içməli məqsədləri üçün istifadə edilən su təmizləndikdə, nəql edildikdə və rezervuarlarda saxlanıldıqda insan sağlamlığına zərər verməyən, Dövlət sanitariya-epidemioloji xidmətin tələblərinə cavab verən reagentlərdən, korroziya əleyhinə örtüklərdən, həmçinin süzücü materiallardan istifadə edilməlidir.

İstehsalat ehtiyaclarını ödəməyə verilən suyun keyfiyyəti texnoloji reqlamentin tələblərinə cavab verməli və istismar heyəti üçün əlverişli sanitariya-gigiyena şəraiti təmin etməlidir.

Müstəqil suvarma, yaxud istehsalat su kəmərlərindən suvarmaya verilən suyun keyfiyyəti sanitariya-gigiyena və aqrotexniki tələblərə cavab verməlidir.

4.4. Layihələrdə qəbul edilən əsas texniki həllər və onların reallaşdırılmasının növbəliliyi mümkün variantların göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanmalıdır. Texniki-iqtisadi hesablamalar müsbət və mənfi cəhətləri hesabatsız təyin edilə bilməyən variantlar üçün yerinə yetirilir.

Optimal variant kimi içməli suyun maya dəyəri və birdəfəlik xərclərin cəminin normativ səmərəlilik əmsalının köməyilə eyni ölçü vahidinə gətirilmiş qiymətinin az olanı seçilir

4.5. Su təchizatı sistemləri layihələndirildikdə bu sahədə mövcud olan mütərəqqi texnoloji sxemlər, qurğu və avadanlıqlardan istifadə olunması, əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsi, texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması və kompüterlə idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

5. Hesabi sərflər və sərbəst basqılar

5.1. Suyun hesabi sərfləri

5.1.1. Yaşayış məntəqələrinin su təchizatı sistemləri layihələndirildikdə əhalinin təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarının ödənilməsinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.1.2. Yaşayış məntəqəsində təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarına il ərzində hesabi orta sutkalıq su sərfi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır:

burada q_ə- yaşayış rayonlarındakı binaların abadlıq dərəcəsindən asılı olaraq bir nəfər sakin üçün il ərzində orta sutkalıq su tələbatı, l/sut (cədvəl 1-ə əsasən götürülür);

N_ə - müxtəlif abadlıq dərəcəsinə malik yaşayış rayonlarında əhalinin hesabi sayıdır, nəfərlə.

Cədvəl 1. Əhalinin təsərrüfat-içməli ehtiyaclarının ödənilməsinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı normaları

Yaşayış rayonlarındakı binaların abadlıq dərəcəsi	Bir nəfər sakinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı, l/sut
1	2
Daxili su təchizatı və kanalizasiya sistemləri olan binalar:
vannasız	125 - 160
yerli su qızdırıcıları və vannası olan	160 - 230
mərkəzləşdirilmiş isti su təchizatı olan	230- 350
Q e y d: 1. Küçə suayrıcı kolonkalardan su götürülən yaşayış rayonlarında bir nəfərə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı 30-50 l/sut qəbul edilməlidir. 2. Xüsusi su tələbatına, su sərfi TNvəQ 2.04.01 və texnoloji göstəricilərə görə qəbul edilən istirahət evləri, sanatoriya-turist kompleksləri və uşaq-sağlamlıq düşərgələri istisna olmaqla,TNvəQ 2.08.02-də qəbul edilmiş təsnifata görə ictimai binalarda təsərrüfat-içməli və məişət ehtiyaclarına su sərfi daxil olur. 3. Xüsusi su tələbatının 1-ci cədvəldə gəstərilən hədlərdə qəbul edilməsi rayonun iqlim şəraiti, su təchizatı mənbəyinin gücü və suyun keyfiyyəti, binaların abadlıq dərəcəsi, mərtəbələrin sayı və yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilməlidir. 4. Əhalini ərzaq məhsulları ilə təchiz edən sənaye müəssisələrinin su tələbatı, eləcə də qeydə alınmamış su sərfləri, müvafiq əsaslandırma olduqda yaşayış rayonunun sutkalıq təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən su sərfləri cəminin10-20%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir. 5. Mərkəzləşdirilmiş isti su təchizatı sistemi olan rayonlarda (mikrorayonlarda) təsərrüfat-içməli məqsədlərə ümumi su sərfinin 40%-i və maksimal sərf olan saatda – bu sərfin 55% miqdarda isti su birbaşa istilik sistemindən götürülə bilər. Qarışıq tikililəri olan rayonlarda qeyd olunan binalarda yaşayan əhalinin sayı nəzərə alınmalıdır. 6. Əhalisinin sayı 1 milyondan çox olan yaşayış rayonlarında xüsusi su tələbatı hər bir konkret halda əsaslandırıldıqdan və dövlət orqanları ilə razılaşdırıldıqdan sonra artırıla bilər. 7. Yaşayış və ictimai binalarda təsərrüfat-içməli, yerli sənaye, küçə və yaşıllıqların suvarılmasına su sərfləri xüsusi su tələbatına daxildir. 8. İqlimdən, digər yerli şəraitlərdən və abadlıq dərəcəsindən asili olaraq xüsusi su tələbatını ± 10-20% dəyişmək olar. 9. Rayonların su təsərrüfatı balansında yaşıllıqların və həyətyanı sahələrin suvarılmasını arx sistemlərindən həyata keçirmək üçün əlavə sərf nəzərdə tutmaq lazımdır. 10. Sənayenin inkişafı haqqında məlumat olmadıqda yaşayış rayonunun təsərrüfat-içməli su kəmərindən qidalanan müəssisələr üçün əhalinin xüsusi su tələbatına əsasən təyin edilmiş miqdarın 25%-i qədər əlavə su göturülməsinə yol verilir.

Ən çox və ən az su tələbatı olan günlərdə hesabi su sərfləri (2) düsturları ilə hesablanmalıdır.

Əhalinin həyat tərzi, müəssisələrin iş rejimi, binaların abadlıq dərəcəsi, ilin fəsillərindən və həftənin günlərindən asılı olaraq su tələbatının dəyişməsini nəzərə alansutkalıq su tələbatının qeyri müntəzəmlik əmsalının, K_sutmaksimum və minimum qiymətləri aşağıda göstərilən həddə qəbul edilməlidir.

Saatlıq hesabi su sərfləri (3) düsturları ilə hesablanmalıdır:

Saatlıq qeyri müntəzəmlik əmsallarının qiymətləri (4) düsturları ilə hesablanmalıdır:

burada - binaların abadlıq dərəcəsini, müəssisələrin iş rejimini və digər yerli şəraitləri nəzərə alan əmsaldır və uyğun olaraq və qəbul edilir;

- yaşayış məntəqəsindəki əhalinin sayını nəzərə alan əmsal olub qiyməti cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir.

5.1.3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin ərazisində suvarmaya su sərfi ərazinin örtüyünün növündən, suvarma üsulundan, bitkilərin növündən, iqlim və digər yerli şəraitlər nəzərə alınmaqla 3-cü cədvəldən götürülür.

5.1.4. Sənaye müəssisələrində təsərrüfat-içməli və duşlardan istifadə edilməsi üzrə su sərfləri TN və Q 2.04.01 və MSN 3.02.01-in tələblərinə uyğun müəyyən edilməlidir.

Sənaye müəssisələrinin 1 m³ həcminə 1 saatda 80 kC (20 kkal)-dan artıq istilik ayrılması ilə bağlı sexlərində işləyənlərin təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün növbə ərzində bir nəfərə su sərfi 45 l (K_st=2,5), digər sexlərdə isə 25 l (K_st=3) qəbul edilməlidir.

Cədvəl 2. b əmsalının əhalinin sayından asılı olan qiymətləri

Əmsal	Ə h a l i n i n s a y ı, min nəfər
Əmsal	0,1-ə qədər	0,15	0,2	0,3	0,5	0,75	1	1,5	2,5	4	6	10	20	50	100	300	1000 və daha çox
	4,5 0,01	4 0,01	3,5 0,02	3 0,03	2,5 0,05	2,2 0,07	2 0,1	1,8 0,1	1,6 0,1	1,5 0,2	1,4 0,25	1,3 0,4	1,2 0,5	1,15 0,6	1,1 0,7	1,05 0,85	1 1
*Q e y d:* 1. Qurğuların, sudaşıyıcı və şəbəkə borularının hesablanması üçün su sərfinin təyini zamanı b əmsalı xidmət edilən əhalinin sayından, zonalı su təchizatında isə hər bir zona üçün sakinlərin sayından asılı olaraq ayrılıqda qəbul edilməlidir. 2. Şəbəkədən maksimum su götürüldüyü müddətdə tələb olunan sərbəst basqıları təmin etmək üçün nasos stansiyalarının çıxışında basqı, yaxud su-basqı qülləsinin (basqı yaradan rezervuarların) yerləşmə hündürlüyü təyin edildikdə b_max , şəbəkədən minimum su götürülən müddətdə isə b_min qəbul edilməlidir.

Cədvəl 3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində suvarmaya su sərfi

Suyun təyinatı	Ölçü vahidi	Suvarmaya su sərfi, l/m²
Keçid və meydanların mükəmməl örtüklərinin mexanikləşdirilmiş yuyulması	1 yuma	1,2 – 1,5
Keçid və meydanların mükəmməl örtüklərinin mexanikləşdirilmiş suvarılması	1 suvarma	0,3 – 0,4
Səki və keçidlərin mükəmməl örtüklərinin əl ilə (şlanqla) suvarılması	həmçinin	0,4 – 0,5
Şəhər yaşıllıqlarının suvarılması	həmçinin	3 – 4
Otluq və güllüklərin suvarılması	həmçinin	4 – 6
Qış istixanalarında torpaqda əkilmiş bitkilərin suvarılması	1 gündə	15
Rəfli qış və bütün növlərdən olan torpaqlı yaz istixanalarinda suvarma	həmçinin	6
Həyətyanı sahələrdə suvarma:
tərəvəz	həmçinin	3 – 15
meyvə ağacları	həmçinin	10 – 15
Q e y d: 1. Yaşıllıq sahələri, keçidlər, meydanlar və s. kimi abadlıq növləri haqqında məlumatlar olmadıqda suvarma mövsümündə bu məqsədlə orta sutkalıq xüsusi su sərfi iqlim şəraiti, su təchizatı mənbəyinin gücü, yaşayış məntəqəsinin abadlıq dərəcəsi və digər yerli şəraitlər nəzərə alınmaqla bir sakin hesabına 50-90 l/sut qəbul edilməlidir. 2. Suvarmaların sayı iqlim şəraitindən asılı olaraq sutkada 1-2 qəbul edilməlidir.

5.1.5. Heyvandarlıq fermaları və komplekslərində mal-qara, quşlar və vəhşi heyvanların saxlanılması və su ilə təmin edilməsi üçün su sərfi müvafiq sahə normalarına əsasən qəbul edilməlidir.

5.1.6. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsinə su sərfi bu müəssisələrin texnoloji reqlamentinə əsasən təyin edilməlidir.

5.1.7. Yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində su sərfinin sutkanın saatlarına bölünməsi hesabi su tələbatı qrafikləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

5.1.8. Su tələbi qrafikləri tərtib edilərkən müxtəlif məqsədlər üçün şəbəkədən vaxta görə üst-üstə düşən maksimal su götürülməyə (iri sənaye müəssisələrində müəyyən qrafiklə doldurulan tənzimləyici həcmlərə, ərazinin suvarılmasına və xüsusi tənzimləyici həcmlərdən suvarma maşınlarının çənlərinin doldurulmasına suyun verilməsi) yol verməyən layihə həlləri əsas götürülməlidir.

5.1.9. Tranzit sərflərin nəzərə alınmasına ehtiyac olduqda, ayrı-ayrı yaşayış və ictimai binalarda hesabi sərfləri təyin etmək üçün xüsusi su tələbatı TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə uyğun qəbul edilməlidir.

5.2. Yanğın təhlükəsizliyi tələblərinin təmin edilməsi

5.2.1. Yaşayış məntəqələri və xalq təsərrüfatı obyektlərində yanğın əleyhinə su kəməri, bir qayda olaraq, təsərrüfat-içməli, yaxud istehsalat su kəmərləri ilə birləşdirilməlidir .

Q e y d:

1. Aşağıdakı hallarda yanğın əleyhinə xarici su təchizatının 12.5.1-12.5.7 bəndlərinin tələbləri nəzərə alınmaqla mövcud həcmlərdən (rezervuarlar, su anbarları) təmin edilməsinə yol verilir:

əhalisinin sayı 5 min nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində;

yanğın əleyhinə həlqəvarı su kəməri olmayan yaşayış məntəqələrində ayrıca ərazidə inşa edilmiş və inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan ictimai binalarda;

həcmi 1000 m³-dən çox olan binalarda ərazi Dövlət Yanğın nəzarəti orqanları ilə razılaşdırılmaqla;

xarici yanğınsöndürməyə su sərfi 10 l/s olan Б,Г,Д kateqoriyasına aid istehsalat binalarında;

həcmi 1000 m³-ə qədər olan qaba yem anbarlarında;

binalarının həcmi 5000 m³-ə qədər olan mineral gübrə anbarlarında;

radio-televiziya ötürücü stansiyaların binalarında;

meyvə-tərəvəz anbarları və soyuducuları binalarında.

2. Aşağıdakı hallarda yanğın əleyhinə su təchizatının nəzərdə tutulmamasına yol verilir:

maksimum iki mərtəbəli binaları və 50 nəfərə qədər sakini olan yaşayış məntəqələrində;

yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşən və inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan ayrıca dayanan ictimai iaşə müəssisələrində (yeməkxanalar, qəlyanaltıxanalar, kafelər və s.), sahəsi 150 m²-ə qədər olan ticarət müəssisələrində (sənaye malları mağazaları istisna olmaqla), həmçinin yaşayış məntəqələrində yerləşən və inşaat həcmi 250 m³-ə qədər olan I və II odadavamlılıq dərəcəli ictimai binalarda;

inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan I və II odadavamlılıq dərəcəli D kateqoriyalı istehsalat binalarında (qorunmayan metal, yaxud ağacdan daşıyıcı konstruksiyalı, həmçinin həcmi 250 m³-ə qədər olan polimer istiləşdiricili istisna olmaqla);

yaşayış məntəqəsində yerləşən, I və II odadavamlılıq dərəcəli, su kəmərinə malik dəmir-beton məmulatları və satış betonu istehsal edən zavodlarda (zavodun ən uzaqda yerləşən binasından 200 metrdən uzaqda olmayan yanğın hidrantı quraşdırmaq şərtilə);

inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan kənd təsərrüfatı məhsullarının mövsümi tədarükü məntəqələrində;

cahəsi 50 m²-ə qədər olan yanan və yanan qablaşdırmalarda saxlanan yanmayan materiallar anbarlarında.

5.2.2. Su kəməri şəbəkəsinin həlqəvarı magistral xətlərini hesablamaq üçün bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi və yaşayış məntəqəsində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı cədvəl 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 4. Yaşayış məntəqələrində yanğın söndürməyə su sərfi normaları

Yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı, min nəf.	Eyni vaxtda baş verə biləcək hesabi yanğınların sayı	Yaşayış məntəqəsində bir yanğının söndürülməsinə su sərfi, l/s
Yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı, min nəf.	Eyni vaxtda baş verə biləcək hesabi yanğınların sayı	odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq 2 mərtəbəyə qədər tikilisi olan	odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq 3 və daha çox mərtəbəli tikilisi olan
		5	10
1-dən çox 5-ə qədər	1	10	10
5-dən çox 10-a qədər	1	10	15
10-dan çox 25-ə qədər	2	10	15
25-dən çox 50-ə qədər	2	20	25
50-dən çox 100-ə qədər	2	25	35
100-dən çox 200-ə qədər	3	-	40
200-dən çox 300-ə qədər	3	-	55
300-dən çox 400-ə qədər	3	-	70
400-dən çox 500-ə qədər	3	-	80
500-dən çox 600-ə qədər	3	-	85
600-dən çox 700-ə qədər	3	-	90
700-d\n çox 800-ə qədər	3	-	95
800-dən çox 1000-ə qədər	3	-	100
Q e y d: 1. Yaşayış məntəqəsində xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi yaşayış və ictimai binalarda yanğının söndürülməsinə cədvəl 5-də göstərilən miqdardan az olmamalıdır. 2. Zonalı su təchizatında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi və eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı ayrı-ayrı zonalarda yaşayan əhalinin sayına görə qəbul edilməlidir. 3. Əhalisi 1 milyon nəfərdən çox olan yaşayış məntəqələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı və bir yanğının söndürülməsinə su sərfi Dövlət Yanğın Nəzarəti Orqanlarının tələblərinə uyğun qəbul edilir. 4. Qrup su kəmərlərində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı bu kəmərdən qidalanan bütün yaşayış məntəqələrində yaşayan əhalinin ümumi sayına əsasən qəbul edilir. Qrup su kəməri üzrə yanğın söndürməyə su ehtiyatının bərpa olunmasına su sərfi bütün yaşayış məntəqələrində bu məqsədlə su sərflərinin (eyni vaxtda baş verən yanğınların söndürülməsinə) cəminə (5.2.14 və 5.2.15 bəndləri) bərabər qəbul edilir. 5. Yaşayış məntəqələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayına onların ərazisində yerləşən sənaye müəssisələrində baş verə biləcək yanğınlar da daxil edilmişdir. Bu zaman hesabi su sərfinə bu müəssisələrdə yanğının söndürülməsinə cədvəl 4-də göstəriləndən az olmayaraq müvafiq sərflər də daxil edilir.

5.2.3. Su kəməri şəbəkəsinin birləşdirici və paylayıcı xətlərinin, həmçinin mikrorayon yaxud məhəllə su kəməri şəbəkəsinin hesablanması üçün yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi ən çox su tələb edən bina üzrə cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.2.4. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi bu məqsədlə ən çox su tələb edən bina üçün cədvəl 6-a, yaxud 7-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.2.5. Yanğın əleyhinə arakəsmələrlə hissələrə ayrılmış binalarda xarici yanğın söndürməyə su sərfi binanın ən çox su sərfi tələb edən hissəsinə görə qəbul edilməlidir.

Yanğın əleyhinə arakəsmələrlə hissələrə ayrılmış binalarda xarici yanğın söndürməyə su sərfi binanın ümumi inşaat həcminə və istehsalatın yanğından ən şox təhlükəli kateqoriyasına əsasən təyin edilməlidir.

5.2.6. Hündürlüyü (döşəmədən dayaqlar üstündə yerləşən üfüqi daşıyıcı konstruksiyalara qədər) 18 m-dən çox olmayan polad daşıyıcı konstruksiyalı (odadavamlılıq həddi 0,25 st-dan az olmayan) və profilli polad təbəqəli və yanan, yaxud polimer istiləşdirici ilə örtülmüş hasarlayıcı (divarlar və örtüklər) konstruksiyalı bir-iki mərtəbəli istehsalat və bir mərtəbəli anbar binalarında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 və 7- də göstərilənlərdən 10 l/s artıq qəbul edilməlidir.

Bu binalarda xarici yanğın pilləkənlərinin olduğu yerlərdə aşağı və yuxarı sonlarında birləşdirici başlıqlar qoyulmuş, diametri 80 mm olan dik borular olmalıdır.

Q e y d: Eni 24 m-dən və hündürlüyü karnizə qədər 10 m-dən çox olmayan binalarda dik boruların qoyulması məcburi deyil.

Cədvəl 5. Yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi

Binaların təyinatı	Aşağıdakı inşaat həcmlərində (m³-lə) və odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi, l/s
Binaların təyinatı	1000-ə qədər	1000-dən çox 5000-ə qədər	5000-dən çox 25000-ə qədər	25000-dən çox 50000-ə qədər	50000-dən çox 150000-ə qədər
Aşağıdakı mərtəbə sayına malik bir və çox bölməli yaşayış binaları:
2-ə qədər	10*	10	-	-	-
2-dən çox 12-ə qədər	10	15	15	20	-
12-dən çox 16-a qədər	-	-	20	25	-
16-dan çox 25-ə qədər	-	-	-	25	30
Aşağıdakı mərtəbə sayına malik ictimai binalar:
2-ə qədər	10*	10	15	-	-
2-dən çox 6-a qədər	10	15	20	25	30
6-dan çox 12-ə qədər	-	-	25	30	35
12-dən çox 16-a qədər	-	-	-	30	35
Kənd yaşayış məntəqələri üçün bir yanğının söndürülməsinə su sərfi 5 l/s* qəbul edilir. Q e y d. Hündürlüyü, yaxud həcmi cədvəl 5-də göstərilənlərdən çox olan binalarda, həmçinin çox insan toplanan və həcmi 25 min m³-dən çox olan ictimai binalarda (tamaşa müəssisələri, ticarət mərkəzləri, universal mağazalar və s.) xarici yanğın söndürməyə su sərfi “Ticarət və ictimai-iaşə müəssisələri, yarmarkalar, baza və anbarlar üçün yanğın təhlükəsizliyi Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş tələblərə uyğun hesablanmalıdır.

Cədvəl 6.

Binaların odadavamlılıq dərəcəsi

Yanğın təhlükəsinə görə istehsalatın kateqoriyası

Aşağıdakı inşaat həcmlərinə malik (min m³), fonarları olan və olmayan və eni 60 m–ə qədər olan istehsalat binalarında bir xarici yanğının söndürülməsinə l/s-ilə su sərfi

3 - ə qədər

3-dən çox 5-ə qədər

5-dən çox 20-ə qədər

20-dən çox 50-ə qədər

50-dən çox 200-ə qədər

200-dən çox 400-ə qədər

400-dən çox 600-ə qədər

I , II

I, II

III

IY, V

Q,D,E

A,B,V

Q,D

Cədvəl 7.

Binaların odadavamlılıq dərəcəsi

Yanğın təhlükəsinə görə istehsalatın kateqoriyası

Aşağıdakı inşaat həcmlərinə malik (min m³), fonarları olmayan eni 60 m və daha çox olan istehsalat binalarında bir xarici yanğının söndürülməsinə l/s- ilə su sərfi

50-ə qədər

50-dən çox 100-ə qədər

100-dən çox 200-ə qədər

200-dən çox 300-ə qədər

300-dən çox 400-ə qədər

400-dən çox 500-ə qədər

500-dən çox 600-ə qədər

600-dən çox 700-ə qədər

700-dən çox 800-ə qədər

I , II

I, II

A,B,V

Q,D,E

100

Q e y d (6 və 7 cədvəllərinə):

1. Müəssisədə eyni vaxtda iki yanğın ehtimalı olduqda onların söndürülməsinə hesabi su sərfi bu məqsədlə ən çox su tələb edən iki binanın sərfləri cəminə bərabər qəbul edilməlidir.

2. Sənaye müəssisələrində ayrıca dayanmış köməkçi binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi ictimai binalarda olduğu kimi cədvəl 5, istehsal binalarına birləşmişlər üçün isə binanın ümumi inşaat həcminə görə cədvəl 6 üzrə qəbul edilməlidir.

3. İnşaat həcmi 5 min m³-dən çox olmayan, I və II dərəcəli odadavamlılıq dərəcəsi, Q və D istehsalat kateqoriyalı kənd təsərrüfatı müəssisələrində xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi 5 l/s qəbul edilməlidir.

4. Tutumu 10 min m³-ə qədər olan meşə materialları anbarları Y dərəcəli odadavamlılıq və В istehsalat kateqoriyasına aid edilir və onlarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 üzrə qəbul edilməlidir. Anbarların tutumu daha böyük olduqda su sərfi müvafiq normativ sənədlərə əsaslanaraq qəbul edilməlidir.

5. Radio-televiziya ötürücü stansiyalarında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi binaların həcmindən və stansiya yerləşən qəsəbədə yaşayan əhalinin sayından asılı olmayaraq 15 l/s-dən az qəbul edilmir (əgər 6 və 7 cədvəllərində bundan böyük norma göstərilmirsə).

6. İnşaat həcmi 6 və 7-ci cədvəllərdə göstərilənlərdən çox olan binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi Dövlət ərazi yanğın nəzarəti orqanları ilə razılaşdırılaraq qəbul edilməlidir.

7. Bina, yaxud qurğuların odadavamlılıq dərəcəsi MSN 2.02-01; partlayış, partlayış-yanğın və yanğın təhlükəlilik kateqoriyaları isə MSN 3.02-01 tələblərinə uyğun seçilməlidir.

8. Ağac konstruksiyalı II odadavamlılıq dərəcəsinə malik binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 və 7- də göstərilənlərdən 5 l/s artıq qəbul edilməlidir.

5.2.7. Çəkisi 5 tona qədər olan konteynerlərin saxlanıldığı açıq meydançalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi konteynerlərin sayından asılı olaraq aşağıda göstərilən miqdarda qəbul edilməlidir:

Meydançadakı konteynerlərin sayı,ədəd

Xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi,l/s

30-dan çox 50-ə qədər

50-dən çox 100-ə qədər

100-dən çox 300-ə qədər

300-dən çox 1000-ə qədər

5.2.8. Sprinkler, yaxud drençer qurğuları, daxili yanğın kranları və xarici hidrantlar üçün birləşmiş su kəməri layihələndirildikdə yanğının söndürülməsinə su sərfi yanğının söndürülməyə başlanmasından keçən 1 st müddətində Avtomatik yanğınsöndürən qurğuların layihələndirilməsinə dair təlimatın, TN və Q 2.04.01-in və bu bölmənin tələblərinə uyğun ən böyük sərflərin cəmi qəbul edilir.

Sprinkler, yaxud drençer qurğularının işi dayandırıldıqdan sonra yanğının söndürülməsinə tələb olunan su sərfi 5.2.4, 5.2.6, 5.2.10və 5.2.11 bəndlərinə əsasən qəbul edilir.

Q e y d. Sprinkler və drençer qurğularının eyni vaxtda işləməsi yanğının söndürülmə şəraiti nəzərə alınmaqla təyin edilir.

5.2.9. Köpük yaradan qurğular, lafet lüləli, yaxud səpələnmiş su vermə yolu ilə xarici yanğının söndürülməsində su sərfi müxtəlif sənaye sahələrinin müəssisə, bina və qurğularının layihələndirilmə normalarında nəzərdə tutulan yanğın təhlükəsizliyi tələblərinə əsasən 25% artırılmaqla təyin edilir və 5.2.4 bəndinə uyğun olaraq hidrantlardan götürülür. Bu zaman cəm sərf cədvəl 6, yaxud 7-də göstərilənlərdən az olmamalıdır.

5.2.10. Daxili yanğın kranları ilə təchiz edilmiş binalarda TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə uyğun olaraq ən çox su tələb edən binalarda yanğının söndürülməsi üçün cədvəl 4-7-də verilmiş miqdarlara əlavə sərf nəzərdə tutulmalıdır.

5.2.11. Yanğının söndürülməsinə hesabi su sərfi 7.3. bəndində nəzərdə tutulan digər ehtiyacların ödənilməsinə maksimum su sərfi zamanı tam təmin olunmalıdır. Bu zaman sənaye müəssisəsində ərazinin suvarılması, duş qəbulu, döşəmələrin və texnoloji avadanlığın yuyulması, həmçinin istixanalarda bitkilərin suvarılması hesaba alınmır.

Texnoloji şərait istehsalat suyunun bir hissəsindən yanğın söndürülməsində istifadəyə imkan verən hallarda, yanğın söndürmək üçün tələb olunan su miqdarını götürmək məqsədilə istehsalat su kəmərinin üstündə, yanğın su kəmərində nəzərdə tutulmuş hidrantlara əlavə olaraq, yanğın hidrantları qoyulmalıdır.

5.2.12. Sənaye, yaxud kənd təsərrüfatı müəssisələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayı bu müəssisələrin tutduğu ərazinin sahəsi 150 hektara qədər olduqda bir, 150 hektardan çox olduqda isə iki ədəd qəbul edilməlidir.

5.2.13. Yaşayış məntəqəsinin, eləcə də yaşayış məntəqəsindən kənarda yerləşmiş sənaye yaxud kənd təsərrüfatı müəssisəsinin birləşmiş yanğın əleyhinə su kəməri layihələndirildikdə eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayı aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

müəssisənin tutduğu sahə 150 hektara, yaşayış məntəqəsindəki sakinlərin sayı 10 min nəfərə qədər olduqda - bir yanğın (müəssisə yaxud yaşayış məntəqəsində, hansında daha çox su sərfi olarsa); həmçinin yaşayış məntəqəsində sakinlərin sayı 10 min nəfərdən çox 25 min nəfərdən az olduqda - iki yanğın (biri müəssisədə və digəri yaşayış məntəqəsində);

müəssisənin tutduğu sahə 150 hektardan çox, yaşayış məntəqəsindəki sakinlərin sayı 25 min nəfərə qədər olduqda - iki yanğın (ikisi müəssisədə yaxud ikisi yaşayış məntəqəsində, hansında daha çox su sərfi olarsa);

yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı 25 min nəfərdən çox olduqda - maddə 5.2.12 və cədvəl 4-ə əsasən tələb olunan ən böyük sərf (müəssisədə yaxud yaşayış məntəqəsində) və tələb olunan ən az sərfin 50%-nin (müəssisədə yaxud yaşayış məntəqəsində) cəmi miqdarında;

yaşayış məntəqəsində bir neçə sənaye müəssisəsi olduqda - Dövlət yanğın nəzarəti orqanlarının tələblərinə müvafiq.

5.2.14. Yanğının söndürülmə müddəti 3 st qəbul edilməlidir; yanmayan daşıyıcı konstruksiyalar və istiləşdiricilərdən inşa edilmiş I və II odadavamlılıq dərəcəli, Q və D istehsalat kateqoriyalı binalar üçün bu müddət 2 st qəbul edilməlidir.

5.2.15. Yanğın su ehtiyatının bərpa edilməsinin maksimum müddəti:

yaşayış məntəqələrində və yanğın təhlükəsinə görə A, B və V kateqoriyalı istehsalı olan müəssisələrdə - 24 st;

yanğın təhlükəsinə görə Q və D kateqoriyalı istehsalı olan müəssisələrdə - 36 st;

kənd yaşayış məntəqələrində və kənd təsərrüfatı müəssisələrində - 72 st.

Q e y d: 1. Xarici yanğın söndürməyə su sərfi 20 l/s və daha az olan sənaye müəssisələrində yanğın ehtiyatını bərpa etmə müddətini aşağıda göstərilən qaydada artırmaq olar:

Г və Д kateqoriyalı istehsalat üçün - 48 st;

B kateqoriyalı istehsalat üçün - 36 st.

2. Yanğın ehtiyatının bərpa edildiyi müddətdə I və II kateqoriyalı su təchizatı sistemləri vasitəsilə təsərrüfat-içməkli ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun miqdarı 70%-ə, III kateqoriyalı su təchizatı sistemləri vasitəsilə verilən suyun miqdarı 50%-ə qədər azaldıla, istehsalata isə su qəza qrafiki ilə verilə bilər.

5.3. Sərbəst basqılar

5.3.1. Yaşayış məntəqəsinin su kəmərində maksimum təsərrüfat-içməli su tələbi zamanı binaların girişində minimal sərbəst basqı torpaq səthindən bir mərtəbəli binalar üçün ən azı 1 bar, daha hündür binalarda isə sonrakı hər bir mərtəbə üçün 0,4 bar əlavə etməklə qəbul edilir.

Q e y d:

1. Su tələbinin minimum saatlarında birinci mərtəbə istisna olmaqla hər bir sonrakı mərtəbə üçün basqı 0,3 bar qəbul edilə bilər, bu şərtlə ki, suyun sistemə qoşulmuş çənlərə verilməsi təmin olunsun.

2. Az mərtəbəli binalar yerləşən ərazidəki ayrıca dayanmış yüksək mərtəbəli bir, yaxud bir neçə binalar qrupu, eləcə də yüksəklikdə yerləşən binalar üçün basqı yaradan qurğuların qoyulmasına yol verilir.

3. Şəbəkə üzərində quraşdırılmış suayrıcı kolonkaların yanında sərbəst basqı 1 bar-dan az olmamalıdır.

5.3.2. İstehsalat su kəmərlərinin xarici şəbəkəsində sərbəst basqı texnoloji göstəricilərə əsasən təyin edilir.

5.3.3. Təsərrüfat-içməli su kəmərlərinin xarici şəbəkəsində sərbəst basqı 6 bar-dan çox olmamalıdır.

Şəbəkədə sərbəst basqı 6 bar-dan çox olan hallarda ayrı-ayrı bina, yaxud rayonlarda təzyiq tənzimləyiciləri qoyulmalı, yaxud su təchizatı sistemi zonalara ayrılmalıdır.

5.3.4. Yanğın əleyhinə su kəməri aşağı təzyiqli layihələndirilməlidir. Yanğın əleyhinə yüksək təzyiqli su kəmərləri yalnız müvafiq əsaslandırmadan sonra qəbul edilə bilər.

Yüksək təzyiqli su kəmərində stasionar yanğın nasosları onların yanğın həyəcanı verildikdə 5 dəq-dən gec olmayaraq işə salınmasını təmin edən avadanlıqla təchiz edilməlidirlər.

Q e y d. Peşəkar yanğın mühafizəsi olmayan, əhalisi 5 min nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində yanğın əleyhinə su kəməri yüksək təzyiqli layihələndirilməlidir.

5.3.5. Aşağı təzyiqli yanğın əleyhinə su kəmərlərində yanğın söndürülməsi zamanı sərbəst basqı yer səthi səviyyəsində ən azı 1 bar olmalıdır.

Yuxarı təzyiqli yanğın əleyhinə su kəmərlərində sərbəst basqı yanğının söndürülməsinə tam su sərfi zamanı və yanğın söndürmə lüləsi ən yüksək binanın ən yüksək nöqtəsində yerləşdikdə ən azı 10 m hündürlüyə malik yığcam şırnaq yaratmalıdır.

Birləşmiş su kəmərlərində sərbəst basqının maksimal qiyməti 6 bar-dan çox olmamalıdır.

6. Su təchizatı mənbələri

6.1. Su təchizatı mənbəyinin seçilməsi topoqrafik, hidroloji, hidrogeoloji, ixtioloji, hidrokimyəvi, hidrobioloji, hidrotermik və digər axtarışların və sanitariya-epidemioloji tədqiqatların nəticələri ilə əsaslandırılmalıdır.

6.2. Su təchizatı mənbəyi kimi axar sular (çaylar, kanallar), sututarlar (təbii və süni göllər, su anbarları), dənizlər, yeraltı sular (sudaşıyıcı laylar, məcraaltı sular, şaxta suları və s.) qəbul edilə bilər.

Sənaye müəssisələrinin su təchizatı üçün təmizlənmiş tullantı sularından istifadə etməyin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

Su təchizatı mənbəyi kimi təbii yerüstü mənbələrdən doldurulan su anbarlarından istifadə edilə bilər.

Q e y d. Su təchizatı sistemində müxtəlif hidroloji və hidrogeoloji xarakteristikaya malik bir neçə su mənbəyindən istifadə etmək olar.

6.3. Təsərrüfat-içməli su təchizatı mənbəyi DÜİST 17.1.1.04-ün tələblərinə uyğun seçilməlidir.

İstehsalat su təchizatı üçün mənbə seçilərkən tələbatçıların suyun keyfiyyət göstəricilərinə irəli sürdüyü tələblər nəzərə alınmalıdır.

İstifadə üçün seçilmiş su təchizatı mənbələri müvafiq orqanlarla razılaşdırılmalıdır.

6.4. Təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün sanitariya-gigiyena tələblərinə cavab verən yeraltı su ehtiyatlarından maksimum istifadə edilməlidir.

Təbii yeraltı suların istismar ehtiyatı kifayət qədər olmadıqda onun süni yollarla artırılmasının mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

6.5. İçməli su keyfiyyətinə malik yeraltı sulardan təsərrüfat-içməli su təchizatı ilə əlaqəsi olmayan ehtiyacların ödənilməsində istifadə etməyə yol verilmir. Kifayət qədər yerüstü su mənbələri olmayan və tələb olunan qədər içməli su keyfiyyətində yeraltı suya malik rayonlarda bu sulardan müvafiq orqanların icazəsi ilə istehsalat və suvarma ehtiyaclarının təminatı üçün istifadə edilməsinə yol verilir.

6.6. Müvafiq emal prosesindən keçmiş mineral və geotermal sulardan sanitariya tələblərinə əməl etməklə istehsalat və təsərrüfat-içməli su təchizatında istifadə etməyə yol verilir.

6.7. Yerüstü mənbələrin su sərflərinin orta aylıq təminatı su təchizatı sisteminin 7.4 maddəsi ilə təyin edilmiş kateqoriyasına əsasən cədvəl 8-dən əsasən götürülməlidir.

Cədvəl 8.

Su təchizatı sisteminin kateqoriyası

Yerüstü mənbələrin orta aylıq minimal su sərflərinin təminatı, %

III

6.8. Su mənbələrindən su təchizatı məqsədləri üçün istifadə qiymətləndirildikdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

mənbəyin 15-20 il üçün proqnozlaşdırılmış sərfiyyat rejimi və su-təsərrüfatı balansı;

istehlakçıların suyun keyfiyyət göstəricilərinə tələbləri;

mənbədə suyun aqressivliyi göstərilməklə keyfiyyət xarakteristikası və tullantı sularının daxil olması ilə onun dəyişmə ehtimalının proqnozu;

çöküntü və zibilin keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikası və rejimi, dib çöküntülərinin yerdəyişməsi, sahillərin dayanıqlığı;

mənbəyin donma və qurumasının mümkünlüyü, qar uçqunları və sel axınlarının (dağ çaylarında), həmçinin mənbəyin su toplama hövzəsində kortəbii hadisələrin baş verməsi;

mənbəyin payız-qış rejimi və onda xəşələ buzlaşmanın olma ehtimalı;

ilin ayları üzrə suyun temperaturu və müxtəlif dərinlikdə fitoplanktonun inkişafı;

dağ çaylarında yaz-yay daşqınlarının yaranması;

yeraltı suların ehtiyatı və qidalanma şərtləri, həmçinin təbii şəraitin dəyişməsi, su anbarı və ya drenajın qurulması, suyun süni yolla kənarlaşdırılması və s. nəticəsində onlarda yarana biləcək mümkün dəyişmələr;

yeraltı suların keyfiyyəti və temperaturu;

yeraltı suların süni surətdə artırılaraq ehtiyatının yaradılması;

sudan istifadə və mühafizəsini tənzimləyən orqanların, sanitariya-epidemioloji, balıqların mühafizəsi xidmətlərinin və s. tələbləri.

6.9. Yerüstü su təchizatı mənbələrinin kifayət qədər su ehtiyatına malik olması qiymətləndirilən zaman ilin bütün fəsillərində onlardan su götürülən nöqtədən axın boyu aşağıda yerləşən yaşayış məntəqələri, sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı, balıqçılıq təsərrüfatı, gəmiçilik və sudan istifadənin digər növləri üzrə, həmçinin su təchizatı mənbəyinin mühafizəsi üzrə sanitariya tələblərinin ödənilməsinə lazımi su miqdarının qalması təmin edilməlidir.

6.10. Yerüstü su mənbələrinin kifayət qədər su sərfi olmadıqda onlardakı təbii axının bir hidroloji il həddində (mövsümi tənzimləmə), yaxud çoxillik dövr üçün (çoxillik tənzimləmə) tənzimlənməsi, həmçinin digər çox sulu yerüstü mənbələrdən onlara su ötürülməsi təmin edilməlidir.

Q e y d. Mənbədə su sərfi kifayət qədər olmadıqda və onun artırılması çətin, yaxud çox baha başa gəldikdə ayrı-ayrı tələbatçıların su təminatı dərəcəsi respublika su təsərrüfatı və meliorasya orqanları, həmçinin Dövlət sanitariya-epidemioloji xidməti ilə razılaşdırılaraq təyin edilir.

6.11. Yeraltı su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi “Yeraltı suların istismar ehtiyatlarının və proqnozlaşdırılan miqdarının klassifikasiyası” və “Yeraltı suyun klassifikasiyalaşdırılmış ehtiyatlarının şirin su yataqlarına tətbiqi təlimatı”na uyğun olaraq hidrogeoloji axtarışlar, kəşfiyyat və tədqiqatların nəticələri əsasında aparılmalıdır.

Yeraltı su ehtiyatları təbii sərvətlərin ehtiyatı üzrə Dövlət, yaxud ərazi komissiyaları tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Suqəbuledici qurğuların inşasına kapital qoyuluşu 500 min manatdan, dəmir yolu nəqliyyatı obyektləri üzrə 1 milyon manatdan çox olmayan hallarda yeraltı su ehtiyatlarının miqdarının təsdiq olunması tələb edilmir. Bu zaman suqəbuledici qurğuların dəyərində sugötürən avadanlıq, nasos stansiyaları, sutəmizləyici, yaxud emal edən qurğular, rezervuarlar, həmçinin istehlakçıya qədər sudaşıyıcı boruların qiymətləri nəzərə alınır.

7. Su təchizatı sxemləri və sistemləri

7.1. Su təchizatı sxemləri və sistemləri obyektin yaxud obyektlər qrupunun xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onları reallaşdırmaq üçün mümkün variantların, onların inkişafının müxtəlif mərhələlərində tələb olunan su sərfləri, su təchizatı mənbələri, sərbəst basqılar, suyun keyfiyyəti və tələbatçılara çatdırılma təminatı müqayisə edilərək seçilir.

7.2. Aşağıdakılar mümkün variantların müqayisəsi ilə əsaslandırılmalıdır:

su təchizatı mənbələri və onlardan bu və ya digər istehlakçılar üçün istifadə edilməsi;

sistemin mərkəzləşdirilmə dərəcəsi və yerli su təchizatı sistemlərinin ayrılmasının məqsədə-uyğunluğu;

qurğuların, sudaşıyıcı boruların və müxtəlif təyinatlı şəbəkələrin birləşdirilməsi, yaxud ayrılması;

su təchizatı sisteminin zonalaşdırılması, tənzimləyici həcmlərdən istifadə, su nəqletdirici nasos və tənzimləyici stansiyaların tətbiqi;

birləşmiş, yaxud yerli dövrü su təchizatı sistemlərinin tətbiqi;

bir müəssisənin (sexin, qurğunun, texnoloji xəttin) tullantı sularından digər müəssisələrin (sexlərin, qurğuların, texnoloji xətlərin) istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsi, həmçinin ərazinin və yaşıllığın suvarılması üçün istifadə etməyin mümkünlüyü;

təmizlənmiş istehsalat və məişət tullantı sularından, həmçinin toplanmış yerüstü axım sularından istehsalat su təchizatı, suvarma və sututarların qidalandırılması üçün istifadə edilməsi;

qapalı dövrlərin, yaxud qapalı su təchizatı sistemlərinin təşkilinin məqsədəuyğunluğu;

inşaatın növbəliliyi və sistemin elementlərinin buraxılış komplekslərinə görə işə salınması.

7.3. Yaşayış məntəqələrinin mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemi yerli şəraitdən və su təchizatı sxemindən asılı olaraq təmin etməlidir:

yaşayış və ictimai binalarda təsərrüfat-içməli su tələbini, həmçinin kommunal-məişət müəssisələrinin suya olan ehtiyacını;

müəssisələrdə təsərrüfat-içməli su tələbini;

içməli su keyfiyyətində su tələb edən, yaxud ayrı su kəmərinin inşası iqtisadi cəhətdən əlverişlə olmadıqda sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat ehtiyaclarını;

yanğının söndürülməsini;

sutəmizləyici komplekslərin öz ehtiyaclarını, su kəməri və kanalizasiya şəbəkələrinin yuyulması üçün tələb olunan su miqdarını və s.

Texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda ərazinin (küçələrin, yolların, meydanların, yaşıllıqların) suvarılması və yuyulması, fəvvarələrin işləməsi üçün, eləcə də istixanalarda və açıq sahələrdə, həmçinin həyətyanı sahələrdə əkinlərin suvarılması üçün müstəqil su kəməri inşa edilə bilər.

7.4. Mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemləri suyun verilmə təminatının dərəcəsinə görə üç kateqoriyaya bölünür:

I – təsərrüfat-içməli su tələbini ödəmək üçün verilən suyun hesabi sərfini 30%-ə qədər və müəssisələrə verilən suyun miqdarını onların qəza qrafiki ilə müəyyənləşdirilmiş həddə qədər azaltmağa yol verilir; suyun verilməsində azaltma 3 sut-dan artıq olmamalıdır. Sistemin zədələnmiş elementlərinin (avadanlıq, armatur, qurğular, boru kəmərləri və s.) işdən ayrılması və ehtiyat elementlərin işə salınması zamanı suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azaltmaya yol verilir, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 10 dəq-dən çox olmamalıdır;

II – suyun verilməsində yol verilən azalma I kateqoriyada olduğu kimidir; azalmanın davametmə müddəti 10 sut-dan artıq olmamalıdır. Sistemin zədələnmiş elementlərinin işdən ayrılması və ehtiyat elementlərin işə salınması zaman, yaxud təmir işləri aparılarkən suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azalmaya yol verilir, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 6 st-dan çox olmamalıdır;

III – suyun verilməsində yol verilən azalma I kateqoriyada olduğu kimidir; azalmanın davam etmə müddəti 15 sut-dan artıq olmamalıdır. Suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azalma təmir işləri aparılarkən ola bilər, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 24 st-dan çox olmamalıdır.

Əhalisinin sayı 50 min nəfərdən çox olan yaşayış məntəqələrinin birləşmiş təsərrüfat-içməli və istehsalat su kəmərləri I kateqoriyaya, 5 mindən 50 min nəfərə qədər olanlarda II kateqoriyaya, 5 mindən az olanlarda isə III kateqoriyaya aid edilirlər.

Kənd təsərrüfatı qrup su kəmərlərinin kateqoriyası əhalisinin sayı ən çox olan yaşayış məntəqəsinə görə təyin edilməlidir.

Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin (istehsalat, sex, qurğu) su təminatını artırmağa ehtiyac olduqda yerli su təchizatı sistemləri yaradılmalıdır.

Obyektlərin texnoloji tələblərini ödəyən yerli su təchizatı sistemlərinin layihələrinə bu obyektlərin layihələri ilə birlikdə baxılmalı və təsdiq edilməlidir.

Su təchizatı sistemlərinin ayrı-ayrı elementlərinin kateqoriyasını onların ümumi su təchizatı sistemində funksional təyinatından asılı olaraq təyin etmək lazımdır.

Zədələnməsi nəticəsində yanğının söndürülməsinə suyun verilməsində fasilə yarada biləcək II kateqoriya su təchizatı sistemlərinin elementləri I kateqoriyaya aid edilməlidir.

7.5. Su təchizatının sxem və sistemini tərtib etdikdə mövcud qurğular, sudaşıyıcı borular və şəbəkə texniki, iqtisadi və sanitariya baxımından qiymətləndirilməli, yenidən qurulmasına və fəaliyyətinin intensivləşdirilməsinə maliyyə sərfləri nəzərə alınmaqla onlardan gələcəkdə istifadə etmənin mümkünlük dərəcəsi əsaslandırılmalıdır.

7.6. Yanğın əleyhinə ehtiyacları təmin edən su təchizatı sistemləri bu normaların 5.2-ci bölməsinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

7.7. Dövrü su təchizatı sistemləri bu normaların 14-cü bölməsinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

7.8. İstehsalat su təchizatı sisteminin optimal variantı seçildikdə ehtiyac olarsa müəssisədəki texnoloji proseslərin dəyişdirilməsinin mümkünlüyü və məqsədəuyğunluğuna baxılmalıdır. Bu zaman əsas istehsal xərclərinin artması su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin qəbul edilmiş dəyərindən az olmalıdır.

7.9. Suqəbuledici qurğular, sudaşıyıcı borular, sutəmizləmə kompleksi, bir qayda olaraq, maksimal su tələbatı günündəki orta saatlıq su sərfinə hesablanmalıdırlar.

7.10. Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin hesablanması hesabi müddətdə suyun verilməsi və paylanması, onun reallaşdırılmasının növbəliliyi, nasos avadanlıqlarının seçilməsi və tələb olunan tənzimləyici həcmlərin təyini və hər bir növbə üçün onların yerləşməsi nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

7.11. Yaşayış məntəqələrinin su təchizatı sistemləri üçün sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin hesablanması bir qayda olaraq suyun verilməsinin aşağıdakı xarakter rejimləri üçün aparılmalıdır:

maksimum su tələbatı günlərində - maksimum, orta və minimum saatlıq sərflərinə, həmçinin yanğının söndürülməsinə maksimum saatlıq və hesabi su sərfinə;

orta su tələbatı günlərində - orta saatlıq sərfə;

minimum su tələbatı günlərində - minimum saatlıq sərfə.

sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin bütün xarakterik su tələbatı rejimlərində kifayət qədər hesablamaları olduqda su tələbatının digər rejimləri üçün hesablamanın aparılmasına, həmçinin yuxarıda göstərilən rejimlərdən biri, yaxud bir neçəsi üçün aparılmasından imtina edilməsinə yol verilir.

İstehsalat su təchizatı sistemləri üçün onların işləməsinin xarakterik şərtləri istehsalat texnolo-giyasının xüsusiyyətləri və yanğın təhlükəsizliyinin təminat şərtlərinə uyğun olaraq qoyulur.

Q e y d. Yanğın söndürülməsi zamanı sudaşıyıcı borular və həlqəvarı şəbəkənin xətlərinin, eləcə də qurğuların şöbə və bloklarının işinin dayandırılması qurğuların hesablanmasında nəzərə alınmır.

7.12. Su təchizatı sxemi tərtib edilərkən istismar heyəti tərəfindən sonralar suyun faktiki sərfinin və su tələbinin qeyri-müntəzəmlik əmsallarının, eləcə də avadanlıq və qurğuların faktiki xarakteristikalarının sistemli yoxlanılmasını aparmaq üçün parametrlərin siyahısı hazırlanmalıdır. Nəzarəti yerinə yetirmək üçün layihənin uyğun bölmələrində bunun üçün lazım olan ölçü cihazları və aparatlar yerləşdirilməlidir.

7.13. Kənd təsərrüfatı su təchizatı sxem və sistemləri tərtib edilərkən:

mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemlərini yalnız perspektivli yaşayış məntəqələrində və kənd təsərrüfatı istehsalat obyektlərində layihələndirmək lazımdır;

hesablama müddətində saxlanılan kənd yaşayış məntəqələri üçün mövcud suqəbuledici qurğuların (borulu və şaxtalı quyular, bulaq sularını toplayan kaptajlar və s.) mexaniki suqaldırıcılarla təmin edilməklə yenidən qurulmasını və ayrı-ayrı mədəni-məişət və istehsalat binalarında daxili su kəmərlərinin quraşdırılmasını nəzərdə tutmaq olar;

qrup su kəmərləri yaradıldıqda suyun uzun məsafələrə nəqli zamanı, xüsusən bu sistemlərin başlanğıc istismar dövrlərində sudaşıyıcı borularda suyun hərəkət sürəti hesabi sürətdən aşağı olanda keyfiyyətinin qorunması üçün tədbirlər görülməlidir;

həyətyanı sahələrin suvarılması üçün yerli mənbələrdən və içməli su təchizatı mənbəyi kimi yararsız olan suvarma kanallarından qidalanan ayrıca mövsümi su kəmərlərinin yaradılmasının məqsədəuyğunluğuna baxılmalıdır;

şorlaşmış torpaqların geniş yayıldığı və yerli şirin su ehtiyatları olmayan bölgələrdə su təchizatı sistemi layihələndirildikdə içməli suya ehtiyacı ödəmək üçün şirinləşdirilmiş, digər ehtiyacları ödəmək üçün mineral sulardan istifadənin məqsədəuyğunluğu nəzərdən keçirilməlidir. Bu zaman bir mərtəbəli binaları olan qəsəbələrdə şirinləşdirilmiş içməli suyun küçə suayırıcı kolonkalar vasitəsilə verilməsi nəzərdə tutulmaqla daxili su kəmərlərini yalnız mineral su təminatı üçün layihələndirmək tövsiyə edilir.

8. Suqəbuledici qurğular

8.1. Yeraltı suları qəbul edən qurğular

8.1.1. Ümumi göstərişlər

8.1.1.1. Suqəbuledici qurğuların növü və yerləşmə sxemi rayonun geoloji, hidrogeoloji və sanitariya şəraitlərindən asılı olaraq seçilməlidir.

8.1.1.2. Yeni suqəbuledicilər layihələndirildikdə və mövcud suqəbuledicilər genişləndirildikdə onların qonşu sahələrdəki mövcud və layihələndirilən suqəbuledicilərlə qarşılıqlı, həmçinin ətraf mühitə təsiri (yerüstü axımlar, bitkilər və s.) nəzərə alınmalıdır.

8.1.1.3. Yeraltı suyu götürmək üçün aşağıdakı qurğular tətbiq edilir: suqəbuledici quyular, şaxtalı quyular, üfüqi qəbuledicilər, şüavarı suqəbuledicilər, bulaq sularını toplayan kameralar (kaptajlar).

8.1.2. Suqəbuledici quyular

8.1.2.1. Quyuların layihələrində qazma üsulu göstərilməli və onların konstruksiyaları, dərinliyi, boru sütunlarının diametri, suqəbuledici hissənin, suqaldırıcının və başlığın növü, həmçinin onların sınaqdan çıxarılma üsulu təyin edilməlidir.

8.1.2.2. Quyuların qazılma üsulları tövsiyə olunan əlavə 1-də verilir.

8.1.2.3. Quyuların konstruksiyaları elə olmalıdır ki, onlarda məhsuldarlığın və su səviyyəsinin ölçülməsi, su nümunəsinin götürülməsi, həmçinin quyuların istismarı zamanı impulslu, reagentlə və kombinə edilmiş regenerasiya üsulları ilə təmir-bərpa işlərinin görülməsi mümkün olsun.

8.1.2.4. Quyularda istismar sütunlarının diametri suyu qaldırmaq üçün quyunun üstündə quraşdırılmış elektrik mühərrikli nasoslardan istifadə edildikdə nasosun nominal diametrindən 50 mm böyük, suya batırılmış mühərrikli nasoslardan istifadə edildikdə nasosun nominal diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

8.1.2.5. Yerli şəraitdən və avadanlığın növündən asılı olaraq quyuların ağzı, bir qayda olaraq, yerüstü köşkdə, yaxud yeraltı kamerada yerləşdirilməlidir.

8.1.2.6. Köşk və kameranın planda ölçüləri elə qəbul edilməlidir ki, onlarda elektrik mühərriki, elektrik avadanlığı və nəzarət-ölçü cihazları (NÖC) yerləşdirilə bilsin.

Yerüstü köşk və yeraltı kameranın hündürlüyü orada yerləşdirilmiş avadanlığın qabarit ölçülərindən asılı olaraq qəbul edilir və 2,4 m-dən az olmamalıdır.

8.1.2.7. Boruların istismar sütununun yuxarı hissəsi döşəmə səviyyəsindən ən azı 0,5 m yuxarı qalxmalıdır.

8.1.2.8. Quyunun başlığının konstruksiyası yerüstü axım suları və onlarla birlikdə çirkli maddələrin borulararası və borudan kənar fəzalara daxil ola bilməməsi üçün tam kipliyi təmin etməlidir.

8.1.2.9. Quyu nasoslarının bölmələrinin quraşdırılması və sökülməsinin mexaniki vasitələrin köməyilə quyunun ağzında qoyulmuş qapaqdan həyata keçirilməsi təmin edilməlidir.

8.1.2.10. Ehtiyat quyuların sayı cədvəl 9-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 9. Ehtiyat quyuların tövsiyə edilən sayı

İşləyən quyuların sayı	Aşağıdakı kateqoriyalı suqəbuledicilərdə ehtiyat quyuların sayı
	I	II	III
1 – 4 5 – 12 13 və daha çox	1 2 20%	1 1 10%	1 - -
Q e y d: 1.Hidrogeoloji şəraitdən asılı olaraq və müvafiq əsaslandırmaya görə ehtiyat quyuların sayı artırıla bilər. 2. Bütün kateqoriyalardan olan suqəbuledicilərin anbarında ehtiyat nasoslar olmalıdır: işləyən quyuların sayı 12-ə qədər olduqda 1 ədəd, 12-dən çox olduqda isə işləyən quyuların sayının 10%-i qədər. 3. Suyun verilmə təminatının dərəcəsinə görə suqəbuledicilərin kateqoriyası maddə 7.4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

8.1.2.11. Quyunun suqəbuledici sahəsində yerləşən və istismarı mümkün olmayan quyular tamponaj üsulu ilə ləğv edilməlidir.

8.1.2.12. Quyularda süzgəclər yumşaq, dayanıqsız qayalıq və yarım qayalıq süxurlarda qoyul-malıdır.

8.1.2.13. Süzgəcin konstruksiyası və ölçüləri hidrogeoloji şəraitdən, quyunun məhsuldarlığından və istismar rejimindən asılı olaraq əlavə 2-nin tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

8.1.2.14. Zərbəli üsulla qazma zamanı istismar borusunun son diametri süzgəcin xarici diametrindən ən azı 50 mm, suzgəc çınqılla örtüldükdə ən azı 100 mm böyük olmalıdır.

Divarları boru ilə bərkidilməyən və rotorlu üsulla qazılan quyuların son diametri suzgəcin xarici diametrindən ən azı 100 mm böyük olmalıdır.

8.1.2.15. Hündürlüyü 10 m-ə qədər olan basqılı sudaşıyıcı laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilməlidir; basqısız laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu quyuda suyun istismar enmə səviyyəsini maddə 8.1.2.16-nın tövsiyələrini nəzərə alıb çıxmaqla (süzgəc, bir qayda olaraq, suya batırılmış vəziyyətdə olmalıdır) layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilməlidir.

Hündürlüyü 10 m-dən çox olan sudaşıyıcı laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu süxurların sukeçirmə qabiliyyəti, quyuların məhsuldarlığı və süzgəcin konstruksiyasından asılı olaraq təyin edilməlidir.

8.1.2.16. Süzgəcin işçi hissəsi sudaşıyıcı layın tavanından və oturacağından ən azı 0,5-1 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

8.1.2.17.Bir neçə sudaşıyıcı laydan istifadə etdikdə süzgəcin işçi hissələri hər bir sudaşıyıcı layda yerləşdirilməli və bir-birləri ilə zəif sudaşıyıcı layları kəsib keçən bütöv divarlı boru ilə birləşdirilməlidir.

8.1.2.18. Quyunun dərinliyi 50 m-ə qədər olduqda süzgəcüstü borunun yuxarı hissəsi istismar sütununun başmağının üstündən ən azı 3 m, 50 m-dən çox olduqda isə ən azı 5 m yuxarı olmalıdır; istismar sütunu ilə süzgəcüstü boru arasında ehtiyac olduqda kipləşdirici qoyulmalıdır.

8.1.2.19. Durulducunun uzunluğu 2 m-dən çox olmamalıdır.

8.1.2.20. Üstündə dayanıqlı süxurlar olan yumşaq qumlu yeraltı laylardan su götürmək üçün süzgəcsiz konstruksiyalı quyular qəbul edilir.

8.1.2.21. Quyular qazıldıqdan və süzgəclərlə təmin edildikdən sonra onlarda toplanan su, qazma gil məhlulu istifadə etməklə rotor üsulu ilə aparıldıqda, onlarda qalan gil, su tam şəffaflana qədər çıxarılmalıdır.

8.1.2.22. Suqəbuledici quyuların faktiki məhsuldarlığının layihə qiymətinə uyğunluğunu təyin etmək üçün su onlardan əlavə 3-də tövsiyə edilən üsulla çıxarılmalıdır.

8.1.3. Şaxtalı quyular

8.1.3.1. Şaxtalı quyular, bir qayda olaraq, yer səthinə yaxın birinci, 30 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş, yumşaq süxurlardan ibarət basqısız laylardan su götürmək üçün tətbiq edilməlidir.

8.1.3.2. Sudaşıyıcı layın hündürlüyü 3 m-ə qədər olduqda onun bütün hündürlüyünü açan bitmiş şaxtalı quyu qəbul edilməlidir; hündürlüyü daha böyük olan laylardan su götürmək üçün bitmiş və layın hündürlüyünün bir hissəsini açan bitməmiş şaxtalı quyuların qəbul edilməsinə yol verilir.

8.1.3.3. Quyunun suqəbuledən hissəsi qumlu qruntlarda yerləşdikdə onun dibində qum-çınqıldan əks süzgəc, yaxud məsaməli betondan süzgəc, quyuların suqəbuledən divarlarında isə məsaməli betondan, yaxud çınqıldan süzgəcin olması nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.3.4. Əks süzgəcin ümumi hündürlüyü 0,4-0,6 m olmaqla qum və çınqıldan düzəldilmiş, hər birinin qalınlığı 0,1-0,15 m, aşağı hissəsi kiçik, yuxarı hissəsi isə böyük fraksiyalı bir neçə laydan ibarət olmalıdır.

8.1.3.5. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi və qonşu layların dənələrinin orta diametrləri arasındakı nisbət cədvəl 10-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 10. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi və qonşu layların dənələrinin orta diametrləri arasındakı nisbət

Sudaşıyıcı layların süxurları	Süzgəclərin növü və konstruksiyaları
Qayalıq və yarımqayalıq dayanıqsız süxurlar, 20-100 mmölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən(kütləsinə görə 50%-dən çox) çınqıl, çaqıl daşı çöküntüləri	Milli-karkaslı (əlavə süzmə səthi olmadan), qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış dairəvi və yarıqlı məsamələri olan borulu, spiral-milli süzgəclər
Çınqıl, 2-5 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən(kütləsinə görə 50%-dən çox) çınqıllı qum	Milli və borulu, məftil sarğılardan və ya paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan süzgəclər. Qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış, spiral-milli süzgəclər
1-2 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) iri qumlar	Milli və borulu, məftil sarğılardan və ya paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan süzgəclər. Qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış, spiral-milli süzgəclər
0,25-0,5 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) orta dənəli qumlar	Milli və borulu məftil sarğılardan, kvadrat toxunmuş tordan, qum-çınqıl örtüklü paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan, spiral-milli süzgəclər
0,1-0,25 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) xırda dənəli qumlar	Milli və borulu məftil sarğılardan, güləbətinli işlənmiş tordan, bir, yaxud iki laylı qum-çınqıl örtüklü paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan, spiral-milli süzgəclər

8.1.3.6. Şaxtalı quyunun yuxarı hissəsi yer səthindən ən azı 0,8 m yuxarıda yerləşməlidir. Quyunun ətrafında eni 1-2 m, quyudan ətrafa mailliyi 0,1-ə bərabər sukeçirməyən səki nəzərdə tutulmalıdır; təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün su verən quyular ətrafında bundan əlavə gildən, yaxud yağlı gillicədən dərinliyi 1,5-2 m, eni 0,5 molan təbəqə yaradılmalıdır.

8.1.3.7. Quyularda yer səthindən ən azı 2 m hündürlüyə qalxmış ventilyasiya borusu qoyulmalıdır. Ventilyasiya borusunun deşikləri torlu qapaqla təchiz edilməlidir.

8.1.4. Üfüqi suqəbuledicilər

8.1.4.1. Üfüqi suqəbuledicilər, bir qayda olaraq, mümkün qədər yerüstü axınlara yaxın və 8 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş basqısız sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər. Onlar qırma daşdan düzəldilmiş, yaxud borulu drenaj, su toplayan dəhliz, yaxud lağım şəklində layihələndirilə bilərlər.

8.1.4.2. Daş-çınqıl drenajlı suqəbuledicilərin müvəqqəti su təchizatı sistemlərində tətbiqi tövsiyə edilir.

5-8 m dərinliyə qədər II və III kateqoriyalı suqəbuledicilər üçün borulu drenajlar layihələndirilməlidir.

I və II kateqoriyalı suqəbuledicilər üçün, bir qayda olaraq, suyığıcı dəhlizlər qəbul edilməlidir.

Lağım şəkilli suqəbuledicilər müvafiq oroqrafik şəraitlərdə tətbiq olunmalıdır.

8.1.4.3. Sudaşıyıcı laydan qum, torpaq hissəciklərinin qurğuya daxil olmasının qarşısını almaq üçün üfüqi qurğuların suqəbuledici hissəsinin ətrafında iki-üç laydan ibarət əks süzgəc layihələndirilməlidir.

8.1.4.4. Əks süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi hesabatla təyin edilməlidir. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının qalınlığı ən azı 15 sm olmalıdır.

8.1.4.5. Daş-çınqıl drenajlı su qəbuledicilərdə suyun qəbulu üçün xəndəyin dibində ölçüləri 30x30sm, yaxud 50x50 sm olan və ətrafında əks süzgəc qurulmuş prizmalar yaradılır.

Prizmalar su yığılan quyu istiqamətində 0,01-0,05 mailliyə malik olmalıdırlar.

8.1.4.6. Borulu drenajların su qəbul edən hissəsi yan və üst divarlarında dairəvi deşiklər, yaxud yarıqlar açılmış saxsı, dəmir beton və plastmas borulardan qəbul edilməlidir; boruların aşağı hissəsinin diametrinin ən azı 1/3 hissəsi qədər hündürlüyündə deşiklər,yaxud yarıqlar olmamalıdır. Boruların minimal diametri 150 mm qəbul edilməlidir.

Q e y d. Deşikli metal borular yalnız müəyyən əsaslandırmaya görə qəbul edilə bilərlər.

8.1.4.7. Üfüqi suqəbuledicilərdə boruların diametrləri sudaşıyıcı layın maksimal gücünə hesablanmalı, hesabi dolma dərəcəsi isə borunun diametrinin 0,5-i qədər qəbul edilməlidir.

8.1.4.8. Boruların su toplanan quyu istiqamətində mailliyi aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır:

D,mm i D,mm i D,mm i

150 0,007 250 0,004 400 0,002

200 0,005 300 0,003 500 0,001

Suyun borularda minimal axma sürəti 0,7 m/s-dən az qəbul edilməməlidir.

8.1.4.9. Su qəbul edən dəhlizlər divarında yarıqlar, yaxud günlüyü olan pəncərələr açılmış yığma dəmir-beton elementlərdən layihələndirilməlidir.

8.1.4.10. Dəmir-beton elementlərin altında istismar zamanı çökərək bir-birinə nisbətən vəziyyətlərinin dəyişməsinin qarşısını almaq üçün özül layihələndirilməlidir. Dəhlizin yan divarlarında onun su qəbul edən hissəsi sahəsində əks süzgəc olmalıdır.

8.1.4.11. Üfüqi suqəbuledicilər onlara yerüstü axım sularının daxil olmasından qorunmalıdırlar.

8.1.4.12. Borulu və dəhliz şəkilli suqəbuledicilərin işinə nəzarət etmək, onların ventilyasiyası və təmirini həyata keçirmək üçün baxış quyuları layihələndirilməlidir. Quyular arasındakı məsafə diametri 150 mm-dən 500 mm-ə qədər olan borulu suqəbuledicilər üçün 50 m, 500 mm-dən böyük olan hallarda 75 m; dəhliz şəkilli suqəbuledicilər üçün 100-150 m qəbul edilməlidir.

Baxış quyuları həmçinin suqəbuledici hissənin üfüqi və şaquli vəziyyətdə istiqamətinin dəyişdiyi yerlərdə də qoyulmalıdır.

8.1.4.13. Baxış quyularının diametri 1 m qəbul edilməli, quyunun yuxarı hissəsi yer səthindən ən azı 0,2 m hündürə qalxmalıdır; quyunun ətrafında eni 1 m olan sukeçirməyən meydança səki və gil açar nəzərdə tutulmalıdır; quyular 8.1.3.7 maddəsinə uyğun ventilyasiya boruları ilə təchiz olun-malıdırlar.

8.1.4.14. Üfüqi suqəbuledicilərin nasos stansiyaları, bir qayda olaraq, qurğunun su toplanan quyusu ilə birləşdirilməlidir.

8.1.4.15. İki laydan-yuxarı basqısız və aşağı basqılı-su götürdükdə kombinə edilmiş üfüqi suqəbuledicilərdən istifadə edilməlidir. Suqəbuledici yuxarı basqısız layda yerləşmiş, alt və kənarlarından qol borular vasitəsilə şaquli borularla aşağı basqılı layla əlaqələndirilmiş üfüqi borulu drenaj şəklində layihələndirilir.

8.1.5. Şüavari suqəbuledicilər

8.1.5.1. Şüavari suqəbuledicilər tavanı yer səthindən 15-20 m-ə qədər dərinlikdə yerləşən və hündürlüyü 20 m-dən çox olmayan sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər.

Q e y d. D ≥70 mm fraksiyalı çaqıl daşlı qruntlarda, sudaşıyıcı layda 10%-dən artıq qaya parçaları olduqda və lilli kiçik dənəli süxurlarda şüavarı suqəbuledicilərin qəbulu tövsiyə edilmir.

8.1.5.2. Eyni cinsli olmayan, yaxud güclü eyni cinsli sudaşıyıcı laylarda şüaları müxtəlif tərəflərə istiqamətlənən çoxyaruslu şüavari suqəbuledicilər qəbul edilməlidir.

8.1.5.3. Suqəbuledicinin məhsuldarlığı 150-200 l/s olduqda və əlverişli hidrogeoloji və hidro-kimyəvi şərait olduqda bir, 200 l/s-dən çox olduqda iki bölməlisu toplayan quyu layihələndirilməlidir.

8.1.5.4. Uzunluğu 60 m-ə bərabər və ondan çox olan şüalar boruların diametri azalmaqla teleskopik konstruksiyada layihələndirilməlidir.

8.1.5.5. Eyni cinsli sudaşıyıcı laylarda uzunluğu 30 m-dən az olan şüalar arasındakı bucaq 30⁰-dən az olmamalıdır.

8.1.5.6. Su qəbul edən şüalar məsaməliliyi 20%-dən çox olmayan deşikli, yaxud yarıqlı polad borulardan qəbul edilməlidir; su toplayan quyularda şüaların üstündə siyirtmələrin qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.6. Bulaq sularının kaptajı

8.1.6.1. Kaptaj qurğuları, yaxud dərin olmayan endirmə quyuları bulaqlardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər.

8.1.6.2. Torpaqdan qalxan çeşmələrin suyu kaptajın dibindən, yamac bulaqlarının suyu kaptajın divarında açılmış deşiklərdən qəbul edilməlidir.

8.1.6.3. Çatlı süxurlardakı bulaqlardan qidalanan kaptajların su qəbul edən hissəsində suzgəc yaradılmaya bilər; yumşaq süxurlardakı bulaqlardan su götürən kaptajların su qəbul edən hissəsində əks suzgəc yaradılmalıdır.

8.1.6.4. Kaptajlar səth çirkləndiricilərindən, donmadan və yerüstü axım sularının təsirindən qorunmalıdır.

8.1.6.5. Kaptajlarda bulağın maksimal məhsuldarlığına hesablanan və sonunda bağlayıcı klapan qoyulmuş daşma borusu, 8.1.3.7 maddəsinə əsasən havalandırma borusu və diametri 100 mm-dən az olmayan suaparıcı boru nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.6.6. Bulaq suyunu asılı maddələrdən azad etmək üçün kaptaj suaşıran divarla iki bölməyə ayrılmalıdır: biri hissəciklərin çökməsi (çöküntünün sonradan təmizlənməsi ilə), ikincisi isə nasosun sorma borusunu yerləşdirmək üçün.

8.1.6.7. Bir-birinə yaxın yerləşmiş bir neçə yamac bulağının suyunu toplamaq üçün bulaqlar açılmalı və kaptaja istiqamətləndirilməlidir.

8.2. Yeraltı su ehtiyatlarının süni üsulla artırılması

8.2.1. Aşağıdakı hallarda yeraltı su ehtiyatları artırılmalıdır:

fəaliyyətdə olan və layihələndirilən yeraltı suqəbuledicilərin məhsuldarlığını artırmaq və sabit işləməsini təmin etmək üçün;

infiltrasiya edilən və götürülən yeraltı suların keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün;

yeraltı suların mövsümi ehtiyatlarını yaratmaq üçün;

ətraf mühitin qorunması üçün (qrunt sularının səviyyəsinin bitki aləminin məhv olmasına səbəb ola biləcək yol verilən həddən aşağı düşməsinin qarşısını almaq).

8.2.2. İstismar edilənsudaşıyıcı layın yeraltı su ehtiyatını artırmaq üçün yerüstü və yeraltı sulardan istifadə edilməlidir.

8.2.3. Yeraltı su ehtiyatlarının artırılması açıq və bağlı tipli infiltrasiya qurğuları ilə həyata keçirilməlidir.

8.2.4. Açıq tipli infiltrasiya qurğuları kimi hövzələrdən, relyefin təbii və süni enməsindən (yarğanlar, qobular, qurumuş köhnə çay yataqları, karyerlər) istifadə edilməlidir.

8.2.5. Açıq infiltrasiya qurğuları yer səthinə yaxın, zəif keçiricili çöküntülərdən yaranmış tavanı olmayan, yaxud az hündürlüyə malik (3 m-ə qədər) tavanı olan birinci sudaşıyıcı layın ehtiyatını artırmaq üçün tətbiq edilir.

8.2.6. İnfiltrasiya hövzələri layihələndirilərkən aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

dibin kəsilərək yaxşı süzmə qabiliyyəti olan süxurlara ən azı 0,5 m endirilməsi;

suyun çıxarıldığı yerdə dibin möhkəmləndirilməsi və yamacların yuyulmadan qorunması;

infiltrasiya qurğusuna verilən suyun sərfini ölçmək və tənzimləmək üçün avadanlıq;

maşın və mexanizmlərin hərəkəti üçün yollar.

8.2.7. İnfiltrasiya hovuzlarının dibinin eni 30 m-dən çox olmamalı, hovuzun uzunluğu 500 m-dən çox olmamalı, hovuzda su layının hündürlüyü 0,7-2,5 m, hovuzların sayı isə ikidən az olmamalıdır.

8.2.8. Hovuza su səpələyici, yaxud sərbəst axınlı kaskad vasitəsilə verilməlidir.

8.2.9. Hovuzları iri dolduruculu çınqıllı-çaqıl daşlı ərazidə yerləşdirdikdə onun dibinin hündürlüyü 0,5-0,7 m olan iri dənəli qum layı ilə doldurulması nəzərə alınmalıdır.

8.2.10. Təbii enişli relyef istifadə edildikdə süzmə səthinin hazırlanması nəzərə alınmalıdır.

8.2.11. Bağlı tipli infiltrasiya qurğuları kimi borulu (uducu və drenaj-uducu) və şaxtalı quyular qəbul edilməlidir.

8.2.12. Uducu, drenaj-uducu və şaxtalı quyular layihələndirilən zaman verilən suyun sərfinin ölçülməsi və tənzimlənməsi, həmçinin qurğularda və sudaşıyıcı layda suyun dinamik səviyyəsini ölçmək üçün qurğu və avadanlıqlar nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.13. İnfiltrasiya qurğusunun konstruksiyası onların məhsuldarlığını bərpa etmək üçün açıq infiltrasiya qurğularında suzgəc səthinin çirklənmiş (kolmatasiyaya uğramış) layının mexaniki, yaxud hidravlik üsulla çıxarılmasını, bağlı qurğularda isə suqəbuledici quyuların regenerasiyasında istifadə edilən üsulların tətbiqini təmin etməlidir.

Q e y d. Açıq infiltrasiya qurğularının mənfi temperaturlar dövründə boşaldılması və regenerasiyasına yol verilmir.

8.2.14. İnfiltrasiya qurğularının yerləşmə sxemi, onların sayı və məhsuldarlığı yeraltı su ehtiyatlarının süni yolla artırılmasının təyinatı, suqəbuledici qurğuların yerləşmə sxemi, verilən suyun keyfiyyəti, infiltrasiya və suqəbuledici qurğuların istismar xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla kompleks hidrogeoloji və texniki-iqtisadi hesabatlarla təyin edilir.

8.2.15. İnfiltrasiya və suqəbuledici qurğular arasındakı məsafə infiltrasiyaya verilən suyun əlavə təmizlənməsi və onun yeraltı sularla qarışması nəzərə alınmaqla götürülən suyun keyfiyyətinin proqnozu əsasında qəbul edilməlidir.

8.2.16. Süni artırılma üçün istifadə edilən suyun keyfiyyət göstəriciləri DÜİST-2761-in tələblərinə cavab verməlidir.

8.2.17. Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərinin infiltrasiya qurğularına verilən suyun keyfiyyəti onun sudaşıyıcı laya infiltrasiyası zamanı təmizlənməsi və yeraltı su ilə qarışmasından sonra DÜİST-2784-ün tələblərinə cavab verməlidir.

8.3. Yerüstü suları qəbul edən qurğular

8.3.1. Suqəbuledici qurğular aşağıdakıları təmin etməlidirlər:

su mənbəyindən hesabi su sərfini götürüb tələbatçıya çatdırmağı;

su təchizatı sistemini bioloji örtüyün yaranmasından və ona lil, zibil, plankton, xəşələ buz və bu kimi maddələrin daxil olmasından qorumağı;

balıq təsərrüfatı əhəmiyyətli sututarlarda balıq ehtiyatlarının mühafizəsi ilə məşğul olan qurumların tələblərini ödəməyi.

8.3.2. Suyun verilməsinin təmin edilmə dərəcəsinə görə suqəbuledicilər 7.4 maddəsinə əsasən üç kateqoriyaya bölünürlər.

8.3.3. Suqəbuledicinin konstruktiv sxemi tələb olunan kateqoriyadan, su mənbəyinin hidroloji xarakteristikasından (suyun maksimal və minimal səviyyələrinin cədvəl 11-də göstərilən qiymətləri nəzərə alınmaqla), həmçinin suyun mühafizəsi və istifadəsinin tənzimlənməsi, sanitariya-epidemioloji xidmət, balıq ehtiyatlarının qorunması və su nəqliyyatı orqanlarının tələbləri nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Cədvəl 11. Suqəbuledicilərin kateqoriyasından asılı olaraq yerüstü mənbələrdə hesabi su

səviyyələrinin təminatı

Suqəbuledicilərin kateqoriyası

Yerüstü mənbələrdə suyun hesabi səviyyəsinin təminatı, %

maksimal

minimal

III

8.3.4. Suqəbuledicilərin əsas qurğularının sinfi onun kateqoriyasına əsasən təyin edilir. Suqəbuledicilərin ikinci dərəcəli qurğularının sinfi bir vahid az qəbul edilir.

Q e y d:

1. Əsas qurğulara zədələndikləri zaman suqəbuledicinin istehlakçıların tələb etdiyi hesabi su miqdarını verə bilmədiyi, ikinci dərəcəlilərə isə zədələnmələrinin istehlakçılara verilən hesabi su miqdarının dəyişməsinə təsir etməyənləri aid etmək lazımdır.

2. Suqəbuledici hidroqovşağa daxil olan suqaldırıcı və su anbarları sədlərinin sinfi MSN 3.04.01-in göstərişlərinə uyğun olaraq qəbul edilir və göstərilənlərdən aşağı olmamalıdır:

II sinif – I kateqoriya suqəbuledicilər üçün

III sinif – II kateqoriya suqəbuledicilər üçün

IY sinif – III kateqoriya suqəbuledicilər üçün

8.3.5. Suqəbuledicinin inşa ediləcəyi yer və sxemi aşağıdakıların proqnozları ilə əsaslandırılmalıdır:

mənbədə suyun keyfiyyəti;

sahilin, yaxud məcranın dəyişməsi (yenidən yaranması);

hidrotermik rejim.

8.3.6. Suqəbuledicilərin sal və gəmilərin hərəkət zonasında, dib lillərinin çökdüyü və hərəkət etdiyi zonada, balıqların qışladığı və kürü tökdüyü yerlərdə, sahilin pozula biləcəyi yerlərdə, üzən maddələr və su bitkilərinin toplandığı yerlərdə, həmçinin buz parçalarının toplanaraq axının qarşısını kəsdiyi zonalarda yerləşdirilməsinə yol verilmir.

8.3.7. Suqəbuledici elementlərin HES-ın hidroqovşağa söykənən aşağı byef sahələrində, su anbarının başlanğıclarında, həmçinin çay qollarının mənsəbindən aşağı sahələrdə və dirənmiş axın mənsəblərində yerləşdirilməsi məsləhət görülmür.

8.3.8. Təsərrüfat-içməli su təchizatında suqəbuledici qurğular üçün yer axının hərəkət istiqamətinin əksinə çay qollarının mənsəbindən, tullantı sularının töküldüyü yerlərdən, yaşayış məntəqələrindən, həmçinin gəmi dayanacaqlarından, yük-nəqliyyat bazaları və anbarlarından, sanitariya-mühafizə zonalarının təşkilini təmin edən rayonlardan yuxarıda seçilməlidir.

8.3.9. Dənizlərdə, böyük göllərdə və su anbarlarında suqəbuledicilər (qurğuya yaxın sahil və sahilyanı yamacın işlənməsi nəzərə alınmaqla):

suyun aşağı səviyyəsində dalğaların sahilə çarpma zonasından kənarda;

dalğaların təsir etmədiyi yerlərdə;

ləpədöyən zonadan çıxmış istiqamətlənmiş axınlardan kənar yerləşdirilməlidir.

Özüaxımlı və sifon sudaşıyıcı boruları olan suqəbuledicilərdə su qəbul edən torlu quyunu, nasos stansiyasını və digər qurğuları sahilin qorunma tədbirləri görülmədən gözlənən işlənilən sahədən çıxarılması məqsədəuyğundur.

8.3.10. Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri sahilin və mənbənin yatağının dayanıqlığından, məcra və buzlaşma rejimlərindən, cədvəl 12-də verilmiş göstəricilərə görə çirklənməsindən asılı olaraq növlərə ayrılmalıdır.

Cədvəl 12. Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri

Suyun götürülmə şərtlərinin xarakteristikası	Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri
Suyun götürülmə şərtlərinin xarakteristikası	bulanıqlıq, sahil və dibin dayanıqlığı	xəşələ buz və buz	digər amillər
Asan (yüngül)	Bulanıqlıq ≤ 500 mq/l, sutu-tarın və suaxarın dayanıqlı yatağı var.	Sudaxili buzlaşma yoxdur. Mülayim qalınlıqda (≤ 0,8 m) dayanıqlı buz layı olur.	Su mənbəyində dreysena, balyanus, midiya və bu kimi su bitkiləri yoxdur. Çirk və zibil az miqdardadır.
Orta	Bulanıqlıq ≤ 1500 mq/l(daşqın zamanı orta miqdar). Məcra (sahil zonası) və sahillər ± 0,3m mövsümi deforma-siyalı dayanıqlıdır.Lilin sahil boyu yerdəyişməsi daimi maillikli sualtı yamacın dayanıqlığına təsir etmir	Məcranı doldurmayan və tıxac yaratmayan buzlaşmada kəsilən sudaxili buzlaşmanın olması. Bəzi yerlərdə buzlaşma getmədən qalınlığı <1,2m olan dayanıqlı buz layı olur	Suqəbuledicinin normal işləməsinə mane olan miqdarda zibil,su bitkiləri, dreysena, balyanus, midiya və çirklənmə var. Ağac axıdılması. Gəmiçilik.
Ağır	Bulanıqlıq≤5000mq/l.Sahil və dibin dəyişməsinə səbəb hərəkətdə olan məcra. Dib səviyyəsinin 1-2 mdəyişməsi. Dəyişən maillikli yamacda lilin sahil boyu hərəkəti ilə sahilin dəyişməsi.	Dəfələrlə formalaşmaqla axının en kəsiyinin 60-70%-ni tutan buzlaşma. Ayrı-ayrı illərdə buzlaşmadan əvvəl xəşələ buzun və yazda buz tıxaclarının yaranması. Hidroelektrik stansiyalarının aşağı byef sahələrinin dayanıqsız buz təbəqəsi zonasında olması. Buz parçalarının sahildə buz yığını yaratması	Həmçinin, lakin suqəbuledici və su kəməri qurğularının işini əngəlləyən miqdarda.
Çox ağır	Bulanıqlıq > 5000 mq/l, təsadüfən və sistematik olaraq öz formasını dəyişən dayanıqsız məcra. Sahilin intensiv və həddindən artıq dağılması. Sürüşmə hallarının olması, yaxud ehtimalı.	Ancaq xəşələ buz əmələ gəldikdə tıxac yaradan buz qatının formalaşması; qışın böyük bir hissəsində xəşələ buzun buz layı altinda hərəkəti. Məcranın donmasının mümkünlüyü. Tıxac yaradan buz axınları və sahildə buz yığınının yaranması.
Q e y d. Suyun götürülmə şərtlərinin ümumi xarakteristikası çətinliklərin ən ağır növünə görə təyin edilir.

8.3.11. Suqəbuledici qurğular tələb olunan kateqoriyadan və suyun götürülməsinin təbii şəraitinin mürəkkəbliyindən (cədvəl 12) asılı olaraq cədvəl 13-ə əsasən qəbul edilməlidir.

8.3.12. Aşağıdakı hallarda batırılmış başlıqları olan suqəbuledicinin kateqoriyasının bir vahid artırılmasına yol verilir:

suqəbuledicilər su ilə dolmuş, öz-özünə yuyulan çalovda yerləşdirildikdə;

su qəbul edən deşiklərə götürülən sərfin 20%-dən az olmayaraq isti su verildikdə və çöküntülərdən xüsusi mühafizə tədbirləri görüldükdə;

üzən maddələri tutan barmaqlıqlar, balıq buraxmayan qurğular və özüaxımlı borular əks axınla etibarlı yuma sistemi ilə təmin olunduqda.

8.3.13. Ağır və çox ağır yerli şəraitlərdə suqəbuledici qurğunun sxemi və tərtibatı laboratoriya tədqiqatlarının nəticələri əsasında seçilməlidir.

8.3.14. Suqəbuledici qurğular gələcəkdə su tələbatının artımı nəzərə alınaraq layihələndirilməlidirlər.

Cədvəl 13. Təbii şəraitlərdən və suqəbuledici qurğuların kateqoriyasından asılı olaraq qurğuların seçilməsi

Suqəbuledici qurğular	Suqəbuledici qurğuların kateqoriyası
	Suyun götürülməsinin təbii şəraitləri
	asan			orta			ağır
	Suqəbuledicilərin sxemləri
	a	b	v	a	b	v	a	b	v
Sahil, xidmət üçün həmişə yaxınlaşmaq mümkün olan, qoruyucu və köməkçi qurğu və avadanlıqla təchiz edilmiş batırılmamış başlıqlı.	I	-	-	I	-	-	II	I	I
Sahildən uzaqlaşdırılmış, ilin ayrı-ayrı fəsillərində praktiki olaraq yaxınlaşmaq mümkün olmayan batırılmış suqəbuledicilər	I	-	-	II	I	-	III	II	I
Hərəkət edən suqəbuledicilər:
üzən	II	I	-	III	III	II	-	-	-
funikulyor tipli	III	II	-	-	-	-	-	-	-
Q e y d: 1. Cədvəl 3 sxem əsasında inşa edilən suqəbuledicilər üçün tərtib edilmişdir: “a” sxemi-bir xətdə; “b” sxemi-həmçinin, lakin xəşələ buz, dib çöküntüləri və suyun götürülməsinə maneçilik törədən digər çətinliklərlə mübarizə üçün avadanlıqlarla təchiz edilmiş bir neçə suqəbuledici olduqda; “v” sxemi-suyun götürülməsində eyni vaxtda fasilənin olması mümkün olmayan məsafəyə uzaqlaşdırılmış iki xətdə. 2. I və II kateqoriyalı suqəbuledici qurğularda su qəbul edən hissənin bölmələrə ayrılması nəzərdə tutulmalıdır.

8.3.15.Su anbarlarından su götürüldükdə suqəbuledici kimi dib suburaxıcının qülləsindən, yaxud sutullayıcının baş qurğusundan istifadə olunmasının məqsədəuyğunluğu nəzərdən keçirilməlidir.

Suqəbuledici qurğu ilə sədd birləşdirildikdə suyun verilməsində fasilə olmadan səddin təmirinin həyata keçirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

8.3.16. Suqəbuledici qurğunun əsas elementlərinin ölçüləri (su qəbuledən deşiklər, torlar, balıq mühafizə qurğuları, borular, kanallar), həmçinin sahil torlu su qəbul edən quyuda suyun hesabi minimal səviyyəsi və nasosların oxlarının hündürlük qiymətləri, normal istismar və qəza iş rejimləri üçün, mənbədə suyun minimal səviyyəsində hidravlik hesabatla təyin edilməlidir.

Q e y d. II və III kateqoriyalı suqəbuledicilərin qəzalı (bir özüaxımlı, yaxud sifon sudaşıyıcı borunun işdən ayrılması, yaxud suqəbuledicinin bölməsinin təmirə, yaxud təftişə saxlanması) iş rejimində mənbədən götürülən suyun miqdarının 30%-ə qədər azalmasına yol verilir.

8.3.17. Su qəbul edən deşiklərin ölçüləri suyun zibil tutan barmaqlıqlardan, torlardan, yaxud balıq mühafizəsi tələbləri nəzərə alınmaqla süzgəclərin məsaməliklərindən orta keçmə sürətinə əsasən təyin edilməlidir.

Su qəbul edən deşiklərə suyun yol verilən daxil olma sürəti balıq mühafizə tələbləri nəzərə alınmadan suyun orta və ağır götürülmə şərtləri üçün aşağıda göstərilən həddə qəbul edilməlidir:

sahil batırılmayan suqəbuledicilər üçün -0,6-0,2 m/s;

batırılmış suqəbuledicilər üçün - 0,3-0,1 m/s.

Balıq mühafizə tələbləri nəzərə alınmaqla:

axının sürəti 0,4 m/s-dən yüksək olan çaylarda yol verilən sürət– 0, 25 m/s.;

axının sürəti 0,4 m/s-dən yüksək olmayan çaylarda və sututarlarda 0,1 m/s.

Çox ağır xəşələ buzlu şəraitdə suyun suqəbuledici pəncərədən keçmə sürətini 0,06 m/s-yə qədər azaltmağa yol verilir.

8.3.18. Suqəbuledicinin bütün bölmələrinin (ehtiyatda olanlar istisna edilməklə) eyni vaxtda işlədiyi dövr üçün bir bölmənin su qəbul edən deşiklərinin brutto sahəsi (5) düsturu ilə təyin edilməlidir.

, m² (5)

burada v - suyun suqəbuledən deşiklərə daxil olma sürəti, m/s.;

1,25 - deşiklərin tutulmasını nəzərə alan əmsal;

q_h - bir bölmənin hesabi sərfi, m³/s.;

K_s- su keçən deşiklərin sahəsinin barmaqlıq, yaxud tor milləri ilə sıxılmasını nəzərə alan əmsaldır və barmaqlıqlar üçün

və torlar üçün düsturları ilə hesablanır.

düsturlarda c_s- millər arasındakı məsafə, sm;

a_s- millərin qalınlığıdır, sm.

Suzgəc tipli suqəbuledicilərdə suzgəcin sahəsi (5) düsturu ilə hesablanır. Bu zaman K_s əmsalının qiyməti K_s=1/P_s ifadəsi ilə hesablanır. Burada P_s- suzgəcin məsaməliyi olub çınqılqırma daşlı süzgəclər üçün 0,3-0,5 m və poroelast süzgəclər üçün isə 0,25-0,35 m qəbul edilməlidir.

8.3.19. Suqəbuledici deşiklərin aşağı hissəsi sututarın, yaxud çayın dibindən ən azı 0,5 m hündürdə, suqəbuledici deşiklərin, yaxud batırılmış qurğuların yuxarı hissəsi isə buz layının alt tilindən ən azı 0,2 m aşağıda olmalıdır.

8.3.20. Ağır buzlaşma şəraitində donma və xəşələ buzla bağlanmaya qarşı mübarizə aparmaq üçün barmaqlıqların elektrik cərəyanı ilə qızdırılması, su qəbuledən deşiklərə isti suyun, yaxud sıxılmış havanın verilməsi, yaxud əks axınla birlikdə impulslu yuma nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Sahil suqəbuledici quyulardan və torlu kameralardan xəşələ buzu kənar etmək üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

8.3.21. Ehtiyac olduqda suqəbuledici qurğuların elementlərinin dreysena, balyanus, midiya və bunlara bənzərlərlə örtülməsinin qarşısını almaq üçün suyun xlor, yaxud mis kuporosu ilə emal üsulları nəzərdə tutulmalıdır.

Suyun emalındareagentlərin dozaları, emallar arasındakı fasilə və emalın davametmə müddəti texnoloji tədqiqatlar nəticəsində təyin edilməlidir.

Bu nəticələr məlum olmadıqda xlorun dozası suyun xlorudma qabiliyyətindən 2 mq/l çox qəbul edilməli, ümumilikdə 5 mq/l-dən az olmamalıdır.

Suyun xlorlanma dövriliyi və davametmə müddəti:

yazda və payızda 7-10 gün ərzində 3 mq/l-ə qədər;

may ayından oktyabr ayına qədər, havanın orta sutkalıq temperaturu +10⁰C-dən artıq olan günlərdə 3 mq/l-dən böyük dozalarla.

Mis kuporosunun dozası (misə görə) 1-1,5 mq/l qəbul edilməlidir.

Mis kuporosu ilə emalın dövriliyi və davametmə müddəti hər iki gündən bir 1 st qəbul edilməlidir.

Q e y d: 1. Suqəbuledici qurğuların elementlərinin lak-boya maddələri və plastmas materiallarla örtülməsinə yol verilir.

2.Suqəbuledicilərin və sifon boruların əks axınla yuyulması zamanı reagentlərdən istifadəyə yol verilmir.

8.3.22. Suqəbuledici qurğuların normal iş rejimində özüaxımlı və sifon borularda suyun təqribi hərəkət sürəti cədvəl 14-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 14. Qurğuların normal iş rejimində özüaxımlı və sifon borularda suyunhərəkət sürəti

Sudaşıyıcı boruların diametri, mm	Aşağıdakı kateqoriyalardan olan suqəbuledicilərdə suyun hərəkət sürəti, m/s.
	I	II və III
300 – 500 500 – 800 800-dən böyük	0,7 – 1,0 1,0 – 1,4 1,5	1,0 – 1,5 1,5 – 1,9 2,0
Q e y .: Sudaşıyıcı boruların iç divarının dreysena, balyanus, midiya və bunlara bənzərlərlə örtülməsinin baş verməsi mümkün olduqda borudakı basqı itkisi kələ-kötürlük əmsalının 0,02 qiymətinə hesablanmalıdır.

8.3.23. II və III kateqoriya suqəbuledicilərdə sifonlu sudaşıyıcı borularınqəbul edilməsinə yol verilir.

I kateqoriya suqəbuledicilərdə sifonlu sudaşıyıcı boruların qəbul edilməsi əsaslandırılmalıdır.

8.3.24. Sifon və özüaxımlı sudaşıyıcılar, bir qayda olaraq, polad borulardan layihələndirilməlidirlər. Plastmas və dəmir-beton borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

8.3.25. Oturtma üsulu ilə inşa edilmiş suqəbuledici quyular və nasos stansiyalarının yeraltı hissəsinə toxunan sahəsində özüaxımlı sudaşıyıcılar xəndəksiz üsulla basdırılmalıdır.

8.3.26. Polad borulardan olan özüaxımlı və sifon sudaşıyıcılar su səthinə qalxmaya yoxlanmalı və korroziya əleyhinə yapışan izolyasiya materialı ilə örtülməlidir, ehtiyac olduqda bu məqsədlə katod, yaxud protektor müdafiəsindən istifadə edilməlidir.

8.3.27. Özüaxımlı və sifon sudaşıyıcılar çayın məcrasında xarici səthlərinin dib çöküntüləri ilə sürtünmədən və lövbərlə zədələnmədən müdafiə olunmaq üçün yerli şərait nəzərə alınmaqla çayın dibində ən azı 0,5 m dərinə basdırılmalı, yaxud yuyulmaya qarşı möhkəmləndirilən qruntla örtülməlidir.

8.3.28. Suyun ilkin təmizlənməsi üçün torun tipi sututarın xüsusiyyətindən və suqəbuledicinin məhsuldarlığından asılı olaraq seçilməlidir.

Cədvəl 12-ə əsasən mənbəyin orta, ağır və çox ağır çirklənmə şəraitlərində, həmçinin suqəbuledicinin məhsuldarlığı 1 m³/s-dənçox olan hallarda fırlanan tor qəbul etməklazımdır.

8.3.29. Su götürülən yerdə balıq mühafizə qurğuları olduqda müstəvi, yaxud fırlanan torların işçi sahəsi tor yerləşən quyuda suyun minimal səviyyəsində və torun məsaməliyindən suyun keçmə sürətini 1 m/s-dən çox qəbul etməyərək təyin edilməlidir.

8.3.30. Balıq mühafizə tədbiri kimi süzücü elementlərdən, yaxud suzgəcli suqəbuledici qəbul edildikdə bəzi hallarda sutəmizləyici torlardan imtina etmənin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

8.3.31. Suqəbuledici qurğuların nasos stansiyaları 10-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir. Belə hallarda suqəbuledicilərin nasos stansiyalarında şaquli vərdənəli nasoslardan istifadə etmək tövsiyə olunur.

8.3.32. Suqəbuledici qurğular layihələndirildikdə su qəbul edən kameralardan (quyulardan) çöküntünün çıxarılması üçün qurğu və avadanlıqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Toru yumaq üçün suyu basqılı borudan götürmək, boruda tələb olunan basqı olmadıqda isə onu yaratmaq üçün əlavə nasos qoyulmalıdır.

9. Suyun emalı

9.1. Ümumi göstərişlər

9.1.1. Bu bölmənin tələbləri istilik energetika obyektlərində olan su emalı qurğularına şamil edilmir.

9.1.2. Suyun emal üsulu, təmizləyici qurğuların tərkibi və hesablanma parametrləri, reagentlərin hesablanma dozaları, su təchizatı mənbəyindəki suyun keyfiyyətindən, su kəmərinin təyinatından, təmizləyici qurğular kompleksinin məhsuldarlığından asılı olaraq, eləcə də texnoloji axtarışlar və oxşar şəraitdə işləyən qurğuların istismar təcrübəsinə əsasən təyin edilməlidir.

9.1.3. İçməli su hazırlığı üçün müsbət gigiyenik nəticələr verən üsullar qəbul edilməlidir.

9.1.4.Təmizləyici qurğuların çöküntülərinin toplanması və susuzlaşdırılmasından, eləcə də süzgəclərin yuyulmasından alınan sulardan təkrar istifadə nəzərdə tutulmalıdır.Müvafiq əsaslandırma olduqda, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi və“Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydaları”nın tələblərinə əməl edildikdə çöküntü və yuma sularının çaya, yaxud sututara və ya kanalizasiyanın təmizləyici qurğularına axıdılmasına yol verilir.

9.1.5. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin avadanlıq, armatur və boru kəmərləri layihələndirildikdə bölmə 15-in tələbləri nəzərə alınmalıdır. Su təmizləyici qurğular onların əsas texnoloji parametrlərini təyin etmək, eləcə də hər bir qurğudan əvvəl və sonra su nümunəsi götürmək üçün bölmə 16-a əsasən müvafiq cihazlar və avadanlıqla təchiz edilməlidirlər.

9.1.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksinə daxil olan suyun tam sərfi kompleksin öz ehtiyaclarına su sərfi nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Şəffaflandırma, dəmirsizləşdirmə və s. komplekslərinin öz ehtiyaclarına il ərzində orta sutkalıq təqribi su sərfi aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

yuma sularından təkrar istifadə edildikdə istehlakçılara verilən suyun 3-4%-i;

yuma sularından təkrar istifadə edilmədikdə istehlakçılara verilən suyun 10-14%-i və

suyumşaldıcı komplekslərdə istehlakçılara verilən suyun 20-30%-i qədər.

Komplekslərin öz ehtiyaclarına su sərfi texnoloji hesablamalarla dəqiqləşdirilməlidir.

9.1.7. Sutəmizləyici qurğular kompleksi su tələbinin maksimum olduğu gün ərzində müntəzəm işləməyə hesablanmalı və bu zaman ayrı-ayrı qurğuların profilaktik baxış, təmizlənmə, cari və əsaslı təmirə dayanmalarının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır. Məhsuldarlığı 5000 m³/sut-ya qədər olan komplekslərin günün müəyyən saatlarında işləməsinə yol verilir.

9.1.8. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin kommunikasiya xətləri hesabi sərfdən 20-30% artıq su sərfini keçirməyə hesablanmalıdır.

9.2. Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi

9.2.1. Ümumi göstərişlər

9.2.1.1. Su təchizatı mənbələrinin suyu aşağıdakı kimi xarakterizə edilir:

a) hesabi maksimal bulanıqlığa (asılı maddələrin təqribi miqdarına)görə:

az bulanıqlı – 50 mq/l-ə qədər;

orta bulanıqlı – 50 mq/l-dən 250 mq/l-ə qədər;

bulanıq – 250 mq/l-dən 1500 mq/l-ə qədər;

yuksək bulanıqlı – 1500 mq/l-dən çox.

b) suya rənglilik verən humus maddələrinin hesabi maksimal miqdarından asılı olaraq:

az rəngli – 35⁰-yə qədər;

orta rəngli – 35⁰-dən 120⁰-yə qədər;

yüksək rəngli – 120⁰-dən çox.

Sutəmizləyici qurğular kompleksini layihələndirən zaman bulanıqlıq və rəngliliyin hesabi maksimal qiymətləri su təchizatı mənbəyi seçilənə qədər ondakı suyun ən azı son 3 il üçün analizlərinin nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

9.2.1.2. Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi üçün qurğular seçilən zaman 9.1.2 və 9.1.3 maddələri, ilkin seçimdə cədvəl 15-in tövsiyələri rəhbər tutulmalıdır.

9.2.2. Torlu barabanlı süzgəclər

9.2.2.1. Torlu barabanlı süzgəclər sudan iri üzən və asılı maddələri (barabanlı torlar), eləcə də göstərilən qarışıqlar və planktonu (mikrosüzgəc) çıxarmaq üçün qəbul edilməlidir.

Torlu barabanlı süzgəclər kompleksin ərazisində yerləşdirilməlidir.Müvafiq əsaslandırma olduqda onların suqəbuledici qurğularda yerləşdirilməsinə də yol verilir.

Torlu barabanlı süzgəclər reagentlərin suya daxil edildiyi yerdən əvvəl qoyulmalıdır.

9.2.2.2. Torlu barabanlı süzgəclərin ehtiyat miqdarı aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

işçi aqreqatların sayı 1-5 olduqda – 1;

işçi aqreqatların sayı 6 - 10 olduqda – 2;

işçi aqreqatların sayı 11 və daha çox olduqda – 3.

9.2.2.3. Torlu barabanlı süzgəclər xüsusi kameralarda yerləşdirilir. Aqreqatların sayı 5-dən çox olduqda bir kamerada iki aqreqat yerləşdirməyə yol verilir.

Kameralar buraxıcı borularla təchiz olunmalıdırlar.

Kameralara su gətirən kanallarda daşma borusu qoyulmalıdır.

9.2.2.4. Torlu barabanlı süzgəclər onlardan keçmiş su ilə yuyulmalıdırlar.

Öz ehtiyaclarına su sərfi məhsuldarlığının: barabanlı torlar üçün – 0,5%-i, mikrosüzgəclər üçün isə 1,5% - i qədər qəbul edilməlidir.

Cədvəl 15. Əsas sutəmizləyici qurğuların texnoloji göstəriciləri

Sıra sayı	Əsas qurğular	Qəbul edilmə şərtləri				Komplek-sin məhsuldarlığı,m³/sut
		Bulanıqlıq, mq/l		Rənglilik, dərəcə
		təmizlənən su	təmizlənmiş su	təmizlənən su	təmizlənmiş su
Suyun koaqulyant və flokulyantlar tətbiq etməklə təmizlənməsi
1.	Sürətli süzgəclər (bir pilləli süzmə): a) basqılı süzgəclər b) açıq süzgəclər	30-a qədər 20-ə qədər	1,5-ə qədər 1,5-ə qədər	50-ə qədər 50-ə qədər	20-ə qədər 20-ə qədər	5000-ə qədər 50000 -ə qədər
2.	Şaquli durulducular-sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	5000-ə qədər
3.	Üfüqi durulducular-sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	30000-dən çox
4.	Təmas önsüzgəclər-sürətli süzgəclər (iki pilləli süzmə)	300-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
5.	Asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar-sürətli süzgəclər	50-dən çox– 1500 qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	5000-dən çox
6.	İki pillə durulducular-sürətli süzgəclər	1500-dən çox	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
7.	Təmas şəffaflandırıcılar	120-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
8.	Üfüqi durulducular və suyu qismən şəffaflandırmaq üçün asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar	1500-ə qədə	8 - 15	120-ə qədər	40-a qədər	istənilən
9.	Suyu qismən şəffaflandırmaq üçün iri dənəli süzgəclər	80-a qədər	10-a qədər	120-ə qədər	30-a qədər	istənilən
10.	Yüksək bulanıqlı suları yetərincə təmizləmək üçün radial durulducular	1500-dən çox	250-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
11.	Borulu durulducu və zavod istehsalı olan basqılı süzgəc (“Struya” tipli)	1000-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	800-ə qədər
Suyun koaqulyant və flokulyant tətbiq etmədən təmizlənməsi
12.	Suyu qismən şəffaflandırmaq üçün iri dənəli süzgəclər	150-ə qədər	ilkin miqdarın 30-50%	120-ə qədər	ilkin miqdar qədər	istənilən
13.	Suyu qismən durultmaq üçün radial durulducular	1500-dən çox	ilkin miqdarın 30-50%	120-ə qədər	ilkin miqdar qədər	istənilən
14.	Qum yükü mexaniki, yaxud hidravliki üsulla regenerasiya edilən az sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	50-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
Q ey d: 1.Suyun cədvəldə göstərilən bulanıqlığına reağentlərin daxil edilməsindən yaranan məhsullar da daxil edilmişdir. 2. Suqəbuledici qurğularda, yaxud sutəmizləyici kompleksdə özəklərinin ölçüsü 0,5-2 mm olan torlar qoyulmalıdır.Suda planktonların orta aylıq miqdarı 1000 kl/ml-dən çox olduqda və suda “çiçəklənmə” dövrü 1 aydan artıq davam etdikdə suqəbuledici qurğularda, yaxud sutəmizləyici kompleksdə əlavə olaraq mikrosüzgəclər qoyulmalıdır. 3. Müvafiq əsaslandırma olduqda suyun təmizlənməsi üçün cədvəl 15-də göstərilənlərdən əlavə qurğulardan (üzən suqəbuledicilər-şəffaflandırıcılar, hidrosiklonlar, flotasiya qurğuları və s.) istifadəyə yol verilir. 4. Su mənbədən kompleksə müntəzəm verildikdə, yaxud 1 saat ərzində sərf dəyişikliyi ±15%-dən, suda temperatur dəyişikliyi ±1⁰C-dən çox olmadıqda asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılardan istifadə edilməlidir.

9.2.3. Reagent təsərrüfatı

9.2.3.1. Reagentlərin markası, növü və hesabi dozaları onların pasport göstəricilərinə uyğun olaraq təmizlənəcək suyun keyfiyyətindən asılı olaraq ilin müxtəlif fəsilləri üçün təyin edilməli və qurğuların sazlanması və istismarı zaman dəqiqləşdirilməlidir. Bu zaman təmizlənmiş suda onların qaliq miqdarlarının DÜİST 2874-də və texnoloji tələblərlə yol verilən miqdarı nəzərə alınmalıdır.

9.2.3.2. Al₂(SO₄)₃,FeCl₃,Fe₂(SO₄)₃koaqulyantlarının ilkin dozası, D_k,mq/l, (susuz maddəyə görə) bulanıq suları təmizlədikdə cədvəl 16-dan təyin edilməsinə, rəngli suları təmizlədikdə isə (6) düsturu ilə hesablanmasına yol verilir.

burada R - suyun rəngliliyidir, dərəcə.

Q e y d. Su eyni zamanda bulanıq və rəngli olduqda cədvəl 16-ya əsasən və (6) düsturu ilə təyin edilmiş dozalardan böyüyü qəbul edilir.

Flokulyantlar suya koaqulyantdan sonra daxil edilməlidir. Yüksək bulanıqlı suları təmizlədikdə flokulyantlar koaqulyantdan əvvəl suya daxil edilə bilər. Təmizlənən suyun keyfiyyətindən asılı olaraq flokulyant və koaqulyantların suya daxil edilmələri arasında 2-3 dəqiqə fasilənin olmasının mümkünlüyü təmin edilməlidir.

Cədvəl 16.

Suyun bulanıqlığı, mq/l

Bulanıq suları təmizləmək üçün susuz koaqulyantın dozası, mq/l

100-ə qədər

100-dən çox – 200-ə qədər

200-dən çox – 400-ə qədər

400-dən çox – 600-ə qədər

600-dən çox – 800-ə qədər

800-dən çox – 1000-ə qədər

1000-dən çox – 1500-ə qədər

25 – 35

30 – 40

35 – 45

45 – 50

50 – 60

60 – 70

70 – 80

Q e y d:

1. Dozaların kiçik qiymətləri qaba dispersli asılı maddələri olan sulara aiddir.

2. Təmas (kontakt) şəffaflandırıcılar, yaxud suzucu yükdə koaqulyasiya prinsipi ilə işləyənsuzgəclər qəbul edildikdə koaqulyantın dozası cədvəl 16-da gəstərilmiş və (6) düsturu ilə hesablanmış qiymətlərdən 10-15% az qəbul edilməlidir.

9.2.3.3. Koaqulyasiya və rəngsizləşmənin gedişini, həmçinin qurğuların sanitariya vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün suya ilkin daxil edilən xlor tərkibli reagentlərin (aktiv xlora görə) dozası 3-10 mq/l qəbul edilməlidir. Reagentlər suya koaqulyantdan 1-3 dəqiqə əvvəl daxil edilməlidir.

9.2.3.4. Pambıqçaların yaranma prosesini yaxşılaşdırmaq üçün suya daxil edilən qələviləşdirici reagentlərin dozaları (7) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada D_k- qələviləşdirilmə dövründə susuz koaqulyantın maksimal dozası, mq/l;

e_k- susuz koaqulyantın ekvivalent kütləsi, mq/mq-ekv: Al₂(SO₄)₃ üçün-57, FeCl₃üçün -54, Fe₂(SO₄)₃ üçün-67 qəbul edilir;

K_q - əmsal, əhəng üçün (CaO-ya görə) -28, soda üçün (Na₂CO₃-ə görə) -53 qəbul edilir;

Q₀- suyun minimal təbii qələviliyidir, mq-ekv/l.

Reagentlər koaqulyantla bir vaxtda suya daxil edilməlidirlər.

9.2.3.5. Reagentlər məhlul,yaxud suspenziya halında hazırlanmalı və dozalanmalıdır.

Dozalayıcıların sayı reagentlərin daxil edilmə nöqtələrinin miqdarından və dozalayıcının məhsuldarlığından asılı olaraq qəbul edilir və ikidən az olmamalıdır (biri ehtiyat).

9.2.3.6. Məhlul çənlərində təmiz və susuz məhsula görə məhlulun qatılığı təmizlənməmiş koaqulyant üçün 17%-ə qədər, iri parçalar halında təmizlənmiş koaqulyant üçün 20%-ə qədər, dənəvər təmizlənmiş koaqulyant üçün 24%-ə qədər; sərf çənlərində 12%-ə qədər qəbul edilə bilər.

9.2.3.7. Koaqulyant məhlulunun tam hazırlanma müddəti (çənə yüklənmə, həll edilmə, çökdürülmə, nəql etdirilmə, ehtiyac olduqda çənin dibinin təmizlənməsi) suyun temperaturu 10⁰C-yə qədər olduqda 10-12 st qəbul edilməlidir.

Koaqulyant məhlulunun hazırlanmasını sürətləndirməklə buna sərf edilən müddəti 6-8 st-a çatdırmaq üçün 40⁰C temperatura malik sudan istifadə etmək məsləhət görülür.

Məhlul çənlərinin sayı bir dəfəyə gətirilən koaqulyantın həcmindən, koaqulyantın gətirilmə və boşaldılma üsulundan, növündən, həmçinin həll edilmə müddətindən asılı olaraq qəbul edilməli və üçdən az olmamalıdır.

Sərf çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır.

9.2.3.8. Koaqulyantı həll etmək və çənlərdə qarışdırmaq üçün sıxılmış havadan istifadə edilməlidir. Sıxılmış havanın intensivliyi:

həll etmək üçün – 8-10 l/(s.m²);

sərf çənlərində tələb olunan qatılığa qədər su ilə qarışdırmaq üçün – 3-5 l/(s.m²).

Hava çənlərdə deşikli borularla paylanmalıdır.

Koaqulyantın həll edilməsi və məhlulunun qarışdırılması üçün mexaniki qarışdırıcılardan, yaxud dövretdirici nasoslardan istifadə etmək olar.

9.2.3.9. Məhlul çənlərinin aşağı hissəsini, təmizlənməmiş koaqulyantdan istifadə etdikdə üfüqə 45⁰, təmizlənmiş koaqulyantdan istifadə etdikdə isə 15⁰ bucaq altında maili layihələndirmək lazımdır. Çənləri boşaltmaq və çöküntünü kənarlaşdırmaq üçün onlar diametri 150 mm-dən az olmayan boru kəməri ilə təchiz olunmalıdırlar.

İri parçalar halında koaqulyantdan istifadə edildikdə çənlərdə çıxarıla bilən və milləri arasında 10-15 mm məsafə olan barmaqlıqlar qoyulmalıdır.

Dənəvər və toz şəkilli koaqulyantdan istifadə edildikdə barmaqlıq üzərinə turşuya davamlı materialdan və özəklərinin ölçüsü 2 mm olan tor qoyulmalıdır.

Q e y d. Təmizlənməmiş koaqulyant çənlərində barmaqlığın altında eyni zamanda sıxılmış hava verilməklə hidravlik üsulla yuyulma sistemi nəzərdə tutulduqda çənin dibində divarların mailliyini 25⁰-yə qədər azaltmağa yol verilir.

9.2.3.10. Sərf çənlərinin dibi diametri 100 mm-dən az olmayan kənaredici boru istiqamətində ən azı 0,01 mailliyə malik olmalıdır.

9.2.3.11. Məhlul, sərf və məhlul çənlərinin yuxarı hissəsindən götürülməlidir.

9.2.3.12. Çənlərin daxili səthləri turşuya davamlı materialla müdafiə olunmalıdır.

9.2.3.13. Koaqulyant kimi quru dəmir xloriddən istifadə edildikdə məhlul çənlərinin yuxarı hissəsində barmaqlıq qoyulmalıdır. Çənlər təcrid olunmuş otaqlarda (bokslarda) yerləşdirilməli, otaqlar sorucu ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilməlidir.

9.2.3.14. Koaqulyant məhlulunu nəql etdirmək üçün turşuya davamlı material və avadanlıqdan istifadə edilməlidir.

Reagent kəmərlərinin konstruksiyası onların tez təmizlənməsi və yuyulmasının mümkünlüyünü təmin etməlidir.

9.2.3.15. Suyu qələviləşdirmək və karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün əhəngdən istifadə edilməlidir. Müvafiq əsaslandırma olarsa sodadan da istifadə etmək olar.

9.2.3.16. Sutəmizləyici kompleksin əhəng təsərrüfatının texnoloji sxemi istehsal məhsulunun növü və keyfiyyəti, əhəngə olan tələbat, onun suya daxil edilmə yeri və sairədən asılı olaraq seçilməlidir. Kiç şəkilli əhəngdən istifadə etdikdə o, xamır halında yaş saxlanılmalıdır.

Əhəng sərfi bir gündə 50 kq-a qədər (CaO-ya görə) olan hallarda ikiqat doyduruculu satura-torlarda hazırlanmış əhəng məhlulundan istifadə sxemi tətbiq edilməlidir.

9.2.3.17. Əhəng südü, yaxud məhlulu üçün çənlərin sayı ikidən az olmamalıdır. Sərf çənlərində əhəng südünün qatılığı CaO-ya görə 5%-dən çox qəbul edilməməlidir.

9.2.3.18. Suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün istifadə edilən əhəngi həll olunmayan qarışıqlardan təmizləmək üçün şaquli durulducular, yaxud hidrosiklonlar tətbiq olunmalıdır.

Şaquli durulducularda axının aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 2 mm/s qəbul edilməlidir.

Əhəng südü hirosiklonlardan iki dəfə keçirilməklə təmizlənməlidir.

9.2.3.19. Əhəng südünü fasiləsiz qarışdırmaq üçün hidravlik üsuldan (nasosların köməyi ilə), yaxud mexaniki qarışdırıcılardan istifadə edilməlidir.

Hidravliki qarışdırmada əhəng südünün çəndə aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 5 mm/s-dən az olmamalıdır. Çənlər divarlarının mailliyi 45⁰ olan konus şəkilli dibə və diametri ən azı 100 mm olan buraxıcı boruya malik olmalıdır.

Q e y d. Əhəng südünün 8-10 l/(s.m²) intensivliklə daxil edilən sıxılmış hava ilə qarışdırılmasına yol verilir.

9.2.3.20. Əhəng südünü basqı altında nəql edən boruların diametri təmizlənmiş məhsul üçün 25 mm-dən, təmizlənməmiş məhsul üçün və özüaxımlı basqısız borularda 50mm-dən, boru kəmərlərində əhəng südünün hərəkət sürəti 0,8 m/s-dən az olmamalıdır. Əhəng südü borularının dönmə radiusu borunun diametrinin 5 mislindən (5d) az olmamalıdır. Basqılı borular nasos istiqamətində ən azı 0,02-yə, özüaxımlı basqısız borular isə buraxılış istiqamətində ən azı 0,03 mailliklə layihələndirilməlidirlər. Belə hallarda boruların yuyulması və təmizlənməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir.

9.2.3.21. Soda məhlulunun qatılığı 5-8% qəbul edilməlidir. Soda məhlulunun 8.2.3.5 bəndinin göstərişlərinə əsasən dozalanması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4. Qarışdırıcı qurğular

9.2.4.1. Qarışdırıcı qurğular reagentləri daxil edən, onları sutəmizləyici kompleksə nəql etdirən boru kəmərindəki, yaxud kanaldakı su həcmində sürətlə və müntəzəm paylanmasını və sonradan qarışdırıcılarda təmizlənən su ilə intensiv qarışmasını təmin edən qurğulara malik olmalıdır.

9.2.4.2. Qarışdırıcı qurğular reagentlərin 9.2.3.2 -9.2.3.4 maddələrinin göstərişlərinə əsasən daxil edilməsinin ardıcıllığı və daxil edilmə arasındakı fasilələri və əlavə 4-ün tövsiyələrinə uyğun olaraq boru kəmərində, yaxud kanalda reagentlərin daxil edilməsi üçün qurğular arasında qalma vaxtını təmin etməlidirlər.

9.2.4.3. Reagentlərin daxil edilmə qurğuları deşikli boru paylaşdırıcıları, yaxud borularda qoyulmuş yerli müqavimətlər yaradan taxma şəklində olurlar. Reagent paylaşdırıcılar suyun emalı prosesini dayandırmadan yuyulmaq və təmizlənmək üçün əlçatan olmalıdırlar. Borulu paylaşdırıcı qoyulduqda boru kəmərindəki basqı itkisi 0,1-0,2 m, taxma qoyulduqda isə 0,2-0,3 m qəbul edilməlidir.

9.2.4.4. Reagentlərin emal edilən su ilə hidravlik tipli qurğularda (burulğanlı,arakəsməli, şaquli) qarışdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Müvafiq əsaslandırma olarsa mexaniki qarışdırıcılardan istifadə etməyə yol verilir.

9.2.4.5. Qarışdırıcıların (bölmələrin) sayı lopaların intensiv yaranma dövründə onları işdən ayırmağın mümkünlüyü təmin edilməklə ikidən az olmamalıdır.

Ehtiyat qarışdırıcılar qəbul edilməməli, lakin 9.2.4.3 bəndinin göstərişlərinə uyğun olaraq reagentləri daxil etmək üçün ehtiyat qurğularla təmin edilmiş və qarışdırıcılardan yan keçən boru kəmərinin olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4.6. Sutəmizləyici kompleksə tərkibində iri dispersli asılı maddələr olan su daxil olduqda və onun təmizlənməsində suspenziya halında reagentlər, yaxud qismən şəffaflandırılmış məhlullardan istifadə etdikdə burulğanlı qarışdırıcılar tətbiq edilməlidirlər.

Burulğanlı qarışdırıcılar aşağı konus, yaxud piramida şəkilli hissəsinin maili divarları arasındakı bucaq 30-45⁰ olan, şaquli divarlı yuxarı hissəsinin hündürlüyü 1-1,5 mtəşkil edən şaquli diffuzordur. Suyun qarışdırıcıya daxil olma sürəti 1,2-1,5 m/s,qurğuda aşağıdan yuxarı qalxma sürəti suyığıcı qurğunun yanında 30 mm/s-dən 40 mm/s-yə qədər, suyığıcı novun sonunda axının sürəti 0,6 m/s qəbul edlməlidir.

9.2.4.7. Arakəsməli qarışdırıcılar suyun hərəkətini üfüqi, yaxud şaquli istiqamətdə 180⁰ bucaq altında dəyişməyi təmin edən arakəsmələrə malik kanal şəklində qəbul edilməlidirlər. Qarışdırıcıda döngələrin sayı 9-10 qəbul edilməlidir.

9.2.4.8. Arakəsməli qarışdırıcının bir döngəsində basqı itkisi (8) düsturu ilə təyin edilməlidir.

, bar (8)

burada- müqavimət əmsalı olub 2,9 qəbul edilir;

v - qarışdırıcıda suyun hərəkət sürəti (0,7-dən 0,5 m/s-yə qədər azalan istiqamətdə qəbul edilir);

g-sərbəst düşmə təcilidir (9,8 m/s²).

9.2.4.9. Qarışdırıcılar daşma və buraxıcı borularla təchiz edilməlidirlər. Lopaların intensivyaranma dövründə suyun qarışdırıcıda qalma vaxtını azaltmaq məqsədilə arakəsmələrin sayının azaldılmasının mümkün olması üçün tədbirlər görülməlidir.

9.2.4.10. Qarışdırıcılardan lopalar yaranan kameralara (reaksiya kameralarına) və asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılara suyu nəql etdirən borularda, yaxud kanallarda suyun hərəkət sürəti 1-dən 0,6 m/s-yə qədər azalan istiqamətdə qəbul edilməlidir. Suyun onlarda qalma vaxtı 1,5 dəq-dən çox olmamalıdır.

9.2.5. Havaayırıcılar

9.2.5.1. Asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameralı durulducular, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar, təmas şəffaflandırıcılar və təmas önsüzgəcləri, həmçinin iki pilləli süzgəcləri olan texnoloji sxemlərə havaayırıcılar daxil edilməlidirlər.

9.2.5.2. Havaayırıcının sahəsi suyun aşağı enmə sürəti 0,05 m/s-dən çox olmayaraq və onda qalma vaxtı 1 dəq-dən az olmayaraq təyin edilməlidir.

Kompleksdəki bütün qurğular üçün ümumi, yaxud hər bir qurğu üçün müstəqil havaayırıcının qəbuluna yol verilir.

Qarışdırıcıların konstruksiyaları hava qabarcıqlarının sudan ayrılmasını təmin edən və suyun qarışdırıcıdan qurğulara hərəkəti zamanı hava ilə zənginləşməsinin baş verməsi mümkün olmayan hallarda havaayırıcılar qəbul edilməməlidir.

9.2.6. Lopa yaranan kameralar

9.2.6.1. Durulducularda konstruksiyalarına daxil edilmiş hidravlik tipli lopa yaranan kameralar nəzərdə tutulmalıdır. Əsaslandırma olduqda mexaniki tipli lopa yaranan kameraların qəbul edilməsinə yol verilir.

9.2.6.2. Üfüqi durulducularda arakəsməli, şaquli, burulğanlı, yaxud asılı çöküntü laylı hidravlik tipli lopa yaranan kameralardan istifadə etməyə yol verilir.

9.2.6.3. Arakəsməli lopa yaranan kameralarda suyun hərəkətinin üfüqi, yaxud şaquli istiqamətdə qəbul edilməsinə yol verilir. Suyun dəhlizlərdə hərəkət sürəti kameranın əvvəlində 0,2-0,3 m/s, sonunda isə dəhlizin eninin artırılması hesabına azalan istiqamətdə 0,05-0,1 m/s qəbul edilməlidir.

Suyun lopa yaranan kamerada qalma vaxtı 20-30 dəq-ə qəbul edilməlidir (20 dəq-ə bulanıq sular üçün,30 dəq-ə aşağı temperaturlu rəngli sular üçün).

Dəhlizin eni 0,7 m-dən az olmamalıdır. Arakəsməli kameralarda döngələrin sayının 8-10 ədəd qəbul edilməsinə yol verilir. İkimərtəbəli kameraların qəbul edilməsinə yol verilir. Kamerada basqı itkisi maddə 9.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.6.4. Şaquli lopa yaranan kameralar şaquli, yaxud maili divarlı layihələndirilir (divarların mailliyi kameranın hündürlüyündən asılı olaraq 50-70º qəbul edilməlidir). Suyun kamerada qalma müddətini 6-12 dəq-ə qəbul edilməlidir ( 6 dəq-əbulanıq sular üçün, 12 dəq-ə rəngli sular üçün).

Suyun kameraya giriş sürəti 0,7-1,2 m/s, kameranın çıxışında aşağıdan yuxarıya istiqamətdə hərəkət sürəti isə 4-5 mm/s qəbul edilməlidir.

Suyu lopa yaranan kameradan durulduculara nəql edən yığıcı novlarda, borularda və deşiklərdə suyun hərəkət sürəti bulanıq sular üçün 0,1 m/s-dən, rəngli sular üçün isə 0,05 m/s-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

Kameradakı basqı itkisini maddə 9.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.6.5. Şaquli arakəsməli asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameralar orta bulanıqlığa malik və bulanıq suların təmizlənməsində tətbiq edilməlidir. Kamerada suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti orta bulanıqlığa malik sular üçün 0,65-1,6 mm/s və bulanıq suları təmizlədikdə isə 0,8-2,2 mm/s qəbul edilməlidir.

Durulducunun konstruksiyasına daxil edilmiş asılı çöküntü layı olan lopa yaradan kameralardan istifadə edildikdə durulducularda asılı maddələrin çökmə sürəti bulanıq sular üçün cədvəl 17-də göstəriləndən 20%, orta bulanıqlı sular üçün isə 15% çox qəbul edilməlidir.

Cədvəl 17. Durulducularda tutulan asılı maddələrin çökmə sürəti

Emal edilən suyun xarakteristikası və emal üsulu

Durulducuda tutulan asılı maddələrin çökmə sürəti (u₀), mm/s

Koaqulyantla emal edilən az bulanıqlı rəngli sular

Koaqulyantla emal edilən orta bulanıqlı sular.

Koaqulyantla emal edilən bulanıq sular

Flokulyantla emal edilən bulanıq sular

Koaqulyantla emal edilməyən bulanıq sular

0,35 – 0,45

0,45 – 0,50

0,50 – 0,60

0,20 – 0,30

0,08 – 0,15

Q e y d:

1.Su koaqulyantla emal edildikdə flokulyant da daxil edilirsə asılı maddələrin çökmə sürəti 15-20% artırılmalıdır.

2. -ın aşağı qiymətləri təsərrüfat-içməli su kəmərlərinə aiddir.

9.2.6.6. Asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameraların sahəsi boyu suyun paylanması basqılı, divarlarında aşağıya doğru 45⁰ bucaq altında açılmış deşikləri olan borularla təmin edilməlidir. Deşikli borular arasındakı məsafə 2 m, kameranın divarlarından isə 1 m olmalıdır.

Deşikli paylaşdırıcı borulardakı basqı itkisi maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir. Paylaşdırıcı boruların başlanğıcında suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6m/s, deşiklərin sahəsi borunun en kəsik sahəsinin 30-40%-i qədər, deşiklərin diametri isə 25 mm-dən az qəbul edilməməlidir.

9.2.6.7. Bulanıq suları lopayaranan kameradan durulduculara 0,1 m/s-dən az, rəngli suları isə 0,05 m/s sürətlə nəql etdirmək lazımdır. Suyun durulducuya daxil olduğu yerdə durulducunun hündürlüyünün ¼-i qədər suya batırılmış asılı arakəsmə qoyulmalıdır. Durulducunun divarı və arakəsmə arasında suyun hərəkət sürəti 0,03 m/s-dən çox olmamalıdır.

9.2.6.8. Şaquli durulducularda burulğanlı lopa yaranan hidravlik kameralar nəzərdə tutulmalı və durulducunun mərkəzində yerləşdirilməlidir. Su kameraya toxunan boyu istiqamətlənmiş ucluqlarla daxil edilir. Kameranın aşağı hissəsində özəklərinin ölçüləri 0,5x0,5 m, hündürlüyü 0,8 m olan və taxtadan hazırlanmış barmaqlıq qoyulmalıdır.

Ucluqda basqı itkisi maddə 9.2.4.8-də verilmiş (8) düsturu ilə hesablanmalıdır. Suyun ucluqdan çıxma sürəti 2-3 m/s və müqavimət əmsalı qəbul edilməlidir.

Ucluq kameranın divarından 0,2d_k (burada d_k kameranın diametridir)məsafədə yerləşməli və su səthindən 0,5 m dərinə batırılmalıdır.

9.2.6.9. Burulğanlı lopa yaranan kameranın sahəsi suyun onda 15-20 dəqiqə qalmasına və kameranın hündürlüyünün 3,5-4 m qiymətlərinə hesablanmalıdır.

9.2.6.10. Lopa yaranan kameraların üstündə eni 6 m-dən böyük olmayan köşklər (pavilyon) inşa edilməlidir.

9.2.6.11. Durulduculara birləşdirilmiş lopa yaranan kameraların sayı altıdan az olduqda bir ehtiyat kamera nəzərdə tutulmalıdır (m.9.2.7.1,9.2.8.2).

9.2.7. Şaquli durulducular

9.2.7.1. Nazik laylı bloklar qoyulmamış şaquli durulducunun çökmə zonasının sahəsi (9) düsturu ilə iki dövr üçün müəyyən edilir və daha böyük qiyməti hesablama üçün qəbul edilir: suyun minimal qış sərflərində minimal bulanıqlıq və maksimal su sərflərində bu dövrə uyğun gələn maksimal bulanıqlıq.

, m² (9)

burada q- maksimal və minimal sutkalıq sutələbatı günlərində hesabi sərf, m³/st;

v_h- suyun aşağıdan yuxarı hesabi qalxma sürəti, mm/s (texnoloji axtarışlar olmadıqda maddə 9.2.6.5 nəzərə alınmaqla asılı maddələrin cədvəl 17-də göstərilən çökmə sürətindən çox olmamalıdır);

N - işləyən durulducuların sayı;

Β - durulducunun həcmindən istifadəni nəzərə alan əmsal olub 1,3-1,5 qəbul edilir (aşağı hədd durulducunun diametrinin hündürlüyünə nisbəti 1-ə, yuxarı həddi 1,5-ə bərabər olduqda qəbul edilir);

Durulducuların sayı 6-dan az olduqda bir ehtiyat durulducu qəbul edilməlidir.

9.2.7.2. Durulducunun çökmə zonasında nazik laylı bloklar qoyulduqda bu zonanın sahəsi su güzgüsünün vahid sahəsinə düşən xüsusi hidravlik yükə hesablanır. Xüsusi hidravlik yük koaqul-yantla emal edilən az bulanıqlı və rəngli sular üçün 3-3,5m³/(st.m²), orta bulanıqlı sular üçün 3,6-4,5m³/(st.m²), bulanıq sular üçün isə 4,6-5,5 m³/(st.m²)qəbul edilir.

9.2.7.3. Şaquli durulducuların lil toplanan və sıxlaşan zonasının divarları maili layihələndirilməlidir. Maili divarlar arasındakı bucaq 70-80⁰ həddində qəbul edilməlidir.

Çöküntünün durulducu işdən ayrılmadan ondan kənar edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Çöküntünün kənar edilmələri arasındakı müddət (T_h) (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, (10)

burada W_çz- çöküntünün toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi, m³;

- çökmə hissəsinin hündürlüyü boyu çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı, qr/m³(qiyməti suyun bulanıqlığından və çöküntünün kənar edilmələri arasındakı vaxtdan asılı olaraq cədvəl 18-ə əsasən qəbul edilir).

B- durulducudan çıxan suyun bulanıqlığı, qr/m³, (8-15 qr/m³ qəbul edilir);

C- durulducuya daxil olan suda asılı maddələrin (11) düsturu ilə hesablanan qatılığı,qr/m³;

,qr/m³ (11)

burada B₀- xam suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

R - xam suyun rəngliliyi, dərəcə;

α- bir dərəcə rənglilik yaradan üzvi maddələrin miqdarı, qr/m³ (şək.1-də verilmiş qrafikdən təyin edilir);

Şək.1. Suyun rəngliliyinin ondakı humus turşularının miqdarından asılılıq qrafiki

D_k - susuz məhsula görə koaqulyantın dozası, qr/m³;

K - suya daxil edilən koaqulyantdakı həll olunmayan qarışığın miqdarını nəzərə alan əmsal olub təmizlənmiş alüminium sulfat üçün 0,08; təmizlənməmiş alüminium sulfat üçün 0,69; dəmir xlorid üçün 0,01 və dəmir sulfat üçün 0,1 qəbul edilməlidir;

K₁ - çevirici əmsal olub alüminium sulfat, dəmir xlorid və dəmir sulfatı onların hidroksidlərinə çevirmək üçün uyğun olaraq 0,46; 0,66 və 0,76 qəbul edilməlidir;

B_ə - əhənglə suya daxil edilən həll olmayan maddələrin miqdarıdır (qr/m³) və istifadə edilən əhəngin pasport göstəriciləri olmadıqda (12) düsturu ilə hesablanır.

burada K_ə - əhəngdə CaO-nun pay miqdarı;

D_ə - əhəngin CaO-ya görə dozasıdır, qr/m³.

Çöküntünün tullanmaları arasında durulducunun işləmə vaxtı 6 st-dan az olmamalıdır.

9.2.7.4. Şaquli durulducularda şəffaflanmış suyun toplanması kənar divarlar boyu və radial istiqamətlərdə yerləşdirilmiş deşikli, yaxud üçbucaq kəsikli novlar vasitəsilə nəzərdə tutulmalıdır. Novların en kəsikləri suyun onlarda 0,5-0,6 m/s sürətlə axmasına hesablanmalıdır.

9.2.8. Üfüqi durulducular

9.2.8.1. Üfüqi durulducular durulmuş suyun durulma zonasının bütün sahəsi boyu toplanmasına layihələndirilməlidirlər. Durulducular maddə 9.2.7.1-ə əsasən iki dövrə hesablanmalıdırlar.

Üfüqi durulducuların planda sahəsi (13) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (13)

burada q-suyun hesabi sərfi, m³/st, olub maddə 9.2.7.1-ə əsasən qəbul edilir;

u₀- asılı maddələrin çökmə sürəti, mm/s (cədvəl 17-dən qəbul edilir);

- durulducunun həcmindən istifadə əmsalı olub 1,3 qəbul edilir.

Çökmə zonasında nazik laylı bloklar qoyulduqda durulducunun sahəsi maddə 9.2.7.2-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilir. Blokların durulducunun bütün uzunluğu boyu yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.2. Durulducunun eni və uzunluğu (14) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada H_or- çökmə zonasının orta hündürlüyü, m (hündürlük sxemindən asılı olaraq 3-3,5 m qəbul edilir);

v_or- durulducunun əvvəlində suyun üfüqi hesabi hərəkət sürəti olub az bulanıqlı sular üçün 6-8, orta bulanıqlı sular üçün 7-10 və bulanıq sular üçün 9-12 mm/s qəbul edilir.

Durulducu uzununa arakəsmələrlə eni 6 m-dən böyük olmayan və müstəqil fəaliyyət göstərən şöbələrə bölünməlidir.

Bölmələrin sayı 6-dan az olduqda bir ehtiyat bölmənin olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.3. Üfüqi durulducular çöküntünün mexaniki, yaxud hidravlik üsulla (suyun durulducuya verilməsini dayandırmadan) kənar edilməsinə, yaxud bulanıq suları şəffaflandıranda az hərəkətli çöküntü yaranarsa suyun durulducuya verilməsini vaxtaşırı dayandırmaqla çöküntünü kənar etmək üçün hidravlik yuma sistemi nəzərdə tutmaqla layihələndirilməlidirlər. Durulducuların divarlarını və dibini yumaq məqsədilə elastik boru birləşdirmək üçün ventillə təchiz olunmuş boru kəməri nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.4. Sıyırıcı mexanizmlə çöküntünü mexaniki kənarlaşdıran sistemli durulducuların çöküntü toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi çöküntü sıyırıcıların ölçüsündən asılı olaraq təyin edilməlidir.

Çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə, yaxud basqı altında yuyulduqda çöküntü toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi (W_çh) durulducunun təmizləmələr arasındakı işləmə müddəti 12 st olduqda (10) düsturu ilə təyin edilir.

Sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı cədvəl 18-ə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.8.5. Çöküntünü hidravlik üsulla kənar etmək üçün onun 20-30 dəq-ə müddətində durulducudan çıxarılmasını təmin edən deşikli borular sistemi nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntünü toplayan borular sistemi arasında durulducunun dibi müstəvi, yaxud tillərinin mailliyi 45⁰olan prizma şəklində qəbul edilməlidir.

Cədvəl 18. Sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı

Xam suyun bulanıqlığı,mq/l	İstifadə edilən reagentlər	Çöküntünün kənar edilmələri arasında aşağıda göstərilən vaxtdan (st) asılı olaraq çökmə hissəsinin hündürlüyü boyu çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı, qr/m³.
		6	12	≥ 24
≤ 50 >50 – 100 > 100 – 400 > 400 – 1000 > 1000 – 1500 > 1500 > 1500	Koaqulyant “-“ “-“ “-“ “-“ Flokulyant Reagentsiz	9000 12000 20000 35000 80000 90000 200000	12000 16000 32000 50000 100000 140000 250000	15000 20000 40000 60000 120000 160000 300000
Q e y d. Su koaqulyant və flokulyantla birlikdə emal edildikdə çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı az bulanıqlı rəngli sular üçün 25%, orta bulanıqlı sular üçün 15% çox götürülməlidir.

Boruların oxları arasındakı məsafə prizma şəkilli dib olduqda 3 m-dən çox olmayaraq, müstəvi şəkilli dib olduqda isə 2 m qəbul edilməlidir.

Boruların sonunda çöküntünün hərəkət sürəti 1 m/s-dən az olmayaraq; deşiklərdə 1,5-2,0 m/s; deşiklərin diametri 25 mm-dən az olmayaraq; deşiklər arasındakı məsafə 300-500 mm qəbul edilməlidir.

Deşiklər şahmat qaydası ilə borunun oxuna nisbətən 45⁰ bucaq altında aşağı istiqamətlənmiş düzülməlidirlər.

Deşiklərin sahələri cəminin borunun en kəsik sahəsinə nisbəti 0,5-0,7 həddində qəbul edilməlidir.

Borunun əvvəlində havanı kənar etmək üçün diametri 15 mm-dən az olmayan deşiyin olması nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntü toplama sisteminin hidravlik hesabatı maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

9.2.8.6. Çöküntü yuyan basqılı hidravlik sistemlər ucluqları olan deşikli teleskopik borulardan, nasosdan, yuma suyu rezervuarından, çöküntünü susuzlaşdırıcı qurğuya verməzdən əvvəl toplamaq və sıxlaşdırmaq üçün həcmdən ibarət olub bulanıq və yüksək bulanıq suları təmizlədikdə durulducularda çökən ağır və çətin kənar edilə bilən çöküntüləri kənar etmək üçün layihələndirilirlər.

9.2.8.7. Durulducuların hündürlüyü çökmə zonası və çöküntü toplanma zonasının hündürlükləri cəmi ilə inşaat hündürlüyünün hesabi su səviyyəsindən 0,3 m yuxarı qalxması nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

9.2.8.8. Çöküntü ilə durulducudan çıxarılan suyun miqdarı qarışma əmsalının aşağıda göstərilən qiymətləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir:

1,5 - çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə;

1,2 - çöküntü mexaniki üsulla kənar edildikdə;

2-3 - çöküntü basqı altında yuyulduqda.

Çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə durulducunun dibinin mailliyi 0,005-dən az olmamalıdır.

9.2.8.9. Şəffaflanmış suyu toplamaq üçün durulducunun uzunluğunun arxa divardan 2/3 hissəsində, yaxud durulducu nazik laylı bloklarla təchiz olunduqda bütün uzunluğu boyu üfüqi yerləşdirilmiş deşikli borular, yaxud batırılmış deşikləri və ya üçbucaq suaşıranları olan novlar sistemi layihələndirilməlidir.

Novların və boruların sonunda şəffaflanmış suyun axma sürəti 0,6-0,8 m/s, deşiklərdən keçmə sürəti isə 1 m/s qəbul edilməlidir.

Batırılmış deşikli novun yuxarı tili durulducuda suyun maksimum səviyyəsindən 10 sm yuxarı olmalıdır, borunun su səviyyəsindən aşağı batırılma dərinliyi hidravlik hesablama ilə təyin edilməlidir.

Deşiklər novun dibindən 5-8 sm yuxarı, borularda isə ox səviyyəsində üfüqi yerləşdirilməlidir. Deşiklərin diametri 25 mm-dən az olmamalıdır.

Suyun nov və kanallardan yığıcı kanala tökülməsi sərbəst axınlı (batırılmamış) olmalıdır.

Novların, yaxud boruların oxları arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

9.2.8.10. Durulducuların içərisinə düşmək üçün örtüklərində qapaqlar, su nümunəsi götürmək üçün isə bir-birindən ən çoxu 10 m məsafədə deşiklər və ventilyasiya boruları nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.9. Asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar

9.2.9.1. Şəffaflandırıcıların hesablanması təmizlənən suyun keyfiyyətinin il ərzində dəyişməsi nəzərə alınaraq aparılmalıdır.

Texnoloji tədqiqatların nəticələri olmadıqda şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti və suyun şəffaflanma zonası ilə çöküntünün ayrılma zonası arasında paylanma əmsalı (K_p) cədvəl 17-də edilən qeydlər nəzərə alınmaqla cədvəl 19-dan qəbul edilməlidir.

Cədvəl 19. Şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürətləri və suyun şəffaflanma və sıxlaşma zonaları arasında paylanma əmsallarının qiymətləri

Şəffaflandırıcıya daxil olan suyun bulanıqlığı, mq/l	Şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti, v_ş, mm/s		Suyun paylanma əmsalı, K_p
	Qış dövrü	Yay dövrü
50 – 100 >100 – 400 >400 – 1000 >1000 - 1500	0,5 – 0,6 0,6 – 0,8 0,8 – 1,0 1,0 – 1,2	0,7 – 0,8 0,8 – 1,0 1,0 – 1,1 1,1 – 1,2	0,7 – 0,8 0,8 – 0,7 0,7 – 0,65 0,64 – 0,6
Q e y d. Aşağı qiymətlər təsərrüfat-məişət su kəmərləri üçün göstərilmişdir.

9.2.9.2. Şəffaflanma və çöküntünün ayrılma zonalarının sahələri üçün maddə 9.2.7.1-də göstərilən iki dövrə görə hesablamaların böyük nəticələri qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasının sahəsi (15) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (15)

burada K_p-suyun şəffaflanma zonası ilə çöküntünün ayrılma zonası (lilsıxlaşdırıcı) arasında paylanma əmsalı (cədvəl 19-a əsasən qəbul edilir);

v_ş -şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürətidir (cədvəl 19-a əsasən qəbul edilir).

Çöküntünün ayrılma zonasının sahəsi (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (16)

Çökmə və çöküntünün ayrılma zonalarında nazik laylı bloklar qoyulduqda zonaların sahələri maddə 9.2.7.2-nin tələblərinə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

9.2.9.3. Asılı çöküntü layının hündürlüyü 2-2,5 m həddində qəbul edilməlidir. Çöküntü qəbul edən pəncərələrin aşağı hissəsi, yaxud çöküntü kənar edən boruların tili şəffaflandırıcının asılı çöküntü layının maili divarlarının şaquli vəziyyətə keçdiyi nöqtədən 1-1,5 m yuxarıda yerləşdirilməlidir.

Asılı çöküntü zonasının aşağı hissəsinin maili divarları arasındakı bucaq 60-70⁰ qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasının hündürlüyü 2-2,5 m qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasında suyığıcı novlar, yaxud borular arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

Şəffaflandırıcının divarları ondakı hesabi su səviyyəsindən 0,3 m hündür olmalıdır.

9.2.9.4. Çöküntünün toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Təmizləyici qurğular kompleksində müstəqil sıxlaşdırıcı qurğular olmadıqda çöküntünün şəffaflandırıcının sıxlaşma zonasında qalma müddətini 6 st-dan az olmayaraq və belə qurğular olduqda 2-3 st qəbul etməli və çöküntünün kənar edilmə prosesinin avtomatlaşdırılmasını nəzərdə tutmaq lazımdır.

9.2.9.5. Çöküntü lilsıxlaşdırıcıdan deşikli borularla və müəyyən fasilələrlə kənar edilməlidir. Çöküntü ilə tullanan suyun miqdarı qarışma əmsalını 1,5 qəbul etməklə cədvəl 18-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.9.6. Su şəffaflandırıcının sahəsində bir-birindən ən çoxu 3 m məsafədə düzülmüş deşikli borularla paylanmalıdır.

Paylaşdırıcı boruların girişində suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s, deşiklərdən çıxma sürəti 1,5-2,0 m/s həddində olmalıdır. Deşiklərin diametri 25 mm-dən az, aralarındakı məsafə isə 0,5 m-dən çox olmamalıdır. Deşiklər borunun hər iki tərəfində şahmat qaydası ilə düzülməli və 45⁰ bucaq altında aşağı istiqamətlənməlidir.

9.2.9.7. Çöküntü qəbul edən pəncərələrdən suyun çöküntü ilə keçmə sürəti 10-15 mm/s, çöküntü kənar edən borularda isə 40-60 mm/s (böyük qiymətlər əsasən mineral asılı maddələrə malik sular üçün qəbul edilir) qəbul edilməlidir.

9.2.9.8. Şəffaflanma zonasında su hündürlüyü 40-60 mm, oxları arasındakı məsafə 100-150 mm və tilləri arasındakı bucaq 60⁰ olan üçbucaq şəkilli suaşıranlarla təchiz edilmiş novlarla toplanmalıdır. Novlarda suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s qəbul edilməlidir.

9.2.9.9. Lilsıxlaşdırıcıda şəffaflanmış suyu toplamaq üçün batırılmış deşikli borular nəzərdə tutulmalıdır.

Şaquli lilsıxlaşdırıcılarda deşikli boruların yuxarı hissəsi şəffaflandırıcıdakı su səviyyəsindən ən azı 0,3 m aşağıda və çöküntü qəbul edən pəncərələrin yuxarı tilindən ən azı 1,5 m yuxarıda yerləşməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcılarda şəffaflanmış suyu toplayan deşikli borular örtüyün altında yerləşdirilməlidir. Boruların diametri suyun onlarda axma sürətini ≤ 0,5 m/s , suyun deşiklərə daxil olma sürətini ≥ 1,5 m/s və deşiklərin diametrini 15-20 mm qəbul etməklə təyin edilməlidir.

Boruların suyığıcı kanala daxil olduğu yerdə bağlayıcı armatur qoyulmalıdır.

Borunun aşağı tili və şəffaflandırıcının ümumi suyığıcı kanalındakı su səviyyəsi arasındakı fərq 0,4 m-dən az olmamalıdır.

9.2.9.10. Deşikli paylaşdırıcı və suyığıcı borularda, həmçinin su və çöküntü nəql etdirən novlarda basqı itkisi (m), onlarda suyun axma sürətinin maksimal qiymətləri üçün (8) və ya hidravlik müqavimət əmsalları aşağıdakı kimi qəbul edilərək (33) düsturları ilə hesablanmalıdır:

- dairəvi deşikli qolları olan düzxətli paylaşdırıcı borular, yaxud kollektorlar üçün;

- həmçinin, yarıqlı;

- tam en kəsiyi ilə işləyən düzxətli paylaşdırıcı borular üçün;

- batırılmış deşikli və sərbəst su səthinə malik suyığıcı nov üçün.

Düsturlarda K_m- məsaməlik əmsalı olub deşiklərin, yaxud yarıqların ümumi sahəsinin düzxətli borunun, yaxud kollektorun en kəsik sahəsinə, yaxud suyığıcı novun sonunda novun canlı en kəsik sahəsinə olan nisbəti xarakterizə edir, .

Boru və novların məsaməli sahələrindən əvvəl və sonra kommunikasiyalarda basqı itkiləri, həmçinin göstərilən sahələrdə yerli müqavimət əmsalları əlavə nəzərə alınmalıdır.

Asılı çöküntü layında basqı itkisi layın hər 1 m hündürlüyünə 0,00098-0,00196 bar qəbul edilməlidir.

9.2.9.11. Lilsıxlaşdırıcılardan çöküntünü kənar edən borular toplanmış çöküntünün 15-20 dəq-ə müddətində çıxarılmasına hesablanmalıdır. Çöküntü kənar edən boruların diametri 150 mm-dən az olmamalıdır. Qonşu boruların və ya kanalların divarları arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

Boruların deşiklərində çöküntünün hərəkət sürəti ≤ 3 m/s, deşikli borunun sonunda 1m/s-dən az olmayaraq, deşiklərin diametri 20 mm-dən az olmayaraq, deşiklər arasındakı məsafə 0,5 m-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

9.2.9.12. Lilsıxlaşdırıcıların maili divarları arasındakı bucaq 70⁰ qəbul edilməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcısı olan şəffaflandırıcılar qəbul edildikdə asılı çöküntü zonası ilə lilsıxlaşdırıcını birləşdirən qapaq şəffaflandırıcıda suyun səviyyəsi çöküntü kənar edən boruların yuxarı hissəsindən aşağı endikdə (çöküntü kənar edildikdə və su şəffaflandırıcıdan boşaldıldıqda) avtomatik açılan qurğu ilə təchiz edilməlidir.

9.2.9.13. Şəffaflandırıcıların sayı altıdan az olduqda bir ehtiyat şəffaflandırıcı qəbul edilməlidir.

9.2.10. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı

9.2.10.1. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcının (şək.2) sahəsi onun hər 1 m² sahəsinə 8-12 m³/st hidravlik yükə hesablanmalıdır.

9.2.10.2. Şəffaflandırıcının aşağı hissəsində divarların mailliyi üfüqə görə 45⁰ bucaq altında olmalıdır. Sahəsi 20 m²-dən çox olan şəffaflandırıcıların dibinin mailliyi çöküntünü hidravlik üsulla kənar etmək üçün basqılı sistem layihələndirməklə 15-20⁰qəbul edilməlidir.

9.2.10.3. Şəffaflandırıcının konus hissəsinin hündürlüyü (17) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α- üfüqi müstəviyə görə divarların maillik bucağı, dər.;

B - şəffaflandırıcının eni, m;

d₁- boşaldıcı borunun diametridir, m.

9.2.10.4. Qurğunun konus hissəsindən diffuzorun dibinə qədər hündürlük (18) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α_d- diffuzorun genişlənmə bucağı olub 8-14⁰ qəbul edilir;

D₀- diffuzorunqurğuya girişdə diametridir, m.

Şək.2. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı:

1-diffuzor; 2-gövdə; 3- standart bucaqlı materialdan hazırlanmış barmaqlıq; 4-nazik laylı elementlər; 5-şəffaflanmış suyu toplayan nov; 6-çökmə zonası; 7-çöküntünü kənar edən qol boru; 8-çöküntünü hidravlik üsulla yumaq üçün basqılı boru sistemi.

9.2.10.5. Təmizlənəcək suyu diffuzora nəql etdirən borunun diametri onda axının sürətinin 1,2 m/s sürətinə hesablanmalıdır.

9.2.10.6. Diffuzorlar arasındakı məsafə 2,5-3,0 m qəbul edilməlidir.

Diffuzorun uzunluğu l/d = 4÷6 nisbətindən təyin edilməlidir.

Diffuzorun qurğuya giriş diametri (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Diffuzorun oxundan bücaqlıq barmaqlığına qədər hündürlük (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₁- əmsal olub qiyməti 0,07-0,15 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.7.Bucaqlıqdan hazırlanmış barmaqlığın hündürlüyü (21) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₂ -əmsal olub qiyməti 1,2-1,5 həddində qəbul edilməlidir;

- bucaqlığın konstruktiv ölçüsüdür (100-200 mm).

9.2.10.8. Bucaqlıqların tilləri arasındakı məsafə (22) düsturu ilə hesablanmalıdır.

9.2.10.9.Nazik laylı kanalların və suaparıcı novların konstruktiv parametrləri 9.2.11 bəndinin göstərişləri əsasında hesablanmalıdır.

Hesabat zamanı asılı maddələrin çökmə sürəti 0,5-0,6 mm/s və v_b=ku₀ düsturundakı k əmsalı 5-8 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.10. Şəffaflandırıcıda toplanmış çöküntünün kənar edilməsi qurğu işdən ayrılmadan həyata keçirilir. Çöküntünün kənar edilmələri arasındakı müddət bu normaların müvafiq tövsiyələri əsasında qəbul edilməli və istismar dövründə dəqiqləşdirilməlidir.

9.2.11. Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün qurğular

9.2.11.1.Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suyun reagentlərlə emalı ilə iki pilləli durultmadan istifadə edilməlidir.

Birinci pillə durulducular kimi hərəkət edən fermalarda quraşdırılmış sıyırıcıları olan radial durulduculardan, yaxud zəncirli sıyırıcı mexanizmlərlə təchiz edilmiş üfüqi durulduculardan istifadə edilməlidir. Durulduculardan çöküntünü kənar etmək üçün hidravlik yuma üsulundan istifadəyə yol verilir. Əsaslandırma olduqda birinci pillə reagentsiz durultma üçün nazik laylı elementlərlə təchiz edilmiş üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcıdan istifadəyə yol verilir.

9.2.11.2. Birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suya daxil edilən reagentlərin növü və dozası texnoloji tədqiqatlar nəticəsində təyin edilməlidir.

9.2.11.3.Yüksək bulanıqlı suları şəffaflandırdıqda üfüqi durulduculardakı lopa yaranan kameralar bir qayda olaraq mexaniki tipli layihələndirilməlidir. Radial durulduculardan əvvəl lopa yaranan kameranın olmasına ehtiyac yoxdur. Üfüqi durulducuları 9.2.8.1-9.2.8.10 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirmək lazımdır.

9.2.11.4. Radial durulduculardan yüksək bulanıqlı suların təmizlənməsində birinci pillə durulducu kimi istifadə edildikdə onların sahəsi (23) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q- hesabi sərf, m³/st;

u₀- asılı maddələrin çökmə sürəti,(0,5-0,6 mm/sqəbul edilir);

f- radial durulducunun burulğanlı zonasının sahəsi olub (m²),radiusu paylaşdırıcı qurğunun radiusundan 1 m böyük qəbul edilir.

Mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun aşağı hissəsi bütöv divarlı hazırlanır, yuxarı hissəsi kənar divarlar yanında su layının hündürlüyünə bərabər dərinlikdə olmalıdır; mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun radiusu 1,5-2,5 m qəbul edilməlidir. Paylaşdırıcı qurğunun yan divarlarındakı deşiklərin sahəsi onlardan suyun 1 m/s sürətlə keçməsinə hesablanmalıdır. Deşiklərin diametri 40-50 mm qəbul edilməlidir.

Şəffaflanmış suyun toplanması üçün kənar divarlar yanında batırılmış deşikli, yaxud maddə 9.2.9.8-ə əsasən üçbucaq şəkilli suaşıranları olan nov nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.11.5.Birinci pillə durulducularda sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı 150-160 qr/l qəbul edilməlidir.

9.2.11.6. Bulanıqlığı 1500-20000mq/l həddində olan suları təmizləyən və məhsuldarlığı 100 min m³/sut-ya qədər olan sutəmizləyici komplekslərdə üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcılı qurğuların tətbiqi məqsədəuyğun hesab edilir.

Suyun bulanıqlığı 20 min mq/l-dən çox olan hallarda üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı 30% azaldılmalıdır.

9.2.11.7.Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı planda düzbucaq şəkilli, dib çökdürücü hissəsi olmayan, lakin borulardan, yaxud lövhələrdən təşkil olunmuş nazik laylı elementlərlə təchiz edilir (şək.3) və pontonun köməyilə üzən vəziyyətdə saxlanılır.

Şək.3. Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı:

1-nazik laylı elementlər bloku; 2-özəkli barmaqlıq; 3-nazik laylı elementlər;4-oynaqlı birləşmə; 5-üzən nasos stansiyası; 6-elastik birləşmə; 7-şəffaflanmış suyu toplayan kamera; 8-şəffaflanmış suyu toplayan novlar; 9-ponton

9.2.11.8. Üzən şəffaflandırıcının yol verilən məhsuldarlığı (24) düsturunda göstərilən şərtlər daxilində təyin edilir.

(24)

burada (25)

düsturlarda C₁- suqəbuledicidən sonra çaydakı suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

C₀- təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q₀- çayın su sərfi, m³/s;

C_ş- suqəbuledici ilə götürülən sudakı asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q_ş- mənbədən götürülən suyun miqdarıdır,m³/s.

Hesabi qiymət kimi C_ş mənbədəki suda olan asılı maddələrin (C₀) 30-50%-i qədər qəbul edilir.

Üzən şəffaflandırıcının sahəsi (26) düsturu ilə hesablanmalıdır.

(26)

burada β - nazik laylı elementlərin qalınlığını nəzərə alan əmsal olub 1,1-1,4 həddində qəbul edilir;

Q - üzənşəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/st;

Α- nazik laylı kanalların maillik bucağı (45-60⁰ həddində qəbul edilir);

v_b- maili kanallarda suyun böhran hərəkət sürəti, mm/s (v_b=ku₀; k=40-60 qəbul edilir);

u₀- asılı maddələrin çökmə sürətidir (aparılmış tədqiqatların nəticələri və suyun təmizlənmə dərəcəsinə irəli sürülən tələblər əsasında qəbul edilməlidir).

9.2.11.9. Nazik laylı elementlərin hesablanmasında aşağıdakı şərtlərin ödənilməsi vacibdir.

burada l,H- maili elementlərin müvafiq olaraq uzunluğu və hündürlüyü, m;

Re - Reynolds ədədi;

- suyun kinematik özlülük əmsalıdır, mm²/s.

9.2.11.10. Suqəbuledici-şəffaflandırıcının aşağı hissəsində qoyulan barmaqlığın özəklərinin ölçüləri:30x30 sm, hündürlüyü 25-30 sm qəbul edilməlidir. İri özəkli bu barmaqlıq suyun kanallarda bərabər paylanmasına şərait yaradır. Suqəbuledici qurğu yanında barmaqlığın aşağı hissəsindən su mənbəyinin dibinə qədər olan məsafə 120 sm-dən az olmamalıdır.

9.2.11.11. Şəffaflanmış suyu toplamaq üçün üçbucaq (α = 90⁰) suaşıranları olan novlar layihələndirilməlidir. Novların oxları arasındakı məsafə 2,5-3,0 m olmalıdır. Bir novun en kəsik sahəsi (28) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q - üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/s;

n_n- novların sayı;

v_n- novun çıxışında suyun hərəkət sürəti olub 0,5-0,6 m/s qəbul edilir.

Məhsuldarlığı 10-15 min m³/sut olan suqəbuledicilərdə şəffaflanmış suyun toplanması radial, yaxud kənar divarlarda yerləşdirilmiş novlar vasitəsilə ola bilər. Suyun müntəzəm toplanmasını təmin etmək üçün nazik laylı elementlərin yuxarı tili ilə novlardakı üçbucaq şəkilli suaşıranların aşağı tili arasındakı məsafə 35-50 sm olmalıdır.

9.2.11.12. Mənbədə və su toplayan kameradakı su səviyyələri arasındakı fərq 5-10 sm olmalıdır.

9.2.11.13. Pontonun hesablanması zamanı çaydakı axının hidromorfoloji rejimi, yaranan dalğaların hündürlüyü və s. amillər nəzərə alınmalıdır.

9.2.12. Sürətli süzgəclər

9.2.12.1. Süzgəclər və onların kommunikasiyaları normal və sürətlənmiş rejimlərdə (süzgəclərin bir qismi təmirdə olduqda) işləməyə hesablanmalıdır. Sütəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı 20-ə qədər olduqda bir, çox olduqda isə ikisüzgəcin təmirə dayandırılmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.2. Süzgəcləri yükləmək üçün kvars qumundan, xırdalanmış antrasit və keramzitdən, həmçinin digər materiallardan istifadə etmək olar. Bütün süzücü materiallar texnoloji prosesi təmin etməli, tələb olunan kimyəvi dayanıqlığa və mexaniki möhkəmliyə malik olmalıdırlar. Təsərrüfat-içməli su təchizatında maddə 4.3-ün tələbləri nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.3. Texnoloji tədqiqatlar aparılmadıqda normal və sürətlənmiş rejimlərdə süzmə sürətləri yumalar arası süzgəclərin aşağıda göstərilən müddətdən az olmayaraq işləməsi nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilməlidir: normal rejimdə ən azı 8-12 st, sürətlənmiş rejimdə, yaxud süzgəclərin yuyulma prosesi tam avtomatlaşdırıldıqda 6st. Bütün variantlarda təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün DÜİST 2874-ün tələbləri ödənilməlidir.

9.2.12.4. Süzgəclərin ümumi sahəsi (29) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q- sutəmizləyici kompleksin sutkalıq faydalı məhsuldarlığı, m³/sut.;

T_k- kompleksin sutka ərzində fəaliyyət müddəti, st;

v_n- normal rejimdə hesabi süzməsürəti, m/st (düstur 31 ilə aparılan hesabatlar nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilir);

n_y- normal istismar rejimində bir süzgəcin bir sutkada yuyulma sayı;

q_y- süzgəcin yuyulması üçün xüsusi su sərfi, m³/m² (maddə 9.2.12.16-nın göstərişləri nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır);

-yuma prosesində süzgəcin dayanma vaxtı olub süzgəclər su ilə yuyulduqda 0,33 st, su və

hava ilə yuyulduqda 0,5 st qəbul edilir.

Qeyd: Hava-su qarışığı ilə yuma zamanı q_y qiyməti prosesin ayrı-ayrı mərhələlərinə uyğun gələn qiymətlərin cəmi kimi təyin edilir.

Cədvəl 20. Müxtəlif materialdan süzücü yüklər üçün normal və sürətlənmiş iş rejimində süzmə sürətləri

Süzgəclər	Süzücü layın xarakteristikası						Süzmə sürəti, m/st
	Süzücü yük materialı	Dənələrin diametri, mm			Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı	Layın hündürlüyü,m	normal rejimdə,v_n	sürətlənmiş rejimdə, v_s
		ən kiçik	ən böyük	ekvivalent
Müxtəlif iriliyə malik yüklü bir laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	5-6 6-8 8-10	6-7,5 7-9,5 10-12
	Xırdalanmış keramzit	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	6-7 7-9,5 9,5-12	7-9 8,5-11,5 12-14
İki laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5	1,2	0,7-0,8	1,8-2	0,7-0,8	7-10	8,5-12
	Xırdalanmış keramzit, yaxud antrasid	0,8	1,8	0,9-1,1	1,6-1,8	0,4-0,5
Q e y d: 1. Hesabi süzmə sürətlərinin cədvəldə göstərilən qiymətlərisu təchizatı mənbəyində suyun keyfiyyətindən, süzmədən əvvəl emal texnologiyasından və digər yerli şərtlərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir. Su təsərrüfat-içməkli ehtiyacları üçün təmizləndikdə süzmə sürətlərinin daha kiçik qiymətləri qəbul edilməlidir. 2. Süzücü yükünün dənələrinin iriliyi 0,8-2 mm olan bir laylı sürətli süzgəclər yalnız istehsalat su təchizatında qəbul edilməlidir. 3. Süzgəc yüklərinin iriliyinin qəbul edilmişdən 10%-ə qədər kənara çıxmasına yol verilir. 4. Cədvəl 20-də göstərilməyən süzücü materiallardan istifadə etdikdə tövsiyə olunan parametrlər bu materialla aparılmış təcrübələrin, yaxud mövcud tətbiqinin nəticələrinin təhlili əsasında dəqiqləşdirilməlidirlər. 5. Dənələrin ekvivalent diametri (d_e) aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır: burada P_i- süzücü yükdə dənələrinin orta diametri d_i olan fraksiyaların faizlə miqdarıdır. 6. Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı: K = d₈₀/d₁₀, burada d₁₀-süzücü yükün ümumi kütləsinin 10%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametri, mm; d₈₀-süzücü yükün ümumi kütləsinin 80%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametridir, mm. 7. İki pilləli süzmə texnoloji sxemlərində süzmə sürətləri cədvəldə göstəriləndən 10-15% artıq qəbul edilməlidir. 8. Süzücü yük xırdalanmış keramzit və antrasitdən qəbul edildikdə su-hava ilə yuyulmasına yol verilmir.

9.2.12.5. Məhsuldarlığı 1600 m³/sut-dan çox olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı 4-dən az olmamalıdır. Məhsuldarlığı 8-10 min m³/sut-dan çox olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı (30) düsturu ilə hesablanmalı, nəticə yaxın bütöv (süzgəclərin planda yerləşdirilmə sxemindən asılı olaraq; cüt, yaxud tək) rəqəmlə qəbul edilməlidir.

Bu zaman aşağıdakı nisbət təmin olunmalıdır:

burada N₁- təmirdə olan süzgəclərin sayı, (bax, maddə 9.2.12.1);

v_s - sürətlənmiş rejimdə süzmə sürəti olub cədvəl 20-də göstəriləndən çox olmamalıdır.

Bir süzgəcin sahəsi 100-120 m²-dən çox qəbul edilməməlidir.

9.2.12.6. Süzgəcdə həddi basqı itkisi açıq süzgəclərdə süzgəcin növündən asılı olaraq 0,29-0,34 bar, basqılı süzgəclərdə isə 0,58-0,78 bar qəbul edilməlidir.

9.2.12.7. Açıq süzgəclərdə süzücü yükün üstündəki su layının hündürlüyü 2 m-dən az olmamalıdır; inşaat hündürlüyü suyun süzgəcdəki hesabi səviyyəsindən ən azı 0,5m yuxarı olmalıdır.

9.2.12.8. Süzgəclərin bir hissəsi yuyulmağa saxlanıldıqda fəaliyyətdə olanlarda süzmə sürəti sabit, yaxud artan qəbul edilməlidir; bu zaman süzmə sürətinin qiyməti cədvəl 20-də göstərilənlərdən (v_s) artıq olmamalıdır. Süzgəclər sabit süzmə sürəti ilə işlədikdə onlardakı normal su səviyyəsinə (32) düsturu ilə hesablanmış hündürlük əlavə edilməlidir.

burada W₀- eyni vaxtda yuyulan süzgəclərin işləmədiyi vaxt toplanan su həcmi, m³;

- su toplanan süzgəclərin sahələrinin cəmidir, m².

Sürətlənmiş rejimdə boru kəmərlərində (süzgəcə suyu gətirən və süzülmüş suyu süzgəcdən aparan) suyun hərəkət sürəti 1-1,5 m/s-dən artıq olmamalıdır.

9.2.12.9. Böyük müqavimətli borulu paylaşdırıcı sistemlər (drenaj sistemləri) saxlayıcı laya (çınqıl, yaxud digər oxşar materiallar),yaxud bilavasitə süzücü laya çıxışla qəbul edilməlidir. İstismar zamanı paylayıcı sistemin təmizlənə bilməsinin, diametri 800 mm-dən böyük olan kollektorların təftiş edilə bilməsinin mümkünlüyü mütləq təmin edilməlidir.

9.2.12.10. Böyük müqavimətli paylaşdıran sistemləri olan süzgəclərdə saxlayıcı layı təşkil edən fraksiyaların iriliyi və laylarının hündürlüyü cədvəl 21-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 21. Saxlayıcı layı təşkil edən fraksiyaların iriliyi və laylarının hündürlüyü

Dənələrin iriliyi, mm	Layın hündürlüyü, mm
40 – 20	Layın yuxarı sərhəddi paylıaşdırıcı borunun yuxarı səviyyəsində olmalıdır; deşiklərdən ən azı 100 mm yuxarı olmaqla
20 – 10	100 – 150
10 – 5	100 – 150
5 - 2	50 - 100
Q e y d: 1.Su-hava qarışığı ilə yumada hava boru sistemi ilə verilərsə dənələrinin iriliyi 10-5 və 5-2 mm olan layların hər birinin qalınlığı 150-200 mm qəbul edilməlidir. 2. Süzücü yükünün dənələrinin iriliyi 2 mm-dən az olan süzgəclər üçün dənələrinin iriliyi 2-1,2 mm,hündürlüyü 100 mm olan əlavə saxlayıcı lay nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.12.11. Borulu drenajların qollarında nəzərdə tutulmalıdır: saxlayıcı laylar olduqda - diametri 10-12 mm olan deşiklər, saxlayıcı laylar olmadıqda - eni süzücü yük dənələrinin minimal ölçülərindən 0,1 mm az olan yarıqlar. Deşiklərin ümumi sahəsi süzgəcin işçi sahəsinin 0,25-0,5%-i, yarıqların sahəsi isə 1,5-2%-i qədər olmalıdır. Deşiklər borularda iki sırada şahmat qaydası ilə, şaquli istiqamətə görə aşağıya 45⁰ bucaq altında düzülməlidir.

Yarıqlar borunun oxu üzrə eninə və borunun perimetri boyu ən azı iki sırada müntəzəm yerləşdirilməlidir.

Qollar arasındakı məsafə 250-350 mm, deşiklərin oxları arasındakı məsafə 150-200 mm, yarıqlar arasında 20 mm-dən az olmayaraq, qolların aşağasından süzgəcin dibinə qədər olan məsafə 80-120 mm qəbul edilməlidir. Süzgəc yuyulan zaman paylaşdırıcı boruda basqı itkisi 0,68 bar.-dan çox olmamalıdır. Paylaşdırıcı sistemdə basqı itkisi düstur (33) ilə təyin edilməlidir.

burada v_k- kollektorun başlanğıcında sürət, m/s.;

v_g.q- qol boruya girişdə orta sürət, m/s.;

- hidravlik müqavimət əmsalı olub, qiyməti maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin edilir.

9.2.12.12. Borulu paylaşdırıcı sistem kollektorunun en kəsik sahəsi bütün uzunluğu boyu sabit olmalıdır.Yuma zamanı suyun hərəkət sürəti kollektorun başlanğıcında 0,8-1,2 m/s, qolların başlanğıcında isə 1,6-2,0 m/s qəbul edilməlidir. Kollektorun konstruksiyası qolların üfüqi və bir-birindən eyni məsafədə yerləşdirilməsini təmin etməlidir.

9.2.12.13. Tullayıcı kanala perpendikulyar yerləşdirilmiş və üstü qalınlığı 40 mm-dən az olmayan polimerbeton lövhələrlə örtülmüş kanal şəkilli saxlayıcı laysız paylaşdırma sisteminin qəbuluna yol verilir.

9.2.12.14. Süzgəc su və hava ilə yuyulduqda başlıqlarla təchiz edilmiş paylaşdırma sistemindən istifadə etmək lazımdır; süzgəcin 1 m² işçi sahəsindəki başlıqların sayı 35-50 ədəd həddində olmalıdır.

Yarıqlı başlıqlarda basqı itkisi (8) düsturu ilə hesablanmalıdır; suyun, yaxud su-hava qarışığının başlıqların yarıqlarında hərəkət sürəti 1,5 m/san-dən az olmamalı və müqavimət əmsalı qəbul edilməlidir.

9.2.12.15. Süzgəci yumağa su verən boruda toplanan havanı çıxarmaq üçün üstündə bağlayıcı armatur, yaxud havanı avtomatik buraxmaq üçün qurğular quraşdırılmış, diametri 75-150 mm olan dik hava boruları nəzərdə tutulmalıdır; süzülmüş su (filtrat) kollektorunda da üstündə hava burax-maq üçün ventil, yaxud digər qurğu quraşdırılmış, diametri 50-75 mm olan dik hava boruları nəzərdə tutulmalı və onların sayı süzgəcin sahəsi ≤ 50 m² olduqda bir, bundan çox olduqda iki ədəd (kollektorun başlanğıcında və sonunda) qəbul edilməlidir.

Yumaya su verən borular süzgəc novlarının yuxarı tilindən aşağı yerləşdirilməlidir.

Süzgəc paylaşdırıcı sistem vasitəsilə boşaldılmalı və bunun üçün üstündə siyirtmə quraşdırılmış, diametri 100-200 mm olan (süzgəcin sahəsindən asılı olaraq) xüsusi su buraxıcı boru nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.12.16. Süzücü yükü yumaq üçün süzülmüş sudan istifadə edilməlidir. Yumanın süzgəc yükü səthinin üstündə yerləşdirilmiş paylaşdırma sistemi ilə aparılmasına yol verilir.

Kvars qumundan olan yükün su ilə yuyulma parametrləri cədvəl 22-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Süzgəc keramzitlə yükləndikdə onun markasından asılı olaraq yuma intensivliyi 12-15 l/(s.m²) (böyük qiymətlər böyük sıxlığa malik keramzit üçündür) qəbul edilməlidir.

Cədvəl 22. Kvars qumundan ibarət yükün su ilə yuyulma parametrləri

Süzgəclər və onların süzücü yükü	Yuma intensivliyi,l/(s.m²)	Yumanın davam etmə müddəti, dəq.	Yükün nisbi genişlənmə qiyməti, %
Bir laylı sürətli süzgəclər. Yük dənələrinin diametri, D,mm:
0,7-0,8	12-14	6-5	45
0,8-1	14-16	6-5	30
1-1,2	16-18	6-5	25
İki laylı sürətli süzgəclər	14-16	7-6	50
Q e y d: 1.Yuma intensivliyinin böyük qiymətləri az davametmə müddətinə uyğundur. 2. Yuxarı yuma hərəkət etməyən qurğudan ibarət olduqda yuma intensivliyi 3-4 l/(s.m²), basqı isə 2,9-3,9 bar qəbul edilməlidir. Yuma müddəti 5-8 dəq-ə, onun 2-3 dəqiqəsi aşağı yuma başlayana qədər. Paylaşdırıcı borular yük səthindən 60-80 mm məsafədə hər 700-1000 mm-dən bir yerləşdirilməlidir.Paylaşdırıcı borulardakı deşiklər, yaxud taxmalar arasındakı məsafə 80-100 mm qəbul edilməlidir. Fırlanan qurğulu yuma sistemi olduqda yuma intensivliyi 0,5-0,75 l/(s.m²), basqı isə 3,8-4,4 bar qəbul edilməlidir.

9.2.12.17. Yuma suyunu toplayıb kənar etmək üçün yarımdairəvi, yaxud beşbucaq en kəsik sahəsinə malik novlar nəzərdə tutulmalıdır. Qonşu novların oxları arasındakı məsafə 2,2 m-dən çox olmamalıdır. Novun eni (34) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_n- novun su sərfi, m³/s.;

a_n-novun düzbucaq sahəsinin hündürlüyünün eninin yarısına olan nisbəti,(1-1,5 qəbul edilməlidir);

K_n- əmsal: yarımdairə dibli novlar üçün 2,beşbucaq novlar üçün 2,1 qəbul edilməlidir.

Bütün novların yuxarı tilləri bir səviyyədə və tam üfüqi vəziyyətdə olmalıdır.

Novların dibi yığıcı kanala tərəf 0,01 mailliyə malik olmalıdır.

9.2.12.18. Yığıcı kanalı olan süzgəclərdə novun dibindən kanalın dibinə qədər olan məsafə (35) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_kan- kanalın su sərfi, m³/s.;

B_kan- kanalın enidir, m (0,7 m-dənaz qəbul edilmir).

Q e y d. Yuma suyunu kənar edən borunun yaratdığı müqavimət nəzərə alınmaqla kanalda suyun səviyyəsi novun dibindən 0,2 m aşağı olmalıdır.

9.2.12.19. Süzücü yük səthindən novlarınyuxarı tilinə qədər olan məsafə (36) düsturuilə hesablanmalıdır.

burada H_y- süzücü layın hündürlüyü, m;

a_y- süzücü yükün faizlə nisbi genişlənmə əmsalı olub cədvəl 22-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.12.20. Su-hava qarışığı ilə yuma kvars qumu ilə yüklənmiş süzgəclərdə aşağıdakı rejimdə tətbiq edilməlidir: 1-2 dəq-ə müddətində hava ilə üfürmə - havanın verilmə intensivliyi 15-20 l/(s.m²), sonra 4-5 dəq-ə müddətində hava və su ilə birlikdə yuma - havanın verilmə intensivliyi 15-20 l/(s.m²), suyun verilmə intensivliyi 3-4 l/(s.m²) və nəhayət 4-5 dəq-ə müddətində 6-8l/(s.m²) intensivliklə suyun (atılmadan) verilməsi.

Q e y d.

1. Daha iri dənəli yuklər üçün su və havanın verilmə intensivliyinin maksimum qiymətləri uyğundur.

2. Müvafiq əsaslandırmadan sonra göstəriləndən fərqlənən rejimlərin qəbuluna yol verilir.

9.2.12.21. Su-hava qarışığı ilə yuma zamanı su və hava xüsusi taxmalarla təchiz edilmiş, yaxud su və hava ayrılıqda müstəqil borulu paylaşdırıcı sistemlərlə verilməlidir.

9.2.12.22. Su-hava qarışığı ilə yuma zamanı yuma suyunu kənar etmək üçün iki maili divarın (suaşıran və əks etdirən) yaratdığı qumtutan novla təchiz edilmiş üfüqi sistem tətbiq edilməlidir.

9.2.12.23. Yuma suyu nasoslarla, yaxud çəndən verilməlidir. Kompleksdəki süzgəclərin sayından asılı olaraq yuma sistemləri bir, yaxud bir neçə süzgəcin eyni vaxtda yuyulmasına hesablanmalıdır. Yuma çəninin həcmi yumaların hesabi sayından əlavə daha bir süzgəcin yuyula bilməsini təmin etməlidir.

Süzgəci yumaq üçün tələb olunan basqı paylaçdırıcı sistemdə,yuma suyunu nəql etdirən kommunikasiyalarda və süzücü yükdəki basqı itkiləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Yuma çəninə su vuran nasos onun intensivləşdirilmiş rejimdə iki yuma arasındakı vaxtdan çox olmayan müddətdə dolmasını təmin etməlidir. Nasos yuma suyunu təmiz süzülmüş su rezervuarından götür-məlidir. Yuma suyunun miqdarı süzülmüş su sərfinin 50%-dən çox olmayan hallarda suyun süzülmüş su borusundan götürülməsinə yol verilir.

Süzülmüş su rezervuarında hesabi yuma sayından bir artıq yumaya tələb olunan ehtiyat su miqdarının olması nəzərdə tutulmalıdır.

Yuma suyunu gətirən və aparan boru kəmərlərində sürət 1,5-2,0 m/s qəbul edilməlidir. Yuma suyunu süzgəclərə verən və süzgəclərdən aparan borulara hava daxil olmasının mümkünlüyü tam aradan qaldırılmalıdır.

9.2.13. İri dənəli süzgəclər

9.2.13.1. İri dənəli süzgəclər istehsalat ehtiyaclarını ödəməyə verilən suyun koaqulyasiya ilə, yaxud onsuz qismən şəffaflandırılması üçün tətbiq edilməlidir.

9.2.13.2. Süzgəcləri yükləmək üçün kvars qumundan və texnoloji prosesi təmin edən, tələb olunan mexaniki möhkəmliyə və kimyəvi dayanıqlığa malik olan digər materiallardan istifadə edilməlidir. Süzgəclərin yüklərinin xarakteristikası cədvəl 23-də verilir.

Cədvəl 23. İri dənəli süzgəclərin yükləri

Yükün materilı

Dənələrin iriliyi, mm

Bircinsli olmamaq əmsalı (ən çoxu)

Yükün hündürlüyü, m

Süzmə sürəti,m/st

Kvars qumu

Həmçinin

1 – 2

1,6 – 2,5

1,8

1,5 – 2

2,5 - 3

10 – 12

13 - 15

Q e y d. Suyun qismən şəffaflandırılması üçün penopolistiroldan üzən yükü olan xüsusi konstruksiyalı süzgəclərdən istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.13.3. Basqılı iri dənəli süzgəcləri süzücü yük və drenajda 1,46 bar-a qədər, açıq süzgəcləri isə 0,3-0,34 bar həddi basqı itkisinə hesablamaq lazımdır.Açıq süzgəclərdə yükün üstündə 1,5 m su layının olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.13.4. İri dənəli süzgəclərin hava və su ilə yuyulması nəzərdə tutulmalıdır. Su və hava paylaşdırıcı sistemləri, yaxud birləşdirilmiş su-hava sistemi 9.2.12.14, 9.2.12.15, 9.2.12.21- 9.2.12.23 maddələrinin göstərişlərinə əsasən su və havanın maddə 9.2.13.6-da tövsiyə edilən intensivliklə verilməsinə hesablanmalıdır.

9.2.13.5. Yuma suyunu açıq süzgəclərdən kənarlaşdıran qurğuların layihələndirilməsi maddə 9.2.12.22-nın göstərişlərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

9.2.13.6. İri dənəli süzgəclər hesablanan zaman aşağıdakı yuma rejimi qəbul edilməlidir: süzücü yükün hava ilə 15-25 l/(s.m²) intensivliklə 1 dəq-ə yumşaldılması; 3,5-5l/(s.m²)intensivlikə verilən su və 15-25 l/(s.m²)intensivlikə verilən havanın yaratdığı su-hava qarışığı ilə 5 dəq-ə yuma; 7-9 l/(s.m²)intensivlikə verilən su ilə 3 dəq-ə yuma. İntensivliyin yuxarı qiymətləri daha böyük iriliyə malik yüklərə şamil edilir.

9.2.13.7. İri dənəli süzgəclərin sahəsi maddə 9.2.12.4-ün göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.13.8.Süzgəclərin sayı 10-a qədərolduqda təmirə bir, bundan çox olduqda isə iki süzgəcin dayandırılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır. İşləyən süzgəclərdə süzmə sürəti cədvəl 23-də göstərilən qiymətlərin maksimal həddindən çox olmamalıdır.

9.2.14. Təmas şəffaflandırıcılar

9.2.14.1.Təmas şəffaflandırıcılar işləyən sutəmizləyici komplekslərdə tələb olunan basqını, suyun reagentlərlə qarışmasını və təmasda olmasını, həmçinin sudan havanın kənar edilməsini təmin edən torlu barabanlı süzgəclər və giriş kamerası nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.14.2. Giriş kamerasının həcmi suyun onda ən azı 5 dəq-ə qalmasina hesablanmalıdır. Kamera daşma və buraxıcı borulara malik ən azı iki şöbədən ibarət olmalıdır.

Q e y d:

1. Torlu barabanlı süzgəclər giriş kamerasının üstündə yerləşdirilməlidir; əsaslandırma olduqda torlu süzgəcləri ayrıca binada yerləşdirməyə yol verilir.Onların layihələndirilməsi 9.2.2.1-9.2.2.4 maddələrinin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

2. Qarışdırıcı qurğular, reagentlərin daxil edilmə ardıcıllığı və daxil edilmələri arasındakı vaxt 9.2.4.1; 9.2.4.2; 9.2.3.3-9.2.3.4 maddələrinin göstərişlərinə uyğun qəbul edilməlidir.

Kameradan sonra reagentin əlavə daxil edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.14.3. Giriş kameralarında suyun səviyyəsi təmas şəffaflandırıcılarda suyun səviyyəsindən

(37) düsturu ilə hesablanmış H_g.k, qədər yuxarı olmalıdır.

burada h_y -süzücü qum layında bu layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilən həddi basqı itkisi, m;

h_c- giriş kamerasının əvvəlindən şəffaflandırıcıların yükünə qədərolan məsafədə suyun hərəkət yolunda baş verən basqı itkilərinin cəmidir, m.

Su kameralardan təmas şəffaflandırıcılara onlardakı suyun səviyyəsindən ən azı 2 m aşağıda yerləşən nöqtədən aparılmalıdır. Kameralarda və boru kəmərlərində suyun hava ilə zənginləşmə ehtimalı tamamilə aradan qaldırılmalıdır.

9.2.14.4. Təmas şəffaflandırıcılar su ilə yuyulduqda saxlayıcı laysız, su-hava qarışığı ilə yuyulduqda saxlayıcı laylı layihələndirilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların yükü cədvəl 24-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.14.5. Saxlayıcı layları olmayan təmas şəffaflandırıcılarda süzmə sürəti normal rejimdə 4-5 m/st, intensiv rejimdə 5-5,5 m/st; saxlayıcı layları olanlarda normal rejimdə 5-5,5 m/st, intensiv rejimdə 5,5-6 m/st qəbul edilməlidir.

Su təsərrüfat-içməli məqsədlər üçün təmizləndikdə sürətlərin aşağı qiymətləri qəbul edilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların azalan istiqamətə doğru dəyişən süzmə sürəti ilə işləməsinə yol verilir, bu şərtlə ki, orta süzmə sürəti hesabi sürətə bərabər olsun.

9.2.14.6.Təmas şəffaflandırıcıların ümumi sahəsi ilk filtratın istehsalat kanalizasiyasına atılması şərtilə (38) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 24. Təmas şəffaflandırıcılarda müxtəlif iriliyə malik yük laylarının qalınlığı

Göstəricilər	Şəffaflandırıcılarda qum və çınqıl laylarının hündürlüyü, m
	saxlayıcı laysız	saxlayıcı laylı
Qum və çınqıl dənələrinin iriliyi, mm: 40 – 20 20 – 10 10 – 5 5 – 2 2 – 1,2 1,2 – 0,7 Qum dənələrinin ekvivalent diametri, mm	- - - 0,5 – 0,6 1,0 – 1,2 0,8 – 1,0 1,0 – 1,3	0,20 – 0,25 0,10 – 0,15 0,15 – 0,20 0,30 – 0,40 1,20 – 1,30 0,80 – 1,00 1,00 – 1,30
Q e y d: 1.Saxlayıcı layları olan təmas şəffaflandırıcılarda iriliyi 40-20 mm olan çınqılın yuxarı sərhəddi paylaşdırıcı sistemin borularının yuxarı səviyyəsində olmalıdır. Yükün ümumi hündürlüyü 3 m-dən çox olmamalıdır. 2.Təmas şəffaflandırıcıları yükləmək üçün çınqıl və kvars qumundan, həmçinin maddə 9.2.12.2-nın tələblərinə cavab verən və sıxlığı 2,5-3,5 qr/sm³ olan digər materiallar istifadə edilməlidir.

burada - ilk filtratın atılmasının davametmə müddəti (dəq-ə) olub maddə 9.2.14.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilir. Düsturdakı qalan parametrlər (29) düsturunda olduğu kimidir.

Kompleksdəki şəffaflandırıcıların sayı maddə 9.2.12.5-in tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.14.7. Yuma üçün təmizlənmiş sudan istifadə edilməlidir. Aşağıdakı hallarda yuma üçün təmizlənməmiş sudan istifadəyə yol verilir: suyun bulanıqlığı 10 mq/l-dən və koli-indeksi 1000 vahid/l-dən çox olmamalı, barabanlı torlarda (yaxud mikrosüzgəclərdə) yetərincə təmizlənməli və zərərsizləşdirilməlidir.Təmizlənmiş sudan istifadə etdikdə onun yuma suyu toplanan çənə verilməsi sərbəst axınla təmin edilməlidir. Süzülmüş suyun yuma üçün birbaşa rezervuarlardan, yaxud boru kəmərlərindən götürülməsinə yol verilmir.

9.2.14.8.Təmas şəffaflandırıcılarının yuma rejimi cədvəl 25-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların hava-su qarışığı ilə yuyulması aşağıdakı rejimlə olmalıdır: yükün 18-20 l/(s.m²) intensivliklə 1-2 dəq-ə hava ilə yumşaldılması; havanın 18-20l/(s.m²) və suyun 3-3,5 l/(s.m²) intensivliklə birgə verilməsində yaranan hava-su qarışığı ilə 6-7 dəq-ə yuma; 6-7 l/(s.m²) intensivliklə verilən su ilə 5-7 dəq-əəlavə yuma.

Cədvəl 25. Təmas şəffaflandırıcıların yuyulma rejimi

Göstərici	Ölçü vahidi	Miqdarı
Yumanın davam etmə müddəti	dəq	7 – 8
Suyun verilmə intensivliyi	l/(s.m²)	15 – 18
İlk filtratın atılma müddəti:
təmizlənmiş su ilə yuduqda	dəq	10 – 12
təmizlənməmiş su ilə yuduqda (bax m.9.2.14.6)...	dəq	12 – 15

Təmizlənmiş su ilə yuduqda ilk filtrat 5-10 dəq-ə müddətində, təmizlənməmiş su ilə yuyulduqda isə 10-15 dəq-ə müddətində istehsalat kanalizasiyasına axıdılmalıdır.

9.2.14.9. Saxlayıcı layı olan və hava-su qarışığı ilə yuyulan təmas şəffaflandırıcılarda suyun və havanın verilməsi üçün borulu paylaşdırıcı sistem və yuma suyunu üfüqi kənarlaşdırmaq üçün sistem qəbul edilməlidir.

Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcılarda deşikli borular boyu borualtı fəzanı özəklərə ayırmış, aralarında eninə arakəsmələr qaynaqlanmış yan örtüklər olan paylaşdırıcı sistem nəzərdə tutulur.Deşiklər borularda şahmat qaydası ilə iki sırada düzülür və aşağıya doğru borunun şaquli oxuna görə 30⁰ bucaq altında yönəldilir. Deşiklərin diametri 10-12 mm, oxları arasındakı məsafə 150-200 mm qəbul edilir. Paylayıcı sistem cədvəl 26-a əsasən layihələndirilməlidir.

Cədvəl 26.

Qol boruların diametri,mm	Deşiklərin sahələri cəminin şəffaflan-dırıcının sahəsinə olan nisbəti, %	M ə s a f ə, mm
Qol boruların diametri,mm		qol boruların oxları arasındakı məsafə	şəffaflandırıcının dibindən örtüyün aşağı hissəsinə qədər	örtüyün aşağı hissəsindən qol boruların oxuna qədər	eninə arakəsmələr arasında
75 100 125 150	0,28 – 0,30 0,26 – 0,28 0,24 – 0,26 0,22 – 0,24	240 – 260 300 – 320 350 – 370 440 – 470	100 – 120 120 – 140 140 – 160 160 – 180	155 170 190 220	300 – 400 400 – 600 600 – 800 800 – 1000

*Q e y d:* 1.Yuma zamanı qol boruların girişində suyun hərəkət sürəti 1,4-1,8 m/s qəbul edilməlidir. 2.Boruların oxları arasındakı böyük məsafə şəffaflandırıcının dibindən örtüyün aşağısına qədər olan ən böyük məsafəyə uyğun gəlir.

9.2.14.10. Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcılarda yuma suyunun 9.2.12.17-9.2.12.19 maddələrinə əsasən novlarla toplanması təmin edilməlidir. Novların kənarları üstündə hündürlüyü və eni 50-60 mm, oxları arasındakı məsafə 100-150 mm olan üçbucaq kəsikli lövhələr bərkidilməlidir.

9.2.14.11.Təmas şəffaflandırıcılara su verən və onlardan suyu kənarlaşdıran kanallar və kommunikasiyalar, yumaq üçün çənlər və nasoslar 9.2.12.13, 9.2.12.15, 9.2.12.23 maddələrinin göstərişlərinə əsasən lahiyələndirilməlidir. Təmas şəffaflandırıcılardan şəffaflanmış suyu aparan qol borunun aşağısı yuma zamanı yığıcı kanaldakı suyun səviyyəsindən 100 mm yuxarıda qalmalıdır.

Şəffaflanmış və yuma suyunu aparan boru kəmərləri elə yüksəklikdə olmalıdır ki, iş dövründə və yuma zamanı şəffaflandırıcıları su basmasın.

Təmas şəffaflandırıcılardakı suyu boşaltmaq üçün paylayıcı sistem kollektorunun aşağı hissəsində bağlayıcı qurğu ilə təchiz edilmiş boru kəməri nəzərdə tutulmalıdır. Su boşaldılan zaman şəffaflandırıcının gövdəsində saxlayıcı laylar olduqda 2 m/st-dan, saxlayıcı laylar olmadıqda isə 0,2 m/st-dan çox olmayan sürətlə aşağı enməlidir. Su saxlayıcı layları olmayan şəffaflandırıcılardan boşaldıldıqda süzücü yük dənələrinin qurğudan çıxarılmasının qarşısını almaq üçün müvafiq konstruktiv tədbirlər görülməlidir.

9.2.15. Az sürətli süzgəclər

9.2.15.1.Az sürətli süzgəclərdə hesabi süzmə sürəti 0,1-0,2 m/st həddində qəbul edilməlidir. Yuxarı sürət yalnız süzgəc yuyulan zaman yaranan sürətdir.

Süzgəclərin sayı üçdən az olmamalıdır. Süzgəcin eni 6 m-dən, uzunluğu 60 m-dən çox olmamalıdır.

Süzgəclərin yük laylarının hündürlüyü və lay dənələrinin iriliyi cədvəl 27-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.15.2. Az sürətli süzgəclər qum yükünün mexaniki,yaxud hidravlik regenerasiyası (bərpası) ilə layihələndirilməlidir.

Süzgəc yükünün 1 m² səthində tutulmuş çirkin yuyulması üçün su sərfi 9 l/s,yuma müddəti isə süzgəcin hər 10 m uzunluğuna 3 dəq-ə qəbul edilməlidir.

9.2.15.3.Az sürətli süzgəcin yuyulmasına su xüsusi nasoslarla,yaxud xüsusi çəndən verilməlidir. Süzgəcin yuyulmasını şəffaflanmağa su verən nasosların işinin intensivləşdirilməsi hesabına, yaxud süzmə rejimində işləyən süzgəclərdəki su həcmi hesabina həyata keçirməyə yol verilir.

C ə d v ə l 27. Süzgəclərin yük laylarının hündürlüyü və lay dənələrinin iriliyi

Yuxarıdan aşağı layın sıra sayı

Süzücü yük materialı

Dənələrin iriliyi, mm

Yük layının hündürlüyü, mm

Qum

Çınqıl,yaxud qırma daş.

Həmçinin

Həmçinin.

0,3 – 1,0

1 – 2

2 – 5

5 – 10

10 – 20

20 – 40

500

9.2.15.4. Az sürətli süzgəclərin süzücü yükünün üstündəki su layının hündürlüyü 1,5 m qəbul edilməlidir. Süzgəclərin üstündə örtük olduqda yükün səthindən örtüyə qədər məsafə elə olmalıdır ki, yuma prosesini, həmçinin yükün dəyişdirilməsi və bütövlükdə çırkdən yuyulmasını həyata keçirmək mümkün olsun.

Süzgəclərdə deşikli borulardan, kərpicdən, yaxud bir-birindən müəyyən məsafədə qoyulmüş beton lövhələrdən, məsaməli betondan və s. drenaj qoyulmalıdır.

9.2.16. Təmas önsüzgəclər

9.2.16.1. Təmas önsüzgəclər iki pilləli süzmə proseslərində sürətli süzgəclərdən əvvəl suyu yetərincə təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

Təmas önsüzgəclərin konstruksiyaları saxlayıcı layı olan və hava-su qarışığı ilə yuyulan təmas şəffaflandırıcıların konstruksiyaları ilə eynidir; onların lahiyələndirilməsi zamanı 9.2.14.1-9.2.14.11 maddələrinin göstərişləri əsas tutulmalıdır. Önsüzgəclərin sahəsi ikinci pillə sürətli süzgəclərin yuyulmasına tələb olunan su sərfini də buraxmağa hesablanmalıdır.

9.2.16.2. Texnoloji axtarışlar olmadıqda təmas önsüzgəclərin əsas parametrləri aşağıda göstə-rilən kimi qəbul edilməlidir:

qum dənələrinin qum layının

iriliyi, mm hündürlüyü, m

5 – 2 0,5 – 0,6

2 – 1 2 – 2,3

qum dənələrinin ekvivalent diametri – 1,1-1,3 mm

normal rejimdə süzmə sürəti – 5,5-6,5 m/st

intensiv rejimdə süzmə sürəti – 6,5-7,5 m/st

9.2.16.3. Eyni vaxtda işləyən önsüzgəclərdə süzülmüş suyun sürətli süzgəclərə verilməzdən əvvəl qarışdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17. Suyun zərərsizləşdirilməsi

9.2.17.1.Suyun aşağıdakı üsullardan biriilə zərərsizləşdirilməsinə yol verilir:

maye xlor, natrium hipoxlorit məhlulları, xlor dioksid, quru reagentlər, yaxud birbaşa elektroliz vasitəsilə xlorlama;

ozonlama;

ultra-bənövşəyi şüalarla emal;

yuxarıda qeyd edilən üsulların bir neçəsi ilə kompleks emal.

Zərərsizləşdirilmə metodusuyun sərfi və keyfiyyətindən,təmizlənməsinin effektivliyindən, reagentlərin təminatı, nəqli, saxlanılması şərtlərindən, proseslərin avtomatlaşdırılması və əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsindən asılı olaraq seçilməlidir.

9.2.17.2.Suyu zərərsizləşdirmək üçün xlor tərkibli reagentlərin təmiz su rezervuarlarından əvvəl boru kəmərlərinədaxil edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Yeraltı suların zərərsizləşdirilməyə ehtiyacının olması sanitariya-epidemioloji xidmət tərəfindən təyin edilir.

Məhsuldarlığı 50 m³/sut-dan çox olan yeraltı suqəbuledicilərdə suyun gigiyena normalarının tələblərinə cavab verməsindən asılı olmayaraq suyun zərərsizləşdirilmə sistemləri (tədbirləri) nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda xlor tərkibli reagentləri daxil etmək və su ilə təmasını həyata keçirmək üçün xüsusi təmas rezervuarlarının layihələndirilməsinə yol verilir.

9.2.17.3. Maye xlordan xlor sərfi 40 kq/sut-dan az olmayan obyektlərdə istifadə edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.4. Suyu zərərsizləşdirmək üçün aktiv xlorun dozası texnoloji axtarışlar nəticəsində təyin edilməlidir. Axtarışlar olmadıqda ilkinhesabatlarda xlorun dozası süzülmüş yerüstüsular üçün 2-3 mq/l, yeraltı sular üçün 0,7-1 mq/l qəbul edilməlidir.

Sudakı qalıq sərbəst və əlaqələnmiş xlorun miqdarı DÜİST 2874-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Q e y d. Təsərrüfat-içməli su ehtiyatları saxlanan rezervuarlardan biri yuyulduqda və təmirə saxlanıldıqda xlorla suyun təmas müddəti təmin olmadıqda dozanın normal istismarda olduğundan 2 dəfə artıq daxil edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Dozanın artırılması üçün ehtiyat xlorlayıcıların işə salınmasına yol verilir.

9.2.17.5. Xlor təsərrüfatı maye xlorun qəbulunu,saxlanılmasını,buxarlandırılmasını, qaz halında olan xlorun dozalanaraq xlorlu suyun alınmasını təmin etməlidir.

Xlorlu su daxil edildiyi yerlərə müstəqil xətlərlə nəql edilməlidir.

Xlor təsərrüfatı xlor anbarı, buxarlandırıcı və dozalayıcı avadanlıqlar xlorlayıcı adlanan ayrı bir binada yerləşməlidir. Xlor anbarının ayrıca binada, yaxud xlor dozalayıcı və xlor təsərrüfatının köməkçi binalarına (kompressor otağı, ventilyasiya kamerası və s.) bitişik yerləşdirilməsinə yol verilir; bu zaman anbarı digər tikililərdən keçidi olmayan bütöv divarla təcrid etmək lazımdır.

9.2.17.6. Xlorun sərf anbarları 9.2..27.10 və 9.2..27.11 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.Əsaslandırma olduqda xlorlayıcıda xlor anbarı nəzərdə tutulmaya bilər; belə hallarda xlordozalayıcı olan otaqda netto çəkisi 70 kq-dan çox olmayan bir maye xlor balonunun qoyulmasına yol verilir.

9.2.17.7.Xlor buxarlandırıcılar xlor anbarlarında,yaxud xlordozalayıcı olan otaqda yerləşdiril-məlidir. Xlorun buxarlanmasını xüsusi buxarlandırıcılarda, yaxud balonlarda (xlor gətirilən) həyata keçirmək lazımdır.

Buxarlandırıcıya verilən suyun temperaturu 10-30⁰C həddində olmalı, suyun temperaturunun buxarlandırıcıda aşağı düşməsi 5⁰C-dən çox olmamalıdır.

Buxarlandırıcı suyun temperaturuna, həmçinin xlor və suyun təzyiqinə nəzarət etmək üçün avadanlıqla təchiz edilməlidir. Qaz halında xlor xlorlayıcı yerləşən binadan kənara nəql etdirildikdə, buxarlandırıcıdan sonra qazın təmizlənməsi üçün müvafiq avadanlıqla,həmçinin özündən sonra vakuumu saxlayan və bununla xarici havanın ən aşağı temperaturunda xlorun kondensasiyasının qarşısını alan klapanla təchiz edilməlidir.

Qaz halında xloru nəql etdirən boru kəmərinin uzunluğu 1 km-dən çox olmamalıdır.

9.2.17.8. Su kəmərinin başqa binaları, yaxud xlor təsərrüfatının köməkçi binaları ilə bir blokda yerləşən, buxarlandırıcısı olmayan xlordozalayıcılar yerləşən otaqlar digərlərindən keçidləri olmayan və xaricə iki çıxışı olan (çıxışlardan biri tamburdan keçməklə) bütöv divarlarla təcrid edilməlidir. Bütün qapılar xaricə açılmalıdır. Digər otaqların üstündə yerləşən xlordozalayıcı otaqlarının döşəməsi qaz keçirən olmamalıdır. Xlordozalayıcıları çıxışlardan uzaq otaqlarda yerləşdirməyə yol verilmir.

9.2.17.9. Xloru dozalamaq üçün avtomatlaşdırılmış vakuum xlorlayıcılardan istifadə edilməlidir.

Xlorlayıcıya verilən suyun sərfi və basqısı,eləcə də xlorlayıcıdan sonra xlorlu suyun basqısı xlorlayıcının texnoloji göstəricilərinə əsasən, həmçinin xlorun daxil ediləcəyi nöqtəyə nisbətən yerləşməsinə görə təyin edilməlidir.

Əl ilə tənzimlənən xlorlayıcılardan istifadəyə yol verilir. Bu zaman xlor sərfinə çəki üsulu ilə nəzarət edilməlidir.

9.2.17.10. Xlor suya bir nöqtədə daxil edildikdə ehtiyat xlorlayıcıların sayı: 1-2 işləyən xlorlayıcı olduqda -1, ikidən çox olduqda isə 2 ədəd qəbul edilməlidir.

Xlor suya iki nöqtədə daxil edildikdə ümumi ehtiyat xlorlayıcıların qəbul edilməsinə yol verilir.

Bir xlorlu su borusuna şırnaqlı ejektorlu iki və daha çox xlorlayıcının işləməsinə yol verilmir.

9.2.17.11. Maye və qaz halında xloru nəql etdirmək üçün tikişsiz polad borulardan istifadə edilməlidir.

Xlor kəmərlərinin sayı ikidən az olmamalı və onlardan biri ehtiyat kəmər kimi nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor kəmərləri və onlarda quraşdırılan armatur 16 bar işçi və 23 bar sınaq təzyiqinə nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor kəməri bina daxilində divarlara və sütunlara bərkidilmiş kronşteynlər, binadan xaricdə isə günəş şüalarından qorunan estakadalar üstündə yerləşdirilməlidir. Xlor kəmərləri perxlorvinil emalı ilə rənglənməlidir. Borular qaynaqla, yaxud ucları qaynaq edilmiş mufta ilə, yaxud aralarına paslanmayan metaldan hazırlanmış boltlardan və xlora davamlı araqatıdan (paronit) istifadə etməklə səthi “girintili-çıxıntılı” tipli olan flanslı birləşmə ilə calaşdırılmalıdır.

Maye xlor boru kəməri xlor tutumuna doğru 0,01 mailliyə malik olmalı, kəmərdə hidravlik bağlayıcı, yaxud qaz tıxacı yarana biləcək yerlər olmamalıdır.

Xlor kəmərinin diametri, maye xlorun həcm kütləsini 1,4 t/m³, qaz halında xlorun həcm kütləsini -0,0032t/m³, boruda maye xlorun hərəkət sürətini 0,8 m/s,qaz halında xlorun hərəkət sürətini 2,5-3,5 m/s qəbul etməklə xlorun hesabi sərfinin 3 mislinə hesablanmalıdır. Xlor kəmərinin diametri 80 mm-dən böyük olmamalıdır.

Bir konteyner, yaxud balondan digərinə keçid zamanı sistemdən qaz halında xloru, həmçinin boru kəmərləri və buxarlandırıcılardan üçxlorlu azotu quru sıxılmış azot, hava və s. vasitəsilə vaxtaşırı kənar etmək üçün müvafiq avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

Borulardan çıxarılan qaz neytrallaşdırma məhlulundan keçirilməklə zərərsizləşdirilməlidir.

9.2.17.12. Xlorlu su boru kəmərləri xlora qarşı korroziyaya davamlı materiallardan (rezin, yüksək sıxlıqlı polietilen, polivinilxlorid)olmalıdır. Xlorlu su boru kəmərləri otaqların daxilində döşəmədəki kanallarda, yaxud kronşteynlərdə və bütöv dayaq üzərində çəkilməlidir.

Xlorlu su boru kəmərləri otaqlardan kənarda yer altındakı kanallarda, yaxud korroziyaya davamlı borulardan olan futlyarda yerləşdirilməlidir.

Kanal və futlyarlarda istilik daşıyıcılardan başqa digər təyinatlı boru kəmərlərinin yerləşdiril-məsinə yol verilmir.

Borularda temperatur kompensatorunun qoyulması, həmçinin futlyar və kanallarda boruların dəyişdirilməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir.

Bina xarıcındəki boru xətlərində xlorlu suyun sızmasına nəzarət etmək üçün içərisində futlyar olmayan və dibi kimyəvi reagentlərə dayanıqlı emalla örtülmüş quyular nəzərdə tutulmalıdır.

Quyular arasındakı məsafə 30 m-dən çox olmamalıdır.

İstilik müşaiyəti olmayan futlyarın aşağı səthi torpağa, onun donma dərinliyindən artıq basdırılmalıdır.

9.2.17.13. Xlor anbarları və xlordozalayıcılar yerləşən otaqlardan ventilyasiya qurğuları ilə atmosferə fasiləsiz kənarlaşdırılan hava hündürlüyü maddə 17.6.2-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilmiş borulardan kənar edilməlidir.

Hesabatla təyin edilmiş ehtiyac olduqda ventilyatorlarla kənarlaşdırılan havanın təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor üçün konteynerlər saxlanılan anbarlarda qəza baş verdikdə hava mütləq təmizlənməlidir, bu zaman ventilyatorlarla kənarlaşdırılan havada xlorun miqdarı bir konteynerdən xlorun axma sahəsinə və döşəmə səthindən buxarlanma intensivliyinin 5-6 kq/(st.m²) qiymətlərinə görə təyin edilməlidir.

9.2.17.14. Havanı təmizləmək üçün hündürlüyü 3 m-dən az olmayan suvarılan skrubberlərdən istifadə olunmalıdır. Skrubberlərdə havanın hərəkət sürəti 1,2 m/s-dən çox olmayaraq, suvarma intensivliyi isə 20 m³/(st.m²) qəbul edilməlidir. Skrubberlərin taxmaları xlorlu suyun təsirinə davamlı materialdan olmalıdır.

Skrubberlərin suvarılmasında neytrallaşdırıcı məhluldan (3%-li sodanın və 2%-li natrium hiposulfitin sulu məhlulu) istifadə edilməlidir.

9.2.17.15. Xlor sərfi 50 kq/sut-ya qədər olan sutəmizləyici kompleslərdə natrium hipoxlorit xörək duzu məhlulundan, yaxud tərkibində 50 qr/l-dən az xloridlər olmayan təbii mineral sulardan elektroliz üsulu ilə istehsal olunur.

9.2.17.16. Duzun saxlanılması 9.2.27.2 və 9.2. 27.12 maddələrinin göstərişlərinə əsasən təmin edilməlidir.

Doymuş xörək duzu məhlulu hazırlamaq üçün məhlul çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır. Çənlərin ümumi tutumu bir elektroliz qurğusunun 24 st fasiləsiz işləməsini təmin edəcək duz məhlulu ehtiyatına bərabər olmalıdır.

9.2.17.17. Elektroliz qurğuları isidilən quru otaqlarda yerləşdirilməlidir. Onların elektroliz təsərrüfatının digər avadanlığı ilə bir otaqda yerləşdirilməsinə yol verilir. Elektroliz qurğularının biri ehtiyat olmaqla sayı üçdən artıq olmamalıdır.

Elektroliz qurğuları elə yerləşdirilməlidir ki, istehsal olunmuş hipoxloritin onlardan toplayıcı çənə sərbəst axını təmin edilsin.

9.2.17.18. Hipoxlorit toplanan çənin tutumu bir elektroliz qurğusunun ən azı 12 st fasiləsiz işləməsini təmin etməlidir. Toplayıcı çən ventilyasiya olunan otaqda yerləşməlidir. Elektroliz qurğusunu yumaq və onun yuyulmasından və boşaldılması zaman tullantı sularını kənarlaşdırmaq üçün müvafiq boru kəmərləri nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.19. Tozaoxşar kalsium hipoxlorit məhlulu hazırlamaq üçün ümumi tutumu 1%-li məhlul və gün ərzində iki dəfə məhlul hazırlığını təmin edən ən azı iki məhlul çəni nəzərdə tutulmalıdır.

Çənlər qarışdırıcılarla təchiz edilməlidir.

Dozalamaq üçün hipoxloritin çökdürülmüş məhlulundan istifadə edilməlidir.

Çən və dozalayıcılardan çöküntünün vaxtaşırı kənarlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.20. Duz və hipoxlorit məhlulları üçün çən və borular korroziyaya davamlı materiallardan hazırlanmalı, yaxud korroziya əleyhinə örtüyə malik olmalıdır.

9.2.17.21. Hipoxloritdən, onun satış məhsulunu istehsal edən obyekt 250-300 km-dən uzaq olmayan məsafədə yerləşdiyi hallarda istifadə edilməlidir.

9.2.17.22. Məhsuldarlığı 5000 m³/sut-ya qədər olan sutəmizləyici komplekslərdə, suda xlorid-lərin miqdarı 40 mq/l-dən az və codluğu 7 mq-ekv/l-dən çox olmadıqda suyun birbaşa elektrolizlə zərərsizləşdirilməsi tətbiq edilməlidir.

9.2.17.23. Birbaşa elektrolizlə zərərsizləşdirmə qurğuları təmiz su çənlərinə su verən borulara yaxın otaqlarda yerləşməlidir. Bir ehtiyat qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.24. Su xlorla zərərsizləşdirildikdə və xlorfenol iyinin yaranmasının qarşısını almaq lazım gəldikdə suya qaz halında amonyak daxil etmək üçün qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

Bakterisid təsirin müddətini uzatmaq üçün (məsələn, uzun müddət saxlanıldıqda, yaxud suyun nəqli zamanı) suya amonyakın daxiledilməsinə yol verilir.

9.2.17.25. Amonyak sərf anbarında balonlarda, yaxud konteynerlərdə saxlanılmalıdır. Amonyak təsərrüfatının avadanlığı partlamağa qarşı təhlükəsiz hazırlanmalıdır.

Amonyak təsərrüfatı xlor təsərrüfatına oxşar təşkil olunmalı və ayrıca otaqlarda yerləşdirilməlidir.

Amonyaklaşdırma qurğusunun xlor təsərrüfatı binaları ilə bir blokda olmasına yol verilir.

Amonyakı dozalaşdırmaq üçün qurğu 9.2.17.9 və 9.2.17.10 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

Amonyak süzülmüş suya daxil edilməlidir. Suda fenol olduqda amonyak xlor tərkibli reagentlərdən 2-3 dəq əvvəl suya daxil edilməlidir.

9.2.17.26. Xlor, yaxud hipoxloritin suya daxil edildikdən ən yaxındakı istehlakçıya çatana qədər su ilə təmas müddəti DÜİST 2874-ün göstərişlərinə uyğun olaraq qəbul edilməlidir.

Xlortərkibli reagentlərin su ilə təmasını təmiz su rezervuarlarında, yaxud təmas rezervuarlarında həyata keçirmək lazımdır. Yol boyu istehlakçısı olmayan boru kəmərlərində davam edən təmas müddətinin nəzərə alınmasına yol verilir.

9.2.17.27. Yeraltı suların DÜİST 2874-ün təmizlənmiş suyun fiziki-kimyəvi keyfiyyət göstəricilərinə tələblərini ödəmək şərtilə bakterisid şüalandırma ilə zərərsizləşdirilməsi həyata keçirilməlidir.

Təmizlənmiş suyun koli-indeksi 1000 vahid/l-dən, tərkibində dəmirin miqdarı 0,3 mq/l-dən çox olmamalıdır.

9.2.17.28. İşləyən bakterisid qurğuların sayı onların pasport məhsuldarlığına əsasən təyin edil-məlidir. İşləyən qurğuların sayı 5-dən çox olmamalı, bir ehtiyat qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.29. Bakterisid qurğuları bir qayda olaraq su birbaşa istehlakçı şəbəkəsinə verilməzdən əvvəl nasosların basqılı, yaxud sorma boru kəmərlərində yerləşdirilməlidir.

9.2.17.30. Suyun ozonla zərərsizləşdirilməsinə yalnız müvafiq əsaslandırılma olduqda yol verilir. Ozonlayıcı qurğular layihələndirilərkən ozonun sintezi və ozon-hava qarışığının su ilə qarışdırılması üçün avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır. Zərərsizləşdirmə üçün ozonun dozası yeraltı mənbələrin suyuna 0,75-1 mq/l, süzülmüş suya 1-3 mq/l qəbul edilməlidir. Bu zaman ozonla suyun ən azı 12 dəq təmasda olması təmin edilməlidir.

9.2.18. Sudan üzvi maddələr, dad və iylərin kənar edilməsi

9.2.18.1. Üzvi maddələri kənarlaşdırmaq, xoşagəlməz iy və dadın intensivliyini azaltmaq üçün suyun xüsusi emalı tələb olunduqda oksidləşdirmə, sonradan vaxtaşırı regenerasiya edilən, yaxud dəyişdirilən aktivləşdirilmış kömürlə yüklənmiş süzgəclərdən keçirməklə sorbsiya üsulundan istifadə edilməlidir.

Aktivləşdirilmiş kömürdən qısa müddətli istifadə zamanı və müvafiq əsaslandırma olduqda kömürü suya koaqulyasiyadan, yaxud süzgəclərdən əvvəl toz şəklində daxil etməyə yol verilir.

Q e y d:

1. Suda az miqdar asan oksidləşən üzvi maddələr olduqda sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşmadan sonra sorbsiyasız tək oksidləşmədən istifadəyə yol verilir, bu şərtlə ki, oksidləşmə nəticəsində orqanoleptik baxımdan xoşagəlməz və toksikoloji baxımdan zərərli məhsullar yaranmasın.

2. Reagentlərin daxil edilmə qaydaları və dozaları, həmçinin qurğuların hesabi parametrləri Əlavə 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.18.2. Sudan üzvi maddələri kənar etmək, iy və dadın intensivliyini azaltmaq üçün xlordan, kalium permanqanatdan, ozondan, yaxud onların kombinasiyasından istifadə etmək lazımdır. Oksidləşdiricinin növü və dozası texnoloji axtarışlar nəticəsində təyin edilməlidir. Oksidləşdiricilərin təqribi dozasının cədvəl 28-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 28. Suyun müxtəlif permanqanat oksidləşməsində müxtəlif oksidləşdiricilərin tövsiyə olunan dozaları

Suyun permanqanat oksidləşməsi, mqO₂/l	Oksidləşdiricinin dozası, mq/l
Suyun permanqanat oksidləşməsi, mqO₂/l	xlor	kalium permanqanat	ozon
8 – 10	4 – 8	2 – 4	1 – 3
10 – 15	8 – 12	4 – 6	3 – 5
15 - 25	12 – 14	6 – 10	5 – 8

9.2.18.3. Oksidləşdiricilərin suya daxil edilməsi üçün əsas yerlər və onların daxil edilmə ardıcıllığı cədvəl 29-a əsasən qəbul edilməlidir.

Q e y d. Qurğuların istismarı dövründə reagentlərin daxiledilmə yerlərinin dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü təmin etmək üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Reagentlərin boru kəmərlərinə və ya əsas texnoloji qurğulara tələb olunan vaxt kəsikləri ilə daxil edilməsi mümkün olmadıqda xüsusi təmas kameraları nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.18.4. Təsərrüfat-içməli su təchizatında ozon və kalium permanqanatdan istifadə edilməsi təmizlənmiş suyun xlorla emalının vacibliyini aradan qaldırmır.

9.2.18.5. Sorbsiyalı süzgəclərin süzücü yükü kimi müxtəlif markalardan olan fəallaşdırılmış kömürdən, yaxud digər adsorbentlərdən istifadə etmək olar. Materialın növü texnoloji tədqiqatların nəticələrinin təhlili əsasında seçilməlidir.

Cədvəl 29. Reagentlərin daxil edilmə yerləri

Oksidləşdiricilərin daxil edilmə yeri	Reagentlərin suya daxil edilmə ardıcıllığı
Sorbsiyalı təmizləmədən əvvəl xlorun daxil edilməsi	Dənəvər fəallaşdırılmış kömürlə yüklənmiş süzgəcdən keçirilməzdən ən azı 2 dəq əvvəl xlorlama, yaxud toz şəkilli fəallaşdırılmış kömürün daxil edilməsi
Bilavasitə sorbsiyalı təmizləmədən əvvəl ozonlama	Ozonlama, sonra dənəvər fəallaşdırılmış kömürlə yüklənmiş süzgəcdən keçirmək, yaxud toz şəkilli fəallaşdırılmış kömürün daxil edilməsi
Koaqulyasiyadan əvvəl xlorun daxil edilməsi	İlkin xlorlama, 2-3 dəq sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl xlor və kalium permanqanatın daxil edilməsi	İlkin xlorlama, 10 dəq sonra kalium permanqanatın daxil edilməsi, 2-3 dəq sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl ozonlama	Ozonlama, sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl xlor və ozonun daxil edilməsi	Suyun xlorudma qabiliyyəti həddində dozalarla ilkin xlorlama, 0,5-1st-dan sonra ozonlama və koaqulyasiya
Ozonun şəffaflandırıcı süzgəclərdən əvvəl, yaxud təmizlənmiş suya daxil edilməsi
Q e y d. Oksidləşdiricilərin ümumi dozasının hissə-hissə müxtəlif qurğulardan əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

9.2.18.6. Kalium permanqanat məhlulunu hazırlamaq üçün qarışdırıcısı olan çənlərin həcmi onlarda məhlulun qatılığının 0,5-2% (satış məhsuluna görə) qiymətinə hesablanmalıdır.

Reagentin çəndə tam qarışması üçün müddət suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4-6 st, 40⁰C olduqda 2-3 st qəbul edilməlidir.

9.2.18.7. Məhlul, yaxud məhlul-sərf çənlərinin sayı biri ehtiyat olmaqla ikidən az olmamalıdır.

Kalium permanqanat məhlulunu dozalamaq üçün çökdürülmüş məhlulları dozalayan qurğulardan istifadə edilməlidir.

9.2.19. Çuqun və polad boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün suyun kimyəvi tarazlığının sabitləşdirilməsi və ingibitorlarla emalı

9.2.19.1. Bu yarımbölmənin göstərişləri təsərrüfat-içməli və istehsalat su kəmərlərinə verilən və texnoloji aparatların soyudulmasında istifadə edilməyən suyun emalına şamil edilir.

Q e y d:

1. Bu yarımbölmə isti su və istilik təchizatı sistemlərində suyun korroziya və çöküntü yaratmaq qabiliyyətini aradan qaldırmaq üçün emalı metodlarına şamil edilmir.

2. Soyuducu dövrü su təchizatı sistemlərində istifadə edilən suyun emalı 12 və 13 əlavələrinin, 14- cü bölmənin göstərişlərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

9.2.19.2. Su kəməri boruları və avadanlıqlarını korroziyadan və onların səthində çöküntü yaranmaqdan müdafiə etmək üçün suyun kimyəvi tarazlığını təmin edən emalı nəzərdə tutulmalıdır. Bunun vacibliyi suyun kimyəvi tarazlığı qiymətləndirildikdən sonra təyin edilməlidir.

Suyun kimyəvi tarazlığı “karbonat sınağı” metodu ilə aparılan texnoloji sınaqlar əsasında qiymətləndirilməlidir. Texnoloji sınaqların nəticələri olmadıqda suyun kimyəvi tarazlığının əlavə 5-də tövsiyə olunan metodlarla qiymətləndirilməsinə yol verilir.

9.2.20. Sudan artıq dəmirin çıxarılması

9.2.20.1. Sudan artıq dəmirin çıxarılma üsulu, hesabi parametrlər və reagentlərin dozaları bilavasitə su təchizatı mənbəyində aparılmış texnoloji axtarışların nəticəsində qəbul edilməlidir.

9.2.20.2. Yeraltı sulardan artıq dəmirin çıxarılması aşağıda göstərilən üsulların biri ilə süzgəclərlə kombinasiyada nəzərdə tutulmalıdır: sadələşdirilmiş aerasiya, oksidləşdirici reagentlərin daxil edilməsi, xüsusi qurğularda aerasiya.

Q e y d: Əsaslandırma olduqda başqa üsullardan istifadəyə yol verilir.

9.2.20.3. Sadələşdirilmiş aerasiyaya suyun aşağıdakı göstəriciləri olduqda yol verilir:

ümumi dəmirin miqdarı - 10 mq/l-ə qədər;

o cümlədən iki valentli dəmir (Fe²⁺) 70%-dən az olmadıqda;

pH - 6,8-ə bərabər və çox olduqda;

qələvilik - (1+Fe²⁺/28) mq-ekv/l-dən artıq olduqda;

hidrogen sulfid - 2 mq/l-ə bərabər və çox olduqda.

9.2.20.4. Sadələşdirilmiş aerasiyanı suyun açıq süzgəclərin yan cibinə, yaxud mərkəzi kanalına axıdılması (axının kanaldakı su səthindən 0,5-0,6 m hündürdən olması şərtilə) yolu ilə aparılması nəzərdə tutulmalıdır. Basqılı süzgəclərdə süzgəcə su verən boruya hava daxil edilməsi (1 qr dəmirə 2 l hava sərfi) nəzərdə tutulmalıdır.

Emal edilən suda 40 mq/l-dən çox sərbəst .karbon qazı və 0,5 mq/l-dən çox hidrogen sulfid olduqda basqılı süzgəclərdən əvvəl boruya hava daxil etmədən suyu sərbəst axıtmaq üçün aralıq həcm nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.20.5. Xüsusi qurğularda aerasiya (aeratorlarda), yaxud oksidləşdirici reagentlərin daxil edilməsi kənar ediləcək dəmirin miqdarını və suyun pH-nı artırmaq lazım gəldikdə tətbiq edilməlidir.

Aeratorların konstruksiyası və hesablanma parametrləri əlavə 7-nin tövsiyələrinə əsasən deqazatorlara oxşar qəbul edilməlidir.

9.2.20.6. Oksidləşdirici reagentlərin hesabi dozaları (39) və (40) düsturları ilə təyin edilməlidir:

xlor üçün:

mq/l (39)

kalium permanqanat üçün (KMnO₄-ə görə):

mq/l (40)

Oksidləşdirici reagentlər süzgəcdən əvvəl su verən boruya daxil edilməlidir.

9.2.20.7. Yeraltı sudan artıq dəmirin çıxarılması üçün tətbiq edilən süzgəclərin konstruksiyaları suyu şəffaflandırmaq üçün tətbiq edilən süzgəclərin konstruksiyalarına oxşar qəbul edilməlidir; sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası və süzmə sürəti cədvəl 30-a əsasən, aeratorlar istifadə edildikdə, yaxud suya oksidləşdirici reagentlər daxil edildikdə istehsalçı-zavodun tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 30. Sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası

Sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası

Hesabi süzmə sürəti, m/st

Dənələrin minimal diametri,mm

Dənələrin maksimal diametri, mm

Dənələrin ekvivalent diametri, mm

Eyni cinsli olmamaq əmsalı

Layın hündürlüyü,mm

0,8

1,8

0,9-1,0

1,2-1,3

1,5-2

1000

1200

5-7

7-10

Q e y d:

1. Suda hidrogen sulfid olduqda süzmə sürətininminimum qiymətləri qəbul edilməlidir.

2. Süzgəclərin sayı ikidən az olmamalıdır.

3. Məhsuldarlığı 100 m³/sut-ya qədər olan komplekslərdə basqılı süzgəclərdən istifadə edildikdə müvafiq əsaslandırma ilə bir

süzgəcin qəbul edilməsinə yol verilir.

9.2.20.8. Yerüstü mənbələrin suyundan artıq dəmirin çıxarılmasının onların şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi ilə bir vaxtda keçirilməsi (maddə 9.1.2-9.2.12.23) nəzərdə tutulmalıdır. Bu zaman əhəngin dozası (CaO hesabı ilə) düstur 41-lə təyin edilməlidir.

burada CO₂- emal edilən suda sərbəst karbonqazının miqdarı, mq/l;

Fe²⁺- emal edilən suda iki valentlidəmirin miqdarı,mq/l;

D_k- koaqulyantın susuz məhsulagörə dozası, mq/l;

e_k - susuz koaqulyantın ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv.

9.2.20.9. Yuma suyunun təkrar istifadə olunması sistemi və sudan artıq dəmirin çıxarılması zamanı yaranan çöküntünün emalı üçün qurğular 9.2.25.1-9.2.25.6 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.21. Suyun flüorlaşdırılması

9.2.21.1. Təsərrüfat-içmək ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun flüorlaşdırılmasına ehtiyacın olması hər bir konkret halda sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları tərəfindən təyin edilir.

Suyu flüorlaşdırmaq üçün qurğuların layihəsi əlavə 6-nın tövsiyələri əsasında yerinə yetirilməlidir.

9.2.21.2. Suyu flüorlaşdırmaq üçün silisli flüorlu ammonium, silisiumlu flüorlu natrium və flüorlu natriumdan istifadə edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda digər flüortərkibli reagentlərdən istifadə edilməsinə yol verilir.

9.2.21.3. Flüortərkibli reagentlər bir qayda olaraq, təmizlənmiş suya onun zərərsizləşdiril-məsindən əvvəl daxil edilməlidir. İki pilləli təmizləmə texnologiyasında flüortərkibli reagentlərin süzgəclərdən əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

9.2.21.4. Flüortərkibli reagentlər anbarda istehsalçı zavod qablaşdırılmasında saxlanılmalıdır.

9.2.21.5. Flüortərkibli reagent anbarı və flüorlaşdırıcı qurğu yerləşən otaqlar digər istehsalat otaqlarından təcrid edilməlidir.

Flüorlu tozun ayrıldığı yerlər sorucu ventilyatorlarla təchiz edilməli və reagentlərin boşaldılması qoruyucu dolab altında yerinə yetirilməlidir.

9.2.21.6. Flüortərkibli reagentlərdən istifadə edildikdə onların toksikliyini nəzərə alaraq xidmət heyətinin müdafiəsi üçün ümumi və fərdi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.22. Sudan manqan, flüor və hidrogen sulfidin kənar edilməsi

9.2.22.1. Suyun təmizlənmə metodları, qurğuların hesabi parametrləri, reagentlərin növü və dozaları bilavasitə su təchizatı mənbəyində aparılan texnoloji axtarışların nəticəsində (tərkibində artıq manqan və hidrogen sulfid olan suların) seçilməlidir.

9.2.22.2. Sy manqandan reagentsiz, yaxud reagent istifadə etməklə təmizlənməlidir.

Reagentsiz metod istənilən nəticənin alınmasını təmin etmədikdə suyun flokulyant daxil edib sonra süzgəclərdən keçirməklə oksidləşdirici reagentlərlə (kalium permanqanat, ozon və s.) emalı nəzərdə tutulmaldır.

Tərkibində manqan və dəmir olan yeraltı sulardan istifadə edildikdə, manqanın suyun dəmirsizləşdirilmə prosesində dəmirlə birlikdə reagent daxil etmədən sudan kənar edilməsinin mümkünlüyü yoxlanılmalıdır.

9.2.22.3. Sudan artıq flüorun çıxarılması təmas-sorbsiyalı koaqulyasiya, yaxud sorbentdən-aktiv alüminium oksiddən istifadə etməklə həyata keçirilməlidir.

Təmas-sorbsiyalı koaqulyasiya metodu suda flüorun miqdarı 5 mq/l-ə qədər olduqda, sorbentlə (aktiv alüminium oksidi) çıxarma metodu isə flüorun miqdarı 10mq/l-ə qədər olduqda tətbiq edilməlidir.

Əsaslandırma olduqda başqa metodlardan da istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.22.4. Suyu hidrogen sulfiddən təmizləmək üçün aerasiya və kimyəvi metodlar qəbul edilməlidir. Suda hidrogen sulfidin miqdarı 3 mq/l-ə qədər olduqda aerasiya metodunun, 10 mq/l-ə qədər olduqda kimyəvi metodların qəbul edilməsinə yol verilir. Əsaslandırma olduqda başqa metodlardan da istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.23. Suyun yumşaldılması

9.2.23.1. Suyu yumşaltmaq üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edilməlidir:

karbonat codluğunu kənar etmək üçün - əhəng daxil etməklə karbonsuzlaşdırmaq, yaxud kationitin “qıt regenerasiya”sı ilə hidrogen-kationit yumşaltma;

karbonat və qeyri karbonat codluğunu kənar etmək üçün - əhəng-soda, natrium-kationit, yaxud hidrogen-natrium-kationit yumşaltma.

9.2.23.2. Yeraltı suları yumşaltdıqda kationit metodlarından istifadə edilməlidir; yerüstü suları yumşaltdıqda onların eyni zamanda şəffaflandırılması da tələb olunursa əhəng, yaxud əhəng-soda metodu, suyun dərin yumşaldılması tələb olunan hallarda göstərilənlərdən sonra kationlaşdırma.

Təsərrüfat-içməli ehtiyacları üçün suyu yumşaltdıqda reagent metodlarından (əhəng, yaxud əhəng-soda) və qismən Na-kationlamadan istifadə edilməlidir.

Yeraltı suların reagentli yumşaldılması yumşaldıcı qurğularda yaranan tullantı suları və çöküntülərin ləğvi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

9.2.23.3. Yumşaltma metodları və qurğuların hesabi parametrləri əlavə 7-nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.24. Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması

9.2.24.1.Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması üsulunun ilkin seçilməsində cədvəl 31-in göstəricilərini rəhbər tutmaq lazımdır.

9.2.24.2.Suyun ionəvəzetmə və elektrodializlə yumşaldılması üçün qurğuların layihələndirilməsində əsas göstəricilər və hesabi parametrlər əlavə 8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 31.

Şirinləşdirmə və duzsuzlaşdırma üsulları

Suda duzun miqdarı, mq/l

xam suda

şirinləşdirilmiş və duzsuzlaşdırılmış suda

İonəvəzetmə

Distillə

Elektrodializ

Əks osmos (hiperfiltrasiya)

1500 – 2000

>10000

1500 – 15000

≤40000

0,1 – 20

0,5 – 50

≥500

10 – 1000

9.2.25. Sutəmizləyici qurğular kompleksində yaranan yuma suları və çöküntülərin emalı

9.2.25.1. Bu bölmənin tələbləri yalnız təbii suların şəffaflandırması, artıq dəmirin çıxarılması və reagentlə yumşaldılması komplekslərinə şamil edilir.

9.2.25.2. Suyu şəffaflandıran və artıq dəmirini kənar edən komplekslərdə süzgəclərin yuma suyunu durultmaq lazımdır. Durulmuş su müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir. Durulmuş sudan 9.2.14.7 maddəsinin tələbləri nəzərə alınmaqla təmas şəffaflandırıcıların yuyulması üçün istifadə edilməsinə yol verilir.

Durulducu və süzgəcləri olan, eləcə də suyun reagentlərlə yumşaldılması komplekslərində yuma suları suyun keyfiyyətindən asılı olaraq duruldulduqdan sonra, yaxud bunsuz müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir.

9.2.25.3. Süzgəclərin, yaxud təmas şəffaflandırıcıların yuyulması zamanı yuma suyu ilə qurğulardan çıxarılan qumu tutmaq üçün qumtutanlar nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.25.4. Bütün durulducu qurğularda və reagent təsərrüfatında yaranan çöküntü ilkin qatılaşdırılmadan sonra, yaxud onsuz susuzlaşdırılmağa və toplanmağa yönəldilməlidir.

Çöküntünün qatılaşdırılması və susuzlaşdırılmasından yaranan şəffaflanmış su qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir. Bu suyun 9.1.4 maddəsinin göstərişləri nəzərə alınmaqla sututara, yaxud kanalizasiya təmizləmə qurğularına axıdılmasına yol verilir.

Təmizlənən su ilkin xlorlanmadıqda təkrar istifadə edilən suyu 2-4 mq/l dozada xlorlamaq lazımdır.

9.2.25.5. Yuma suyu və çöküntülərin emalının texnoloji sxemlərində aşağıdakı qurğular nəzərdə tutulmalıdır: rezervuarlar, durulducular, qatılaşdırıcılar, toplayıcılar, yaxud çöküntünü dondurmaq və qurutmaq üçün meydançalar.

Əsaslandırma olduqda mexaniki susuzlaşdırma və çöküntüdən koaqulyantın regenerasiya edilməsi qəbul edilə bilər.

9.2.25.6. Yuma suyu və çöküntünün emalı üçün qurğuların tətbiq şərtləri və hesabi parametrləri əlavə 9-un göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.26. Sutəmizləyici komplekslərin köməkçi otaqları

9.2.26.1. Sutəmizləyici komplekslərin binalarında laboratoriyalar, emalatxanalar, məişət və digər təyinatlı otaqlar olmalıdır.

Otaqların tərkibi və sahəsi kompleksin təyinatından və məhsuldarlığından, həmçinin su təchizatı mənbəyinin növündən asılı olaraq təyin edilməlidir.

9.2.26.2. Yerüst mənbələrdən təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını ödəmək üçün su təmizləyici komplekslərdə otaqların tərkibi və sahəsi cədvəl 32-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.27. Reagentlər və süzücü materiallar üçün anbarlar

9.2.27.1. Reagent anbarları onların maksimum tələb olunan miqdarına uyğun, lakin bir dəfə gətirilmə həcmindən az olmayaraq 30 günlük ehtiyatın saxlanmasına hesablanmalıdırlar.

Q e y d:

1. Əsaslandırma olduqda anbarın həcmi 15 sutkadan az olmayaraq digər saxlanma müddətlərinə hesablana bilər.

Mərkəzi (baza) anbarları olduqda kompleksdəki anbarın həcmi 7 gündən az olmayan müddətə hesablana bilər.

2. Birdəfəlik gətirilən reagentlərin qəbul şərtləri xlor anbarlarına aid edilmir.

3. Bu bölmənin tələbləri baza anbarlarının layihələndirilməsinə şamil edilmir.

Cədvəl 32. Müxtəlif məhsuldarlıqlı komplekslərdə köməkçi otaqların qəbul edilən sahəsi

Otaqlar	Kompleksin aşağıdakı məhsuldarlığında (m³/sut) laboratoriya və köməkçi otaqların sahələri, m²
Otaqlar	3000-dən az	3000- 10000	10000-50000	50000-100000	100000-300000
Kimya laboratoriyası	30	30	40	40	2 otaq, 40 və 20
Çəki otağı	-	-	6	6	8
Avtoklavlı bakterioloji laboratoriya	20	20	20	30	2 otaq 20 və 20
Mühit bişirilən və yuma otağı	10 10	10 10	10 10	15 15	15 15
Hidrobioloji tədqiqatlar otağı (mikroflora ilə zəngin olan su mənbələrində)	-	-	8	12	15
Qablar və reaktivlərin saxlanılma otağı	10	10	10	15	20
Laboratoriya müdirinin kabineti	-	-	8	10	12
Yerli idarəetmə məntəqəsi	Dispetçerləşdirmə və avtomatlaşdırma layihəsi ilə təyin edilir
Növbətçi heyət üçün otaq	8	10	15	20	25
Nəzarət laboratoriyası	-	10	10	15	15
Kompleks rəisinin kabineti	6	6	15	15	25
Kiçik avadanlıq və cihazların cari təmiri üçün emalatxana	10	10	15	20	25
Paltar saxlanılan yer, duş və sanitar-texniki qovşaq	TNvəQ 2.09.04 –nin tələblərinə uyğun
Q e y d: 1. Laboratoriya və köməkçi otaqların cədvəldə göstərilən sahəsinin binaların inşaat layihələrindən asılı olaraq 15%-ə qədər dəyişdirilməsinə yol verilir. 2. Suyun keyfiyyətinə mərkəzləşdirilmiş nəzarət olduqda sanitar-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə laboratoriya və köməkçi otaqların tərkibi azaldıla bilər. 3. İstehlakçılara yeraltı mənbədən emal edilmədən xlorla zərərsizləşdirilən su verildikdə yalnız qalıq xlorun miqdarını təyin etmək üçün sahəsi 6 m² olan otaq nəzərdə tutulmalıdır. 4. Məhsuldarlığı 300000 m³/sut-dan artıq olan komplekslər üçün otaqların tərkibi hər bir konkret halda yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilməlidir.

9.2.27.2. Anbar reagentin növündən asılı olaraq quru, yaxud qatılaşdırılmış məhlul şəklində saxlanılmağa layihələndirilməlidir. Bir dəfəyə gətirilən reagentin həcmi yaş halda saxlanılan reagentin 30 günlük tələbatından artıq olduqda onun bir hissəsini quru halda saxlamaq üçün əlavə anbarın inşasına yol verilir.

9.2.27.3. Reagentlər quru halda bağlı anbarlarda saxlanılmalıdır.

Anbarın sahəsi təyin edilərkən saxlanılacaq koaqulyant layının hündürlüyü 2 m, əhəng layının hündürlüyü 1,5 m qəbul edilməlidir; boşaldılma mexanikləşdirildikdə layın hündürlüyü koaqulyant üçün 3,5 m-ə, əhəng üçün isə 2,5 m-ə qədər artırıla bilər.

Koaqulyant anbarda tədarükçü-zavod tərəfindən göndərilən qablaşdırılmalarda saxlanılmalıdır.

Dəmir xlorid və natrium silikat qablaşdırmasının kipliyinin pozulmasına, poliakrilamidin dondurulması və 6 aydan artıq saxlanılmasına yol verilmir.

9.2.27.4. Koaqulyant məhlul çənlərində 15-20% məhlul halında saxlanıldıqda çənlərin konstruksiyası və reagent məhlulunun qatılığından asılı olaraq onların həcmi 1 tontəmizlənməmiş satış koaqulyantı üçün 2,2-2,5 m³, təmizlənmiş satış koaqulyantı üçün 1,9-2,2 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir.

Məhlul çənlərinin ümumi tutumu bir dəfəyə gətirilən reagentin həcminə uyğunlaşdırılmalıdır. Məhlul çənlərinin sayı 3-dən az olmamalıdır.

9.2.27.5. Koaqulyantın aylıq tələbatı onun bir dəfəyə gətirilmə həcmindən çox olduqda reagentin bir hissəsi qatılaşmış məhlul çənlərində saxlanılmalıdır. Bu çənlərin həcmi 1 ton satış məhsuluna 1,5-1,7 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir.

İşçi məhlul çənləri və məhlul saxlanan çənlər binadan kənarda yerləşdirilə bilər. Belə hallarda çənlərin divarlarının vəziyyətinə nəzarət təmin olunmalı və məhlulun qrunta keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir. Məhlul saxlanan çənlərin sayı 3-dən az olmamalıdır.

9.2.27.6. Kəsək halında əhəngdən istifadə edildikdə onun söndürülməsi və 35-40%-li qatılıqda xəmir şəklində saxlanılması nəzərdə tutulmalıdır. Çənlərin tutumu 1 ton satış əhəngi üçün 3,5-5 m³hesabına təyin edilməlidir. Əhəngi söndürmək üçün tutumlar təcrid olunmuş otaqlarda yerləş-dirilməlidir.

Əhəngin sonradan xırdalanaraq xüsusi aparatlarda söndürülmək şərtilə quru halda saxlanılmasına yol verilir.

Əhəng xəmiri, yaxud əhəng südünün mərkəzləşdirilmiş təchizatı olan hallarda onun yaş saxlanılmasına yol verilir.

9.2.27.7. Fəallaşdırılmış kömür anbarı təcrid edilmiş otaqda yerləşdirilməlidir. Anbar otağına partlayış təhlükəsizliyi tələbləri irəli sürülmür və yanğın təhlükəsinə görə onu B kateqoriyasına aid etmək olar.

9.2.27.8. Kationit və anionit ehtiyatı saxlamaq üçün otaq iki kationit süzgəcinin, bir zəif əsaslı anionit süzgəcinin və istifadə edilən hallarda bir güclü əsaslı anionit süzgəcinin yük həcminə hesablanmalıdır.

9.2.27.9. Reagentlərin saxlanıldığı anbarlar (xlor və amonyak istisna olmaqla) onların məhlulları hazırlanan otaqlara yaxın yerləşdirilməlidir.

9.2.27.10. Xlor sərf anbarının həcmi 100 ton-dan, bir tam təcrid olunmuş bölmənin həcmi isə 50 ton-dan artıq olmamalıdır. Anbar, yaxud bölmə binanın, yaxud otağın qarşı tərəflərində iki çıxışa malik olmalıdır.

Anbar yerüstü, yaxud yarım batırılmış və iki pilləkənlə təchiz edilmiş binalarda yerləşdirilməlidir.

Xlor balonlarda,yaxud konteynerlərdə saxlanılmalıdır; gündəlik xlor sərfi 1 ton-dan artıq ol-duqda həcmi 50 ton-a qədər olan və zavod şəraitində hazırlanmış çənlərdən istifadə etməyə yol verilir. Xlorun təmizləyici qurğular kompleksində çənlərdən balonlara, yaxud konteynerlərə boşaldılmasına yol verilmir.

Anbarda reagentlərin stasionar olmayan qablaşmalarda (konteynerlər, balonlar) nəql etdirilməsi üçün avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

Avtomobil nəqliyyatının anbara daxil olmasına yol verilmir. Boş qablar anbar otaqlarında saxlanılmalıdır.

Xlor qabları altlıqlar üstündə, yaxud çərçivələrdə saxlanılmalı, bərkitmə və nəqliyyata yükləmə işləri aparmaq üçün onlara sərbəst yanaşma mümkün olmalıdır.

9.2.27.11. Anbar otağında qəzaya uğramış balon, yaxud konteynerləri tez batırmaq üçün neytrallaşdırıcı məhlul doldurulmuş xüsusi həcm nəzərdə tutulmalıdır. Həcmin divarlarından balonlara qədər məsafə 200 mm-dən, konteynerlərə qədər 500 mm-dən az olmamalı, dərinlik qəzaya uğramış balon, yaxud konteynerin 300 mm-dən az olmayan məhlul layı ilə örtülməsini təmin etməlidir. Həcmin dibində balon, yaxud konteyneri tutub saxlayan dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Bu normalar zavod şəraitində hazırlanmış çənlərdən istifadə edilənxlor sərf anbarının layihələndirilməsinə şamil edilmir.

9.2.27.12. Xörək duzu anbarda yaş halda saxlanılmalıdır. Çənlərin həcmi 1 ton duz üçün 1,5 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir. Duzun quru halda saxlanılmasına yol verilir. Bu halda duz layının hündürlüyü 2 m-dən çox olmamalıdır.

9.2.27.13. Sutəmizləyici komplekslər təmizlənmiş və növlərə ayrılmış süzücü material və çınqılla təmin edilmədikdə süzgəc yüklərini tamamlamağa lazım olan materialları saxlamaq, xırdalamaq, növlərə ayırmaq, yumaq və nəql etdirmək üçün xüsusi təsərrüfat nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.27.14. Süzücü materialları saxlamaq üçün həcmlər süzücü yükün tamamlanması, dəyişdirilməsi və süzgəclərin kompleksdə sayı 20-yə qədər olduqda bir, bundan çox olduqda iki süzgəcin yükünü dəyişdirməyə əlavə ehtiyat nəzərə alınmaqla hesablanmalı və bunun üçün müvafiq avadanlıq seçilməlidir.

9.2.27.15. Süzücü materiallar hidronəqliyyat vasitəsilə (su şırnaqlı, yaxud qum nasosları ilə) nəql etdirilməlidir.

Pulpanı nəql etdirmək üçün boruların diametrini pulpanın hərəkət sürətini 1,5-2 m/s qəbul edərək təyin etmək lazımdır. Diametr 50 mm-dən az olmayaraq qəbul edilməli, boruların dönmə hissəsinin radiusu onların diametrinin 8-10 mislinə bərabər olmalıdır.

9.2.27.16. Ambarlarda və komplekslərin içərisində reagentlərin boşaldılması və nəqli mexanikləşdirilməlidir.

9.2.28. Sutəmizləyici komplekslərdə qurğuların yerləşmə hündürlüyü

9.2.28.1. Qurğular ərazinin təbii yamacına görə onlarda,birləşdirici kommunikasiyalarda və ölçü cihazlarında baş verən basqı itkiləri nəzərə alınmaqla yerləşdirilməlidirlər.

9.2.28.2. Qurğular və birləşdirici kommunikasiyalarda su səviyyəsinin düşməsi hesablama ilə təyin edilməlidir; qurğuların ilkin hündürlük düzülüşündə basqı itkiləri (bar) aşağıda göstərilən kimi qəbul edilə bilər:

qurğularda:

torlu barabanlı süzgəclərdə

(barabanlı torlar və mikrosüzgəclərdə)... 0,04-0,06

giriş (təmas) kameralarında.....................0,03-0,05

reagent daxil edilən qurğularda.............. 0,01-0,03

hidravlik qarışdırıcılarda......................... 0,05-0,06

mexaniki qarışdırıcılarda......................... 0,01-0,02

hidravlik lopa yaranma

kameralarında.......................................... 0,04-0,05

mexaniki lopa yaranma

kameralarında.......................................... 0,01-0,02

durulducularda......................................... 0,07-0,08

asılı çöküntü layı olan

şəffaflandırıcılarda................................... 0,07-0,08

sürətli süzgəclərdə.................................... 0,3-0,34

təmas şəffaflandırıcılarda və

önsüzgəclərdə........................................... 0,2-0,24

az sürətli süzgəclərdə................................ 0,15-0,2

ultra bənövşəyi zərərsizləşdirici

qurğularda................................................. 0,05-0,08

birləşdirici kommunikasiyalarda:

torlu barabanlı süzgəclərdən, yaxud

giriş kameralarından qarışdırıcılara

qədər.........................................................0,02

qarışdırıcılardan durulduculara,

asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcı-

lara və təmas şəffaflandırıcılara qədər...... 0,03-0,04

durulduculardan,asılı çöküntülayı

olan şəffaflandırıcılardan, yaxud

önsüzgəclərdən süzgəclərə qədər.............. 0,05-0,06

süzgəclərdən, yaxud təmas şəffaflan-

dırıcılardan təmiz su rezervuarlarına

qədər.......................................................... 0,05-0,14

Q e y d:

1. Göstərilən qiymətlərdə yığıcı, su gətirən və paylaşdıran tərtibatlardakı basqı itkiləri nəzərə alınmışdır.

2. Ölçü aparatlarındakı basqı itkiləri əlavə olaraq aşağıdakılara uyğun nəzərə alınmalıdır:

kompleksin girişində və çıxışında ayrılıqda - 0,05bar;

durulducularda, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılarda, süzgəclərdə və təmas şəffaflandırıcılarda qoyulan sərf indikatorlarında ayrılıqda - 0,02-0,03 bar;

3. Qurğular arasında səviyyə düşgüsünü və birləşdirici kommunikasiyalarda basqı itkisini hesabatla təyin edərkən hesabi su sərfləri 9.1.8 maddəsinin göstərişləri nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

9.2.28.3. Sutəmizləyici komplekslərdə ayrı-ayrı qurğuları işdən ayırmaq, həmçinin qəza baş verdikdə suyu qurğulardan keçməməklə birbaşa istehlakçıya çatdırmaq üçün keçid kommunika-siyalar (baypas) sistemi nəzərdə tutulmalıdır.

Komplekslərin məhsuldarlığı 100 min m³/sut-dan çox olduqda keçid xətləri nəzərdə tutulmaya bilər.

Q e y d. Keçid xətlərindəki bağlayıcı armatur surquclanmalıdır.

10. Nasos stansiyaları

10.1. Nasos stansiyaları suyun verilməsinin təminat dərəcəsinə görə 7.4 maddəsinə əsasən üç kateqoriyaya bölünürlər.

Nasos stansiyalarının kateqoriyasını onların ümumi su təchizatı sistemindəki funksional təyinatından asılı olaraq təyin etmək lazımdır.

Kateqoriyası təyin edilmiş nasos stansiyalarının elektrik enerjisi ilə təminatı da müvafiq orqanların təyin etdiyi eyni kateqoriyadan qəbul edilməlidir.

Q e y d:

1. Suyu birbaşa yanğın əleyhinə və birləşmiş təsərrüfat-məişət yanğın əleyhinə su kəmərlərinə nəql etdirən nasos stansiyaları I kateqoriyaya aid edilirlər.

2. Maddə 5.2.1-in birinci qeydində göstərilən obyektlərin yanğın əleyhinə və birləşmiş təsərrüfat-məişət yanğın əleyhinə nasos stansiyalarının II kateqoriyaya aid edilməsinə yol verilir.

3. Suyu bir boru kəməri ilə, həmçinin yuma və ya suvarmaya nəql etdirən nasos stansiyaları III kateqoriyaya aid edilirlər.

10.2. Nasosların növü və işçi aqreqatların sayı saatlıq və sutkalıq su tələbi qrafikləri, yanğın söndürmə şərtləri, obyektin işə salınma növbəliliyi nəzərə alınmaqla nasosların, sudaşıyıcı boruların, şəbəkənin, tənzimləyici həcmlərin birlikdə işləməsi şərtlərinə uyğun hesablamalar əsasında təyin edilməlidir.

Nasosların növü seçilərkən nasosların bütün iş rejimlərində, tənzimləyici həcmlərdən istifadə edilməsi, nasos vallarının dövrlər sayının tənzimlənməsi, nasosların sayının və növünün dəyişdirilməsi, hesabi müddətdə iş şəraitinin dəyişməsi ilə bağlı işçi təkərlərin kəsilməsi və ya əvəz edilməsi hesabına izafi basqının minimal göstəriciləri təmin edilməlidir.

Q e y d:

1. Maşın zallarında müxtəlif təyinatlı nasos qrupları yerləşdirilə bilər.

2. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına su verən nasos stansiyalarında iyli, yaxud zəhərli mayeləri nəql etdirən nasosların yerləşdirilməsinə yol verilmir. Burada istisnanı yanğın söndürmə sisteminə köpük yaradan məhlul nəql etdirən nasoslar təşkil edir.

3. Qəza hallarında subasma ehtimalı olan dərinə batırılmış nasos stansiyalarında germetik monoblok (batırılmış növlü) nasosların qoyulmasına üstünlük verilməlidir.

10.3. Nasos stansiyalarında eyni şəbəkəyə, yaxud sudaşıyıcı borulara su verən eyni təyinatlı nasos qrupları üçün ehtiyat aqreqatların sayı cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməlidir. Dərinlikdə yerləşdirilmiş nasos stansiyalarının məhsuldarlığının gələcəkdə artırılması məqsədilə nasosların daha böyük məhsuldarlığa malik olanlarla dəyişdirilə bilməsinin, yaxud əlavə nasosların qoyulması üçün ehtiyat əsasların düzəldilməsi nəzərə alınmalıdır.

Cədvəl 33. Müxtəlif kateqoriyalı nasos stansiyalarında ehtiyat aqreqatların sayı

Bir qrupun işçi aqreqatlarının sayı	Aşağıdakı kateqoriyadan olan nasos stansiyalarında ehtiyat aqreqatların sayı
	I	II	III
6-ya qədər 6-dan 9-a qədər 9-dan çox	2 2 2	1 1 2	1 - -
Q e y d: 1. Yanğın nasosları işləyən aqreqatların sayına daxil edilir. 2. Bir qrupun işləyən aqreqatlarının sayı (yanğın aqreqatlarından başqa) ikidən az olmamalıdır. Əsaslandırma olduqda II və III kateqoriya nasos stansiyalarında bir işləyən aqreqatın qoyulmasına yol verilir. 3. Bir qrupda müxtəlif xarakteristikalı nasoslar qoyulduqda ehtiyat aqreqatların sayı ən böyük məhsuldarlığa malik nasoslar üçün cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməli, daha kiçik məhsuldarlığa malik ehtiyat nasos isə anbarda saxlanılmalıdır. 4. Yüksək təzyiqli birləşmiş yanğın əleyhinə su kəmərlərinin nasos stansiyalarında, yaxud yalnız yanğın nasosları qoyulduqda işləyən aqreqatların sayından asılı olmayaraq bir ehtiyat yanğın aqreqatı qoyulmalıdır. 5. Əhalisi 5000 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrinin bir elektrik təchizatı mənbəyindən qidalanan nasos stansiyalarında daxili yanma mühərrikinə malik və akumulyatorlardan avtomatik işə salınan ehtiyat yanğın nasosu qoyulmalıdır. 6. İşləyən aqreqatlarının sayı 10 və daha çox olan II kateqoriya nasos stansiyalarında bir ehtiyat nasosun anbarda saxlanılmasına yol verilir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda daimi enerji təchizatı mənbələrinə əlavə olaraq avtonom ehtiyat elektrik təchizatı qurğusunun qoyulmasına yol verilir. Bu məqsədlə bilavasitə nasoslarla əlaqələndirilmiş dizel və ya qazturbinli elektrik stansiyalarından, daxili yanma mühərriklərindən və s. istifadə edilə bilər. Bu mənbələrin minimal gücü ən böyük gücə malik aqreqatı işlətmək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

10.4. Nasosların oxunun səviyyə yüksəkliyi, bir qayda olaraq, nasosların gövdəsinin su ilə sərbəst dola bilməsi şərtinə əsasən:

tutumda - bir yanğın halı üçün rezervuardakı yanğın həcminin yuxarı su səviyyəsindən (dibdən başlayaraq təyin olunmuş); iki və daha çox yanğın halı üçün yanğın həcminin orta su səviyyəsindən; yanğın həcmi olmadıqda qəza həcminin səviyyəsindən; yanğın və qəza həcmləri olmadıqda orta su səviyyəsindən;

suqəbuledici quyuda - maksimal su götürülən hallarda yeraltı suyun dinamik səviyyəsindən;

su axınında, yaxud sututarda - cədvəl 11-ə görə suqəbuledicinin kateqoriyasından asılı olaraq onlarda suyun minimal səviyyəsindən aşağıda qalmasına hesablanır.

Nasosların oxunun səviyyə yüksəkliyi təyin edilərkən sormanın vakuummetrik hündürlüyünün yol verilən həddi (suyun hesabi minimal səviyyəsindən), yaxud istehsalçı-zavodun sorma tərəfindən tələb olunan basqı, həmçinin sorma borusunda basqı itkisi, temperatur şərtləri və barometrik təzyiq nəzərə alınmalıdır.

Q e y d. .II və III kateqoriya nasos stansiyalarında nasosların su səviyyəsindən aşağıda yerləşdirilməməsinə yol verilir, lakin bu zaman vakuum-nasoslar və vakuum-qazan nəzərdə tutulmalıdır.

10.5. Dərinə salınmış nasos stansiyalarının maşın zallarının döşəməsinin hündürlük səviyyəsi 10.3 maddəsinin qeydləri nəzərə alınmaqla böyük məhsuldarlıqlı, yaxud ölçülü nasosların yerləşdirilməsinə hesablanmalıdır.

III kateqoriya nasos stansiyalarında sorma borularında diametri 200 mm-ə qədər olan qəbuledici klapanların qoyulmasına yol verilir.

10.6. Nasos stansiyalarına gələn sorma borularının sayı yanğın nasosları da daxil olmaqla qoyulmuş nasosların sayından və qrupundan asılı olmayaraq ikidən az olmamalıdır.

Xətlərdən biri dayandırıldıqda digərləri I və II kateqoriya nasos stansiyalarının tam hesabi sərflərini və III kateqoriya nasos stansiyalarının sərfinin 70%-ni keçirməyə hesablanmalıdır. III kateqoriya nasos stansiyalarında bir sorma borusunun quraşdırılmasına yol verilir.

10.7. I və II kateqoriya nasos stansiyalarının basqılı xətlərinin sayı ikidən az olmamalıdır. III kateqoriya nasos stansiyalarında bir basqılı xəttin olmasına yol verilir.

10.8. Bağlayıcı armaturasorma və basqılı borularda elə yerləşdirilməlidir ki, istənilən nasosun, əks klapanın və əsas bağlayıcı armaturunun dəyişdirilməsi, yaxud təmiri, həmçinin suyun istehlakçılara təminatlı verilməsinə görə 10.4 maddəsinin tələblərini pozmadan nasosların xarakteristikasını yoxlamaq mümkün olsun.

10.9. Hər bir nasosun basqılı xətti bağlayıcı armatur və bir qayda olaraq nasos və armatur arasında qoyulan əks klapanla təchiz edilməlidir.

Quraşdırma calaqları bağlayıcı armatur ilə əks klapan arasında qoyulmalıdır.

Hər bir nasosun sorma xəttində bağlayıcı armatur su səviyyəsindən aşağıda yerləşmiş, yaxud ümumi sorma kollektoruna birləşmiş nasosun yanında qoyulmalıdır.

10.10. Boruların, fasonlu hissələrin və armaturun diametrləri su axınının cədvəl 34-də göstərilən sürətləri çərçivəsində texniki-iqtisadi hesablamalar əsasında qəbul edilməlidir.

Cədvəl 34. Sorma və basqılı borularda suyun tövsiyə edilən hərəkət sürətləri

Boruların diametri, mm

Nasos stansiyaları boru kəmərlərində suyun hərəkət sürətləri, m/s

sorma

basqılı

250-yə qədər

250-dən böyük 800-ə qədər

800-dən böyük

0,6 – 1,0

0,8 – 1,5

1,2 – 2,0

0,8 – 2,0

1,0 – 3,0

1,5 – 4,0

10.11. Nasos stansiyasının maşın zalının ölçüləri 15-ci bölmənin tələbləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

10.12. Stansiyanın ölçülərini azaltmaq üçün nasosları işçi təkərlərinin yalnız bir istiqamətdə fırlanması şərtilə vallarının sağa və sola fırlanması ilə yerləşdirməyə yol verilir.

10.13. Maşın zalının enini çox genişləndirmədiyi hallarda sorma və basqılı kollektorlar bağlayıcı armatur ilə birlikdə nasos stansiyası binasında yerləşdirilməlidir.

10.14. Nasos stansiyalarında boru kəmərləri, həmçinin maşın zalından kənarda sorma boruları, bir qayda olaraq, qaynaqla birləşdirilmiş, nasoslar və armatur ilə birləşdirmək üçün flansla təchiz edilmiş polad borulardan olmalıdır.

Nasoslara söykənməsinin, nasoslarda və boru qovşaqlarında yaranan titrəmələrin qarşılıqlı ötürülməsinin qarşısını almaq üçün boruların bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

10.15. Nasos stansiyalarının qəbuledici tutumlarının ölçüləri və konstruksiyaları vurulan maye axınında turbulentliyin yaranmasına şərait yaratmamalıdır. Bu sorma qolborusunun mayenin minimal səviyyəsinə nisbətən diametrinin iki misli qədər, lakin nasosun istehsalçısı tərəfindən verilmiş tələb olunan kavitasiya ehtiyatının qiymətindən artıq olaraq, həmçinin suyun tutuma daxil olduğu yerdən, barmaqlıqdan və s. sorma qolborunun diametrinin beş misli qədər məsafədə mayeyə batırılması ilə təmin edilə bilər. Bir aqreqatının məhsuldarlığı 315 l/s-dən artıq olan nasos qrupları paralel işlədikdə nasoslar arasında axın yönəldən divarlar nəzərdə tutulmalıdır.

10.16. Sorma borusu bir qayda olaraq nasos istiqamətində 0,005 mailliklə qalxmalıdır. Boru kəmərlərinin diametrlərinin dəyişdiyi yerlərdə ekssentrik keçidlərdən istifadə edilməlidir.

Nasosun sorma qolborusundan yaxınlıqdakı fitinqə (armatur, aparıcı, dirsək və s.) qədər məsafə borunun diametrinin beş mislindən az olmamalıdır.

10.17. Dərinə batırılmış və yarım batırılmış nasos stansiyalarında ən böyük nasosda, bağlayıcı armaturda, yaxud boru kəmərində baş vermiş qəza zamanı maşın zalı sahəsini su basmasının qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir: nasosların elektrik mühərrikləri maşın zalının döşəməsindən ən azı 0,5 m hündürlükdə yerləşdirilməli; klapan və ya siyirtmə qoymaqla suyun qəza miqdarının kanalizasiyaya, yaxud yer səthinə sərbəst axıdılması təmin edilməli; xüsusi çuxurdan əsas istehsalat təyinatlı nasoslarla kənarlaşdırılmalıdır.

Qəza nasoslarının qoyulmasına ehtiyac olduqda onların məhsuldarlığı maşın zalındakı 0,5 m hündürlüyündə su layını ən çoxu 2 st müddətinə kənarlaşdırmağa hesablanmalı və bir ehtiyat aqreqat nəzərdə tutulmalıdır.

10.18. Suyun sərbəst axması üçün maşın zalının döşəmə və kanalları su yığıcı çuxur istiqamətində mailliyə malik olmalıdır. Nasosaltı əsaslardan suyu kənarlaşdırmaq üçün bortlar, navalçalar və borucuqlar nəzərdə tutulmalıdır. Çuxurdan toplanmış suyun sərbəst axını mümkün olmayan hallarda drenaj nasosları qoyulmalıdır.

10.19. Avtomatik rejimdə işləyən və maşın zalı 20 m və daha çox dərinə batırılmış, həmçinin daimi istismar heyəti olan və 15 m və daha çox dərinə batırılmış nasos stansiyalarında sərnişinlifti qoyulmalıdır.

10.20. Maşın zalının planda ölçüləri 6x9 m və daha çox olan nasos stansiyaları su sərfi 2,5 l/s olan yanğın əleyhinə su kəməri ilə təchiz olunmalıdır.

Bundan əlavə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

gərginliyi ≤ 1000 V olan elektrik mühərrikləri qoyulduqda: iki köpüklü odsöndürən, ≤ 221 kVt gücündə daxili yanma mühərrikləri qoyulduqda - dörd odsöndürən;

gərginliyi > 1000 V olan elektrik mühərrikləri, yaxud > 221 kVt gücündə daxili yanma mühərrikləri qoyulduqda əlavə olaraq iki karbon qazlı odsöndürən, həcmi 250 l olan su doldurulmuş çən, iki keçə parçası, 2x2 m ölçülü asbest nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d:

1. Yanğın kranları nasosların basqılı kollektoruna birləşdirilməlidir.

2. Suqəbuledici quyuların nasos stansiyalarında yanğın əleyhinə su kəmərinin nəzərdə tutulması tələb olunmur.

10.21. Avtomatlaşdırılma dərəcəsindən asılı olmayaraq nasos stansiyasında sanitar qovşağı (unitaz və çanaq), istismar heyətinin (növbətçi təmir briqadası) paltarını saxlamaq üçün otaq və dolablar nəzərdə tutulmalıdır.

Nasos stansiyası sanitar-məişət otaqları olan istehsalat binalarından 30 m-dən çox olmayan məsafədə yerləşdikdə sanitar qovşağı nəzərdə tutulmaya bilər.

Suqəbuledici quyuların nasos stansiyalarında sanitar qovşağı nəzərdə tutulmur. Yaşayış məntəqəsindən, yaxud obyektdən kənarda yerləşən nasos stansiyalarında tullantı sularını axıtmaq üçün çirkab quyusunun inşasına yol verilir.

10.22. Ayrı yerləşmiş nasos stansiyasında xırda təmirlərin aparılması üçün çilingər dəzgahı (verstak) qoyulmalıdır.

10.23. Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən nasos stansiyalarında maşın zallarından odadavamlılığı 2 st-dan az olmayan yanmayan konstruksiyalarla ayrılmış otaqlarda maye yanacaq həcmlərinin (benzin üçün - 250 l, dizel yanacağı üçün - 500 l) yerləşdirilməsinə yol verilir.

10.24. Nasos stansiyalarında 16-cı bölmənin göstərişlərinə əsasən nəzarət-ölçü aparatlarının yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

10.25. Yanğın əleyhinə su təchizatı nasos stansiyalarının istehsalat binalarında yerləşdirilməsinə yol verilir; onlar yanğın əleyhinə arakəsmələrlə bir-birindən ayrılmalıdır.

11. Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkələri və onların üstündəki qurğular

11.1. Sudaşıyıcı boru xətlərinin sayı su təchizatı sisteminin kateqoriyası və tikintinin növbəliliyi nəzərə alınaraq qəbul edilməlidir.

11.2. Sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət olduqda onlar arasında bağlanmaların olmasının vacibliyi istehlakçıya su verən müstəqil suqəbuledici qurğuların, yaxud sudaşıyıcı boru xətlərinin sayından asılı olaraq təyin edilir, bu zaman bir sudaşıyıcının, yaxud onun bir hissəsinin işdən ayrılması, təsərrüfat-içməli ehtiyaclarının ödənilməsinə verilən su miqdarını hesabi sərfin 30%-dən çox azaltmamalı, istehsalat ehtiyacını qəza qrafiki ilə, yanğın söndürməyə lazım olan su miqdarını Yanğın təhlükəsizliyi reqlamentinin tələblərinə əsasən təmin etməlidir.

11.3. Sudaşıyıcı borular bir xətdən ibarət olduqda və su bir mənbədən verildikdə sudaşıyıcıda baş verən qəzanın ləğvi müddəti üçün maddə 12.1.6-ya uyğun olaraq ehtiyat su həcmi nəzərdə tutulmalıdır. Su bir neçə mənbədən verildikdə və 11.2 maddəsinin tələbləri ödənildikdə qəza həcminin azaldılmasına yol verilir.

11.4. Boru kəmərlərində baş verən qəzanın ləğv edilməsinin hesabi vaxtı I kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün cədvəl 35-ə əsasən təyin edilə bilər. II və III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün cədvəldə verilən vaxt uyğun olaraq 1,25 və 1,5 dəfə artırılmalıdır.

C ə d v ə l 35. Müxtəlif diametrə və basdırılma dərinliyinə malik boru kəmərlərində qəzanın aradan qaldırılmasının hesabi müddətləri

Boruların diametri, mm	Boruların aşağıdakı basdırılma dərinliklərində (m) qəzanın ləğvi üçün hesabi vaxt
	2m-ə qədər	2m-dən çox
400mm-ə qədər 400mm-dən çox və 1000mm-ə qədər 1000mm-dən çox	8 12 18	12 18 24
*Q ey d:* 1. Boruların materialı və diametrindən, sudaşıyıcıların trassalarının xüsusiyyətindən, boruların döşənmə şəraitindən, yolların və nəqliyyat vasitələrinin olmasından və qəzanın ləğvi vasitələrindən asılı olaraq göstərilən vaxtın 6 st-dan az olmamaq şərtilə dəyişdirilməsinə yol verilir. 2. Suyun verilməsində fasilə və miqdarının azalması 7.4 maddəsində göstərilən hədləri aşmayan hallarda qəzanın ləğvinə sərf edilən vaxtın artırılmasına yol verilir. 3. Borularda qəza aradan qaldırıldıqdan sonra onların dezinfeksiyasına ehtiyac olduqda cədvəldə göstərilən vaxtın 12 st artırılmasına yol verilir.

11.5. Su kəməri şəbəkələri halqavarı olmalıdır. Dalanlı su kəməri şəbəkələrinin aşağıdakı hallarda qəbul edilməsinə yol verilir:

istehsalat ehtiyaclarına su verdikdə - qəza ləğv edilən müddətdə su təchizatında fasiləyə yol verilərsə;

təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına su verdikdə - boruların diametri 100 mm-dən çox olmadıqda;

yanğının söndürülməsinə su sərfindən asılı olmayaraq yanğın əleyhinə, yaxud təsərrüfat-yanğın əleyhinə su verdikdə - xətlərin uzunluğu 200 m-dən çox olmadıqda.

Xarici su kəməri şəbəkələrinin bina və qurğuların şəbəkəsi hesabına halqalandırılmasına yol verilmir.

Q e y d. Əhalisinin sayı 5000 nəfərə qədər və xarici yanğın söndürməyə su sərfi 10 l/s-yə qədər, yaxud binalarda daxili yanğın kranlarının sayı 12-yə qədərolan hallarda, yanğın su rezervuarı, yaxud sututar, su-basqı qülləsi, yaxud budağın sonunda əks rezervuar nəzərdə tutulması şərtilə uzunluğu 200 m-dən çox olan budaqlanmış şəbəkənin olmasına yol verilir.

11.6. Hesabi qovşaqlar arasındakı sahələrdən biri işdən ayrıldıqda qalan xətlərlə təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına verilən suyun ümumi miqdarı hesabi sərfin 70%-dən az olmamalıdır; əlverişsiz yerlərdə yerləşən istehlakçılara verilən su hesabi sərfin 25%-dən və sərbəst basqı 1bar-dan az olmamalıdır.

11.7. Diametri 800 mm və daha böyük olan, eləcə də tranzit sərfləri ümumi sərfin 80%-dən az olmayan magistral xətlər və sudaşıyıcı borulardayolüstü istehlakçıları birləşdirmək üçün müşaiyət edici xətlərin çəkilişinə yol verilir; diametr 800 mm-dən kiçik olduqda müşaiyətedici xətlərin çəkilişi əsaslandırılmalıdır.

Yolların eni 20 m-dən çox olduqda onları kəsən istehlakçı birləşmələrinin olmaması üçün əvəzedici xətlərin çəkilişinə yol verilir. Belə hallarda yanğın hidrantları müşaiyət və əvəzedici xətlərin üstündə quraşdırılmalıdır.

Qırmızı xətlər arasında küçələrin eni 60 m və daha çox olduqda küçənin hər iki tərəfində boru düzülüşü variantı nəzərdən keçirilməlidir.

11.8. Təsərrüfat-içməli su kəmərlərinin bu keyfiyyətdə su nəql etdirməyən digərləri ilə birləşdirilməsinə yol verilmir.

Q e y d. Müstəsna hallarda, sanitar-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə təsərrüfat-içməli su kəməri içməli su keyfiyyətində su nəql etdirməyən su kəmərləri üçün ehtiyat variantı kimi qəbul edilə bilər.Bu kəmərləri əlaqələndirən boruların konstruksiyası şəbəkələr arasında hava kəsilməsini təmin etməli və suyun əks istiqamətdə axmasının qarşısını almalıdır.

11.9. Sudaşıyıcı borularda və su kəməri şəbəkəsində ehtiyac olduqda aşağıdakıların quraşdırılması nəzərə alınmalıdır:

təmir sahələrini təcrid etmək üçün döngəli bağlayıcılar (siyirtmələr);

borukəmərlərini doldurduqda və boşaltdıqda havanı boruya daxil etmək, yaxud borudan çıxarmaq üçün klapanlar;

boru kəmərinin işləmə prosesində yaranan havanı çıxarmaq üçün vantuzlar;

boru kəmərinin boşaldılması üçün suburaxıcılar;

kompensatorlar;

quraşdırma taxmaları;

təmir sahələrini işdən ayırmaq üçün avtomatik hərəkətli əks klapanlar, yaxud digər növdən olan klapanlar;

təzyiq tənzimləyiciləri;

təzyiq tənzimləyiciləri nasaz olduqda, yaxud hidravlik zərbələr yarandıqda təzyiqin artmasının qarşısını almaq üçün aparatlar.

Diametri 800 mm və daha böyük olan boru kəmərlərində boruları yoxlamaq və təmizləmək, bağlayıcı-tənzimləyici armaturu təmir etmək üçün bacaların qoyulmasına yol verilir.

Özüaxımlı-basqılı sudaşıyıcı borularda yük azaldıcı kameralar, yaxud sudaşıyıcıları bütün mümkün iş rejimlərində təzyiqin qəbul edilmiş boru üçün yol verilən həddən çöx artmasının qarşısını alan aparatlar qoyulmalıdır.

Q e y d:

1. Boruların daxili səthinin sistematik olaraq çöküntülərdən xüsusi aqreqatlarla təmizlənməsinə ehtiyac olan hallarda döngəli bağlayıcıların əvəzinə siyirtmələrin qəbul edilməsinə yol verilir.

2. Əməliyyat məqsədləri üçün boru kəmərləri üstündə quraşdırılmış armatur məsafədən idarə olunan elektrik intiqalı ilə təchiz edilməlidir.

11.10. Sudaşıyıcı boruların təmir hissələrinin uzunluğu: sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət olduqda və aralarında bağlantı olmadıqda ≤ 5 km; bağlantılar olduqda onlar arasındakı məsafə qədər, lakin 5 km-dən artıq olmamaq şərtilə; sudaşıyıcı borular bir xətdən ibarət olduqda 3 km-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

Q e y d. Su kəməri şəbəkəsinin təmir sahələrinə bölünməsi sahələrdən biri işdən ayrıldıqda beşdən artıq yanğın hidrantının susuz qalmamasını və suyun bunu tələb edən istehlakçılara fasiləsiz verilməsini təmin etməlidir. Əsaslandırma olduqda təmir sahələrinin uzunluğunu artırmağa yol verilir.

11.11. Profilin yuxarı sınma nöqtələrində, sudaşıyıcı borular və şəbəkənin təmir sahələrinin yuxarı sərhəd nöqtələrində qəbul edilmiş boru üçün yol verilən həddi ötən vakuumun yaranmasının qarşısını almaq və doldurularkən borudan havanı çıxarmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar qoyulmalıdır.

Vakuum yol verilən həddi keçmədikdə əllə hərəkətə gətirilən klapanlardan istifadəyə yol verilir.

Havanı boruya buraxmaq və borudan çıxarmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar əvəzinə havanı boruya buraxmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar və kənar edilən hava sərfindən asılı olaraq sıxmaq üçün əl ilə hərəkətə gətirilən klapanlar (siyirtmələrlə,sürgü ilə vəs.), yaxud vantuzların qəbul edilməsinə yol verilir.

11.12. Vantuzlar profilin yuxarı sınma nöqtələrindəki hava toplayıcılarda qoyulmalıdır. Hava toplayıcının diametri borunun diametrinə bərabər, hündürlüyü boru kəmərinin diametrindən asılı olaraq 200-500 mm qəbul edilməlidir.

Əsaslandırma olduqda digər ölçüləri olan hava toplayıcıların qəbuluna yol verilir.

Vantuzu hava toplayıcıdan ayıran bağlayıcı armaturun diametri vantuzun birləşdirici qol borusunun diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

Vantuzların keçirmə qabiliyyəti hesabatla təyin edilir, yaxud normal atmosfer təzyiqində havanın həcmi hesabı ilə boru kəmərindən keçən maksimal hesabi su sərfinin 4%-ə bərabər qəbul edilir.

Sudaşıyıcı boruların profilində bir neçə yuxarı sınma nöqtəsi olduqda, suyun hərəkəti istiqamətdə ikinci və sonrakı nöqtələrdə vantuzların tələb olunan keçirmə qabiliyyətinin maksimal hesabi su sərfinin 1%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir, bu şərtlə ki, verilmiş sınma nöqtəsi birincidən aşağı, yaxud 20 m-dən çox olmayaraq yuxarıda və özündən əvvəlkindən ən çoxu 1 km məsafədə yerləşsin.

Q e y d. Profilin sınma nöqtəsindən sonra enən hissənin mailliyi 0,005 və bundan az olduqda vantuzlar qoyulmur; profilin sınma nöqtəsində maillik 0,005-0,01 həddində olduqda vantuzun hava toplayıcıda kranla (ventillə) əvəz edilməsinə yol verilir.

11.13. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkəsi suburaxıcı istiqamətində ən azı 0,001 mailliklə layihələndirilməlidir; müstəvi relyefə malik ərazilərdə mailliyi 0,0005-ə qədər azaltmağa yol verilir.

11.14. Hər bir təmir sahəsinin aşağı nöqtələrində, həmçinin borular yuyulduğu zaman suyun buraxıldığı yerlərdə suburaxıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Suburaxıcıların və boruya hava buraxan qurğuların diametrləri sudaşıyıcı boruların, yaxud şəbəkə sahələrinin ən çox 2 st müddətində boşalmasını təmin etməlidir.

Boruların yuyulması üçün suburaxıcıların konstruksiyaları boru kəmərində suyun maksimal hesabi sürətinin ən azı 1,1-i qədər sürətlə axmasını təmin etməlidir.

Suburaxıcılarda bağlayıcı armatur kimi döngəli bağlayıcılardan istifadə edilməlidir.

Q e y d. Hidropnevmatik yuma zamanı qarışığın minimal hərəkət sürəti (ən böyük təzyiq olan yerlərdə) suyun maksimal hərəkət sürətinin 1,2 mislindən az olmamalı, su sərfi qarışığın həcmi sərfinin 10-25%-i qədər olmalıdır.

11.15. Suburaxıcılardan axan su yaxınlıqdakı su novlarına, kanala, dərəyə və s. axıdılmalıdır. Bütün suyun, yaxud onun bir hissəsinin öz axını ilə kənarlaşdırılması mümkün olmadıqda bu miqdarın əvvəlcədən hazırlanmış quyuya, oradan da nasosla mümkün kənarlaşdırma şəbəkəsinə axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

11.16. Yanğın hidrantları avtomobil yolları boyu hərəkət hissəsinin kənarından ən çoxu 2,5 m, binaların divarından isə 5 m-dən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidirlər; yanğın hidrantlarının yolun hərəkət hissəsində yerləşdirilməsinə yol verilir.Belə hallarda hidrantların su kəmərindən ayrılmış qollarda yerləşdirilməsinə yol verilmir.

Yanğın hidrantlarının su kəməri şəbəkəsində yerləşdirilməsi bu şəbəkə tərəfindən xidmət göstərilən istənilən binada, qurğuda, yaxud onun bir hissəsində baş verə biləcək yanğının ən azı iki hidrantdan (bunun üçün xarici yanğın söndürməyə su sərfi 15 l/s və daha çox olduqda), yaxud bir hidrantdan (su sərfi 15 l/s-dən az olduqda) söndürülməsini təmin etməlidir; uzunluğu maddə 12.5.4-də göstəriləndən çox olmayan və möhkəm örtüklü yolda çəkilmiş yanğın şlanqları nəzərdə tutulmaqla.

Hidrantlar arasındakı məsafə yanğın söndürülməsinə su sərflərinin cəmi və DÜİST 8220 (dəyişikliklərlə), DÜİST 13816 standartlarına əsasən seçilmiş hidrantların keçiricilik qabiliyyətlərinə görə hesablama ilə təyin edilir.

Yanğın şlanqının 1 m uzunluğunda basqı itkisi (42) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, bar (42)

burada q_y- yanğın şırnağının məhsuldarlığıdır, l/s.

Q e y d. Əhalisinin sayı 500 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində yanğın hidrantları əvəzinə diametri 80 mm olan və yanğın kranları ilə təchiz edilmiş dik boruların qoyulmasına yol verilir.

11.17. Aşağıdakı hallarda boru kəmərlərində kompensatorlar nəzərdə tutulmalıdır:

suyun, havanın və torpağın temperaturu dəyişdikdə calaq yerlərinin ox boyu yerdəyişməni təmin etmədiyi boru kəmərlərində;

tunellərdə, kanallarda və ya estakadalarda (dayaqlar üzərində) çəkilmiş polad boru kəmərlərində;

torpağın mümkün çökməsi şəraitində işləyən boru kəmərlərində.

Kompensatorlar və hərəkətsiz dayaqlar arasındakı məsafə onların konstruksiyaları nəzərə alın-maqla hesablama ilə təyin edilməlidir. Sudaşıyıcı, əsas və şəbəkə polad boruları torpaq altında çəkildikdə kompensatorlar çuqundan hazırlanmış flanslı armaturun qoyulduğu yerlərdə nəzərdə tutulmalıdır. Çuqundan hazırlanmış flanslı armatur ox boyu dartıcı qüvvələrin təsirindən polad boruların quyunun divarlarına sərt bərkidilməsi, xüsusi dirəklərin quraşdırılması və ya sıxlaşdırılmış qruntla sıxılması yolu ilə müdafiə edildikdə kompensatorlar nəzərdə tutulmaya bilər.

Borular qruntla sıxıldıqda flanslı armatur qarşısında hərəkətli calaq birləşmələri tətbiq edilməlidir (mufta, uzun genişləndirilmiş boru ağızları və s.). Boru kəmərlərinin yeraltı çəkilişində kompensatorlar və hərəkətli calaq birləşmələri quyularda nəzərdə tutulmalıdır.

11.18. Flanslı bağlayıcı, qoruyucu və tənzimləyici armaturu müayinə və təmir etmək, həmçinin söküb çıxarmaq üçün quraşdırma taxmaları qoyulmalıdır.

11.19. Sudaşıyıcı borularda və su kəməri şəbəkəsi xətlərindəki bağlayıcı armatur əl ilə, yaxud səyyar vasitələrlə mexaniki hərəkətə gətirilən olmalıdır.

Sudaşıyıcı borularda elektrik, yaxud hidravlik enerji ilə hərəkətə gətirilən siyirtmələrin tətbiq edilməsinə onları məsafədən, yaxud avtomatik idarə etdikdə yol verilir.

11.20. Suarıcı kolonkanın xidmət radiusu 100 m-dən çox olmamalıdır. Suayrıcı kolonka ətrafında eni 1 m, kolonkadan mailliyi 0,1 olan səki düzəldilməlidir.

11.21. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkəsi üçün material və möhkəmlik sinfi statik hesablamalar, qruntun və suyun aqressivliyi, həmçinin boru kəmərlərinin iş şəraiti və suyun keyfiyyətinə verilən tələblər nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

Basqılı sudaşıyıcı borular və şəbəkələr üçün, bir qayda olaraq, qeyri metal borular (basqılı dəmir-beton, plastmas və s.) qəbul edilməlidir. Belə borulardan imtina edilməsi əsaslandırılmalıdır.

Yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ərazilərində basqılı çuqun borulardan istifadə edilməsinə yol verilir.

Polad boruların tətbiqinə aşağıdakı hallarda yol verilir:

daxili hesabi təzyiqi 15 bar-dan çox olan sahələrdə;

avtomobil və dəmir yollarının altından, su maneələrindən, dərələrdən keçidlərdə;

təsərrüfat-içməli su kəmərinin kanalizasiya şəbəkəsi ilə kəsişdiyi yerlərdə;

boru kəmərləri avtomobil və şəhər körpülərində, estakada dayaqlarında və tunellərdə çəkildikdə.

Polad boruların, divarlarının qalınlığı boru kəmərinin iş şəraiti nəzərə alınmaqla hesabatla təyin olunmuş (2 mm-dən az olmamaq şərtilə) iqtisadi cəhətdən əlverişli növləri qəbul edilməlidir.

Dəmir-beton və xrizotilsement borular üçün metaldan hazırlanmış fasonlu hissələrin qəbuluna yol verilir.

Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərindəki boruların materialı 4.3 bəndinin tələblərinə cavab verməlidir.

11.22. Daxili hesabi təzyiqin qiyməti istismar şərtlərinə görə boru kəmərinin uzunluğu boyu (ən əlverişsiz iş rejimində) hidravlik zərbədən təzyiqin artması nəzərə alınmadan, yaxud zərbəyə qarşı armaturun olduğu yerlərdə, hidravlik zərbədən təzyiqin artması nəzərə alınmaqla, müxtəlif sahələrdə mümkün olan maksimum təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir, bu şərtlə ki, sonuncu halda təzyiq digər yüklərlə (maddə 11.26) birlikdə boru kəmərinə böyük təsir göstərə bilər.

Statik hesablama hesabi daxili təzyiqin, qruntun təzyiqinin, müvəqqəti yüklərin, borunun öz kütləsinin və nəql etdirilən mayenin kütləsinin, seçilmiş boru materialına birlikdə təhlükəli təsir göstərən vakuum yarandıqda atmosfer təzyiqinin və xarici qrunt sularının hidrostatik təzyiqinin təsiri nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

Boru kəmərləri, yaxud onların ayrı-ayrı sahələri məsuliyyət dərəcəsinə görə aşağıdakı siniflərə ayrılır:

1 - I kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri, həmçinin boru kəmərlərinin su maneələri və dərələrdən, I və II kateqoriya avtomobil və dəmir yollarından, mümkün zədələnmələrin aradan qaldırılması üçün çətin keçilən, II və III kateqoriya təminatlı su verilən zonalarından keçən hissələri;

2 - II kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri (I sinif sahələr istisna olmaqla), həmçinin avtomobil yollarının təkmilləşdirilmiş örtükləri altında çəkilmiş boru kəmərləri, III kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri;

3 - III kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərlərinin bütün qalan sahələri.

Boruların hesablanmasında (43) düsturu ilə təyin edilən iş şəraiti əmsalı m_c nəzərə alınmalıdır.

burada m₁- hazırlandıqdan sonra boruların qısa zamanlı sınağını nəzərə alan əmsal;

m₂- istismar prosesində boru materialının köhnəlməsi, korroziyasıvə abraziv yeyilməsi nəticəsində boruların möhkəmliyinin azalmasını nəzərəalan əmsal;

-məsuliyyət dərəcəsinə görə borukəməri sahəsinin sinfini nəzərəalan etibarlılıq əmsalıdır.

m₁əmsalının qiyməti müvafiq dövlət standartı, yaxud bu növ borunun istehsalının texniki şərtlərinə uyğun qəbul edilməlidir.

Calaq birləşmələrinin möhkəmliyi borunun öz möhkəmliyinə bərabər boru kəmərləri üçün m₁əmsalının qiyməti:

çuqun, polad, beton, dəmir-beton və saxsı borular üçün 0,9;

polietilen borular üçün 1 qəbul edilir.

m₂əmsalının qiyməti:

saxsı, həmçinin müvafiq dövlət standartı, yaxud bu növ borunun istehsalının texniki şərtlərinə uyğun korroziya, yaxud abraziv dağılma təhlükəsi olmayan plastmas, çuqun, polad, beton və dəmir-beton borular üçün 1 qəbul edilir.

əmsalının qiyməti birinci sinif boru kəmərləri üçün 1; ikinci sinif üçün 0,95; üçüncü sinif üçün 0,9 qəbul edilir.

11.23. İstismara verilməzdən əvvəl boru kəmərlərinin sınaqdan çıxarıldığı sahələrdə sınaq təzyiqi hər bir boru sahəsi üçün materialın qəbul edilmiş möhkəmlik göstəricilərindən və boruların sinfindən, suyun hesabi daxili təzyiqi və sınaq müddətində boru kəmərinə təsir göstərən xarici yüklərin qiymətindən asılı olaraq tikintinin təşkili layihələrində göstərilməlidir.

Sınaq təzyiqinin hesabi qiyməti aşağıda göstərilənlərdən artıq olmamalıdır:

çuqun borular üçün-zavod sınaq təzyiqindən 0,5 əmsalla;

dəmir-beton borular üçün - xarici yük olmadıqda müvafiq dövlət standartı, yaxud boruların uyğun sinifləri üçün texniki şərtlərdə nəzərdə tutulmuş hidrostatik təzyiqdən;

polad və plastik kütlədən istehsal olunmuş borular üçün - 1,25 əmsalla daxili hesabi təzyiqdən.

11.24. Çuqun, beton, dəmir-beton və saxsı borular daxili hesabi təzyiq və xarici hesabi qəbul edilmiş yüklərin birgə təsirinə hesablanmalıdırlar.

Polad və plastmas boru kəmərləri 11.23 maddəsinə uyğun olaraq daxili təzyiqə və xarici hesabi qəbul edilmiş yük, atmosfer təzyiqi, həmçinin borunun dairəvi şəkilli en kəsiyinin dayanıqlığına hesablanmalıdır.

Daxili mühafizə örtüyü olmayan polad boruların şaquli diametrinin qısalması 3%-dən çox olmamalı, daxili mühafizə örtüyü olan polad və plastik kütlədən istehsal olunmuş borular üçün isə standartlara, yaxud bu borular üçün olan texniki şərtlərin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Vakuumun qiyməti təyin edildikdə boru kəmərində nəzərdə tutulmuş vakuum əleyhinə qurğuların hərəkəti nəzərə alınmalıdır.

11.25. Müvəqqəti yüklər kimi aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

dəmir yolları altından keçən boru kəmərləri üçün - baxılan dəmir yolu xəttinin sinfinə uyğun gələn yük;

avtomobil yolları altından keçən boru kəmərləri üçün - H-30 avtomobil dəstəsindən, yaxud HK-80 təkərli nəqliyyatdan (boru kəmərinə böyük güc təsirinə görə);

avtomobil nəqliyyatının hərəkəti mümkün olan yerlərdə çəkilmiş boru kəmərləri üçün - H-18 avtomobil dəstələrindən, yaxud HQ-60 tırtıllı nəqliyyatdan (boru kəmərinə böyük güc təsirinə görə);

avtomobil nəqliyyatının hərəkəti mümkün olmayan yerlərdə çəkilmiş boru kəmərləri üçün – 0,05 bar-a (5 kPa) qədər müntəzəm paylanmış yük.

11.26. Boru kəmərləri hidravlik zərbədən (zərbəyə qarşı armatur, yaxud vakuumun yaranması nəzərə alınmaqla təyin edilmiş) təzyiqin artmasına hesablandıqda xarici yük H-18 avtomobil dəstəsinin yükündən artıq qəbul edilməməlidir.

11.27. Hidravlik zərbə zamanı təzyiqin artması hesablama ilə təyin edilməli və onun əsasında qoruyucu tədbirlər görülməlidir.

Su təchizatı sistemlərinin hidravlik zərbədən müdafiəsi aşağıdakı hallar üçün nəzərdə tutulmalıdır:

elektrik cərəyanının verilməsinin pozulması nəticəsində birgə işləyən nasosların hamısının, yaxud bir qrupunun qəflətən dayanması;

birgə işləyən nasoslardan birinin onun basqılı xəttində olan siyirtmənin bağlanmasından əvvəl işdən ayrılması;

nasosun əks klapanla təchiz edilmiş basqılı xətdəki siyirtmənin açıq vəziyyətində işə salınması;

sudaşıyıcı boru kəməri bütövlükdə, yaxud onun ayrı-ayrı sahələri işdən ayrıldıqda siyirtmənin mexaniki bağlanması;

sürətlə işləyən suayrıcı armatur açıldıqda, yaxud bağlandıqda.

11.28. Nasosların qəfildən işə salınması, yaxud işdən ayrılması nəticəsində yaranan hidravlik zərbələrdən müdafiə tədbiri kimi aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

sudaşıyıcı boruya hava buraxılması və havanı sıxmaq üçün klapanların qoyulması;

nasosların basqılı xətlərində açılıb-bağlanması tənzimlənən əks klapanların qoyulması;

sudaşıyıcı boruda onu çox da böyük olmayan statik basqılı ayrı-ayrı sahələrə ayıran əks klapanların qoyulması;

suyun əks istiqamətdə nasoslardan, onlar sərbəst fırlandıqda, yaxud tam tormozlandıqda geri atılması;

sudaşıyıcı borunun əvvəlində (nasosunbasqılı xəttində) hidravlik zərbə prosesini yumşaldan hava-su kamerasının qoyulması.

Q e y d. Hidravlik zərbədən qorunmaq üçün qəbul edilməsinə yol verilir: qoruyucu və söndürücü klapanların qoyulması, suyun basqılı xətdən sorma borusuna atılması, sudaşıyıcı boruda axının tamlığının pozulması mümkün olan yerlərdən suyun buraxılması, təzyiq yol verilən həddən yuxarı qalxdıqda dağılan bütöv diafraqmaların qoyulması, su-basqı sütunlarının qoyulması, böyük inersiyalı fırlanan kütləli nasoslardan istifadə edilməsi.

11.29. Boru kəmərlərinin siyirtmənin bağlanması nəticəsində təzyiqin artmasından müdafiəsi bu bağlamaya sərf olunan vaxtın artırılması ilə təmin edilməlidir. Hərəkətə gətirmə növündən asılı olaraq siyirtmənin açılma vaxtının kifayət qədər olmadığı hallarda əlavə müdafiə tədbirləri görülməlidir (qoruyucu klapanların, hava qapaqlarının, su-basqı sütunlarının və s. qoyulması).

11.30. Su kəməri xətləri bir qayda olaraq yer altında çəkilməlidir. Müvafiq istilik-texniki və texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda boruların yer səthində və yer səthindən müəyyən hündürlükdə, tunellərdə, həmçinin su kəməri xətlərinin asan alovlanan, yanan maye və qazları nəql etdirən borular istisna olmaqla digər yeraltı kommunikasiyalarla birlikdə tunellərdə çəkilməsinə yol verilir. Yanğınsöndürmə suyunu nəql etdirən və yanğın su kəmərləri ilə birləşmiş xətlər tunellərdə, yer səthində və yer səthindən müəyyən yüksəklikdə çəkildikdə yanğın hidrantları quyularda qoyulmalıdır.

Borular yer altında çəkildikdə bağlayıcı, tənzimləyici və qoruyucu su kəməri armaturları quyularda (kameralarda) yerləşdirilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda bağlayıcı armaturun quyusuz qoyulmasına yol verilir.

11.31. Borular altındakı əsasın növü qruntun yük götürmə qabiliyyətindən və yükün ağırlığından asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Qayalıq, torflaşmış və lil istisna olmaqla bütün qruntlarda borular strukturu pozulmamış və hamarlanmış təbii qruntun üstündə döşənməli, ehtiyac olduqda əsas profilləşdirilməlidir.

Qayalıq qruntlarda əsasın (çıxıntıların üzərindən) qalınlığı 10 sm olan qumlu qrunt layı ilə hamarlanması nəzərdə tutulmalıdır. Bu məqsədlə yerli qruntdan (qumluca və giltorpaqdan) istifadə edilməsinə yol verilir, o şərtlə ki, əsas qruntun həcm çəkisinə 1,5 ton/m³ qədər sıxlaşdırılsın.

Boru kəmərləri yaş bağlı qruntlarda (giltorpaqlarda, qillərdə) döşəndikdə su səviyyəsinin azaldılması üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərdən, həmçinin boruların növündən və konstruksiyasından asılı olaraq qumlu qrunt layının yaradılması zəruriliyi işlərin icrası layihəsi ilə təyin edilir.

Lilli, torflanmış və digər su ilə doymuş zəif qruntlarda borular süni əsaslar üzərində quraşdırılmalıdır.

11.32. Polad borular qəbul edildikdə onların daxili və xarici səthlərinin korroziyadan mühafizəsi nəzərdə tutulmalıdır. Bunun üçün maddə 4.3-də göstərilən materiallardan istifadə edilməlidir.

11.33. Polad boruların xarici səthinin korroziyadan müdafiə metodlarının seçilməsi qruntun korroziyaya uğratma xassələri, həmçinin azmış elektrik cərəyanı təsirindən baş verən korroziyanın mümkünlüyü barədə məlumatlarla əsaslandırılmalıdır. Polad boruların xarici səthinin korroziyadan müdafiəsi DÜİST 9.015 (dəyişikliklərlə) - in göstərişləri əsasında həyata keçirilməlidir.

11.34. Polad boruların daxili səthlərini korroziyadan qorumaq üçün onlar vasitəsilə nəql etdirilən suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək, yaxud boruların daxili səthini korroziya əleyhinə müdafiə materialı ilə örtmək lazımdır.

11.35. Suyun korroziya aktivliyindən asılı olmayaraq boruların daxili səthinin sement-qum, lakboya, sink və s. materiallarla müdafiəsi nəzərdə tutulmalıdır.

11.36. Polad özəkli beton boruların sement-qum örtüklərini sulfat ionlarının dağıdıcı təsirindən əsasən təcridedici örtüklərlə qorumaq nəzərdə tutulmalıdır.

11.37. Polad özəkli borularınazmış cərəyanın təsirindən yaranan korroziyadan müdafiəsi TNvəQ 2.03.11-in tələblərinə uyğun təmin edilməlidir.

11.38. Hesabi yüklərin təsirindən eni 0,2 mm olan çatların yaranmasına yol verilən və sıxlığı normaldan aşağı olan xarici beton laylı polad özəkli boru kəmərlərini qruntda xlor ionlarının qatılığı 150 mq/l-dən çox, eləcə də betonun normal sıxlığında və çatların yaranmasının yol verilən 0,1 mm enində xlor ionlarının qatılığı 300 mq/l-dən çox olanda katod polyarizasiyalı elektrokimyəvi müdafiə nəzərdə tutulmalıdır.

11.39. Boru kəmərlərini bütün növlərdən olan polad və dəmir-beton borulardan layihələndi-rəndə onların korroziyadan elektrokimyəvi müdafiəsinin təşkilini təmin etmək məqsədilə bu boruların elektrik cərəyanını fasiləsiz keçirməsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

11.40. Polad özəkli boruların katod polyarizasiyası elə layihələndirilməlidir ki, metal səthində yaradılan və xüsusi təşkil edilmiş nəzarət-ölçü məntəqələrində ölçülən müdafiə polyarizasiya potensialı mis-sulfat elektrod müqayisəsi ilə 0,85 V-dan az və 1,2 V-dan artıq olmasın.

11.41. Polad özəkli boruların protektorların köməyi ilə elektrokimyəvi müdafiəsi zamanı polyarizasiya potensialının qiyməti boru səthində qoyulmuş mis-sulfat elektrod müqayisəsinə nisbətən, katod stansiyaları vasitəsilə müdafiə edildikdə isə qruntda yerləşdirilmiş mis-sulfat elektrod müqayisəsinə nisbətən təyin edilməlidir.

11.42. Boruların aşağı hissəsinin basdırılma dərinliyi sıfır dərəcə temperaturun qrunta hesabi nüfuz etmə dərinliyindən 0,5 m çox olmalıdır.

Boru kəmərləri mənfi temperatur zonalarında çəkildikdə onların materialı və calaq birləş-mələrinin elementləri şaxtaya davamlılıq tələblərini ödəməlidir.

Q e y d. Aşağıdakı tədbirlər görüldükdə boruların daha az dərinliyə basdırılmasına yol verilir: boru kəmərinin üzərində qoyulan armaturun donmasının qarşısını alan; boruların daxili səthində onun keçiricilik qabiliyyətini azaldan buz təbəqəsinin yaranmasının qarşısını alan; boruların və onların calaq birləşmələrinin suyun donması, qruntun deformasiyası və boru divarlarının materialında temperatur gərginliyinin yaranması nəticəsində zədələnməsinin qarşısını alan; boru kəmərlərində baş verən qəza ilə bağlı suyun verilməsində fasilə olduqda kəmərdə buz tıxaclarının yaranmasının qarşısını alan.

11.43. Sıfır temperaturun qrunta nüfuz etməsinin hesabi dərinliyi torpağın hesabi soyuq və az qarlı qışda faktiki donma dərinliyi, eləcə də ərazinin vəziyyətinin nəzərdə tutulan dəyişməsi nəticə-sində(qar örtüyünün kənar edilməsi, mükəmməl yol örtüklərinin çəkilməsi və s.) əvvəllər müşahidə olunmuş donma dərinliyinin dəyişməsinin mümkünlüyü nəzərə alınaraq, bu rayondakı boru kəmərlərinin istismar təcrübəsi əsasında təyin edilməlidir.

Sıfır temperaturun qrunta nüfuz etmə dərinliyi və ərazinin vəziyyətinin nəzərdə tutulan dəyiş-məsinin ona təsiri barədə məlumatlar olmadıqda bu dərinlik istilik texnikası hesablamaları ilə təyin edilməlidir.

11.44. Yay mövsümündə suyun isinməsinin qarşısını almaq üçün təsərrüfat-içməli su kəmərləri borularının yuxarı səthinə qədər basdırılma dərinliyi 0,5 m-dən az olmamalıdır. İstilik texnikası hesablamaları ilə müvafiq əsaslandırma olduqda boruların basdırılma dərinliyinin azaldılmasına yol verilir.

11.45. Sudaşıyıcı boruların və boru kəməri şəbəkələrinin basdırılma dərinliyi təyin edildikdə nəqliyyatın xarici təsir yükü və digər yeraltı qurğu və kommunikasiya ilə kəsişmə şəraitləri nəzərə alınmalıdır.

11.46. Sudaşıyıcı və su kəməri şəbəkələri borularının diametrləri qəza baş verdikdə ayrı-ayrı sahələr işdən ayrılan zaman onların iş şəraiti nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalar nəticəsində təyin edilməlidir.

Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin birləşmiş(yanğın su kəmərləri ilə) su kəmərlə-rində boruların diametri 100 mm-dən, kənd yaşayış məntəqələrində isə 75mm-dən az olmamalıdır.

11.47. Çöküntüləri borunun keçiricilik qabiliyyətini azalda bilən kəskin müşahidə olunmayan korroziya xassəli və asılı maddələrdən azad suları nəql etdirən boru kəmərləri üçün hidravlik mailliyin qiyməti mütləq əlavə 10- a əsasən qəbul edilməlidir.

11.48. Mövcud şəbəkə və sudaşıyıcı boruların keçiricilik qabiliyyətini, ehtiyac olduqda, daxili səthin təmizlənməsi və korroziya əleyhinə materialla örtülməsi vasitəsilə bərpa edərək saxlamaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır; müstəsna hallarda müvafiq texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda faktiki basqı itkilərinin qəbul edilməsinə yol verilir.

11.49. Mövcud su təchizatı sistemlərinin yenidən qurulması və yeni sistemlərin layihələndirilməsi zamanı sudaşıyıcı boruların və şəbəkənin nəzarət sahələrində boru kəmərlərinin hidravlik müqavimətini sistematik olaraq təyin etmək üçün lazım olan avadanlıq və qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

11.50. Su kəməri xətlərinin baş planda yerləşməsi, həmçinin planda və kəsişmə yerlərində boruların xarici səthindən qurğulara və mühəndis kommunikasiya şəbəkələrinə qədər minimal məsafə TNvəQ II-89-a əsasən qəbul edilməlidir.

11.51. Bir neçə sudaşıyıcı boru paralel çəkildikdə (yenidən, yaxud fəaliyyətdə olanlara əlavə olaraq) planda boruların xarici səthləri arasında məsafə tikintinin təşkili və icrası, eləcə də sudaşıyıcı boruların birində qəza baş verdikdə digərlərinin zədələnmələrdən qorunması nəzərə alınmaqla aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

istehlakçılara suyun verilməsinin 11.2 maddəsində nəzərdə tutulan azalmasına yol verildikdə - borunun materialından, daxili təzyiqdən və geoloji şəraitdən asılı olaraq cədvəl 36-a əsasən;

sudaşıyıcı boruların sonunda suyun fasilə ilə verilməsinə şərait yaradan və həcmi maddə 12.1.6-nın tələblərinə cavab verən ehtiyat həcmlər olduqda - qayalıq qruntda çəkilən borular kimi cədvəl 36-a əsasən.

Sudaşıyıcı boru trassalarının ayrı-ayrı sahələrində, o cümlədən yaşayış və sənaye müəssisələri ərazisində borular süni əsas üstündə, tuneldə və futlyarda, yaxud boruların birində qəza baş ver-dikdə digərlərinin zədələnmələrdən qorunması nəzərə alınmaqla digər üsullarla çəkildikdə cədvəl 36-da göstərilən məsafələri azaltmağa yol verilir. Bu zaman sudaşıyıcı borular arasındakı məsafə onlar çəkildikdə və sonrakı təmir zamanı işlərin rahat görülə bilməsini təmin etməlidir.

11.52. Su kəməri xətləri tunellərdə çəkildikdə borunun səthindən çəpərləyici konstruksiyalar və digər boruların divarlarına qədər olan məsafə 0,2 m-dən az qəbul edilməməlidir; boru kəmərində armatur qoyulduqda çəpərləyici konstruksiyalara qədər olan məsafə 11.63 maddəsinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 36. Müxtəlif qruntlarda döşənmiş borular arasında tövsiyə edilən məsafələr

Boruların materialı	Diametr, mm	Qruntun növü (СНиП 2.02.01-in nomenklaturasına görə)
		qayalıq		iri sınmış süxurlar, çınqıllı qum, iri qum, gillər		orta irilikli qum, xırda qum, toz şəkilli qum, qumlu torpaq, gilli torpaq, bitki qalıqları ilə qarışmış qrunt, torflaşmış qruntlar
		Təzyiq, bar
		9,8-ə qədər	9,8-dən çox	9,8-ə qədər	9,8-dən çox	9,8-ə qədər	9,8-dən çox
		Boruların xarici səthləri arasında planda məsafə, m
Polad	400-ə qədər	0,7	0,7	0,9	0,9	1,2	1,2
Polad	400-dən çox, 1000-ə qədər	1	1	1,2	1,5	1,5	2
Polad	1000-dən çox	1,5	1,5	1,7	2	2	2,5
Çuqun	400-ə qədər	1,5	2	2	2,5	3	4
Çuqun	400-dən çox	2	2,5	2,5	3	4	5
Dəmir-beton	600-ə qədər	1	1	1,5	2	2	2,5
Dəmir-beton	600-dən çox	1,5	1,5	2	2,5	2,5	3
Xrizotilsement	500-ə qədər	1,5	2	2,5	3	4	5
Plastik	600-ə qədər	1,2	1,2	1,4	1,7	1,7	2,2
Plastik	600-dən çox	1,6	-	1,8	-	2,2	-
Q e y d: 1. Sudaşıyıcı borular müxtəlif səviyyələrdə paralel çəkildikdə cədvəldə qeyd edilən məsafələr boruların basdırılma dərinliyinə əsasən artırılmalıdır. 2. Diametrinə və materialına görə fərqlənən sudaşıyıcı borular üçün məsafələr göstəriciləri daha böyük olan borular üzrə qəbul edilməlidir.

11.53. Boru kəmərləri ümumi şəbəkənin I, II və III kateqoriyalı dəmir yollarının, həmçinin I və II kateqoriyalı avtomobil yollarının altından futlyarda keçirilməlidir. İşlər bir qayda olaraq bağlı üsulla yerinə yetirilməlidir. Müvafiq əsaslandırma olduqda boru kəmərlərinin tunellərdə döşənməsinə yol verilir.

Qalan bütün dəmir və avtomobil yolları altından borularin futlyarsız keçirilməsinə yol verilir. Bu zaman bir qayda olaraq polad borulardan istifadə edilməli və işlər açıq üsulla aparılmalıdır.

Q e y d:

1. Boru kəmərlərinin dəmir yolu və kəsişən yolların üstündən salınan körpülərdə, yol üstündəki piyada körpülərində, dəmir yolu, avtomobil yolu və piyada keçidlərində, həmçinin su buraxıcı borularda döşənməsinə yol verilmir.

2. Dəmir yolları altında futlyar və tunellər, işlər açıq üsulla aparıldıqda, TN və Q II-89-a əsasən layihələndirilməlidirlər.

11.54. Dəmir yolu relslərinin oturacağından, yaxud avtomobil yolu örtüyündən borunun, futlyarın, yaxud tunelin üstünə qədər şaquli istiqamətdə məsafə TN və Q II-89-a əsasən qəbul edilməlidir.

Şişən qrunt olan sahədən keçən boru kəmərinin basdırılma dərinliyi qruntun şaxtadan şişməsini aradan qaldırmaq üçün istilik texnikası hesablamaları ilə təyin edilməlidir.

11.55. Planda futlyarın kəsiyindən, futlyarın sonunda quyu olduqda isə quyunun divarının xarici səthindən məsafə:

dəmir yollarını kəsdikdə - kənar yolun oxundan 8 m, yol yatağından 5 m, çuxur kənarından və kənar suaparıcı qurğulardan (küvetlərdən, dağ kanallarından, novlardan və drenajlardan) 3 m;

avtomobil yollarını kəsdikdə - yol yatağından, yaxud torpaq arx, çuxur, dağ kanalının, yaxud digər suaparıcı qurğuların kənarından 3 m.

Futlyarın, yaxud tunelin xarici səthindən planda məsafə aşağıda göstərilənlərdən az olmayaraq qəbul edilməlidir:

elektrik şəbəkəsi dayaqlarına qədər - 3 m;

elektrikləşdirilmiş yolların relslərindən qidalandırma kabellərinin birləşmə yerlərinə, çarpazlara və istiqamət dəyişdiricilərə qədər - 10 m;

körpülər, su buraxıcı borular, tunellər və digər süni qurğulara qədər - 30 m.

Q e y d. Futlyarın (tunelin) kəsiyindən olan məsafə yol boyu çəkilən şəhərlərarası rabitə, siqnalizasiya və digər kabellərin mövcud olmasından asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir.

11.56. Futlyarın daxili diametri inşaat işləri açıq üsulla aparıldıqda boru kəmərinin diametrindən 200 mm böyük qəbul edilməli, bağlı üsulla aparıldıqda boru kəmərinin diametri və keçidin uzunluğundan asılı olaraq TN və Q III-4*- in tələblərinə uyğun təyin edilməlidir.

Q e y d. Bir futlyarda, yaxud tuneldə bir neçə boru kəmərinin, həmçinin boru kəmərləri ilə kommunikasiya kabellərinin (elektrik, rabitə və s.) çəkilməsinə yol verilir.

11.57. Boru kəmərləri dəmir yollarının üzərindən 11.55 və 11.59 maddələrinin tələbləri nəzərə alınmaqla xüsusi estakadaların üstündə futlyarda keçirilməlidir.

11.58. Elektrikləşdirilmiş dəmir yolları ilə kəsişmələrdə boruların azmış elektrik cərəyanının təsiri ilə korroziyaya uğramasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

11.59. Ümumi şəbəkənin I, II və III kateqoriyalı dəmir yolları, həmçinin I və II kateqoriyalı avtomobil yolları ilə kəsişməsində borular zədələndikdə yol yataqlarının yuyulması, yaxud yolların su altında qalmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

Belə hallarda dəmir yolu altındakı keçiddə, yolun hər iki tərəfində borunun üstündə bağlayıcı armatur qoyulmalı və onlar quyularda yerləşdirilməlidir.

11.60. Dəmir və avtomobil yollarının altındakı keçidlərin layihələri bu sahələrə nəzarət edən nazirliklə razılaşdırılmalıdır.

11.61. Boru kəmərləri su axınlarından ən azı iki dyükerlə keçirilməlidir; xəttin biri işdən ayrıldıqda digərləri hesabi su sərfini 100% miqdarında keçirə bilməlidir. Dyüker xətləri mexaniki zədələnməyə qarşı davamlı, korroziyaya qarşı güclü qoruyucu materialla örtülmüş polad borulardan çəkilməlidir.

Gəmiçilik olan suaxarlardan keçən dyükerlərin layihələri bu sahəyə nəzarət edən orqanla razılaşdırılmalıdır.

Boru kəmərinin sualtı hissəsinin basdırılma dərinliyi suaxarın dibindən borunun yuxarı səthinə qədər ən azı 0,5 m, gəmiçilik olan suaxarlarda gəmilərin keçdiyi sahələrdə isə 1m olmalıdır. Bununla yanaşı suaxarın məcrasının yuyulması və yenidən formalaşması da nəzərə alınmalıdır.

Dyüker xətləri arasındakı məsafə 1,5 m-dən az olmamalıdır.

Dyükerin yuxarı qalxan hissəsinin üfüqə görə mailliyi 20⁰-dən çox olmamalıdır.

Hər iki sahildə dyüker üstündə içərisində bağlayıcı armaturlar və ötürmə xətləri olan quyular layihələndirilməlidir.

Dyüker quyuları yanında planlaşdırma səviyyəsi suaxarın 5%-li təminatında ondakı suyun maksimal səviyyəsindən 0,5 m hündür qəbul edilməlidir.

11.62. Geniş ağızlı (rastrublu), yaxud muftalarla birləşdirilmiş boru kəmərlərinin üfüqi, yaxud şaquli müstəvilərdə dönmələrində yarana bilən dinamik qüvvələri boruların birləşmə calaqları qəbul edə bilmədiyi yerlərdə, dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Qaynaqla birləşdirilmiş boru kəmərlərində dönmələr quyularda yerləşdikdə, yaxud şaquli müstəvidə dönmə 30⁰ və bundan artıq bucaq altında istiqamətləndikdə dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. İşçi təzyiqi 10 bar-a qədər olan geniş ağızlı, yaxud muftalar birləşdirilmiş boru kəmərlərində 10⁰-yə qədər dönmələrdə dayaqlar qoyulmaya bilər.

11.63. Quyuların ölçüləri təyin edilən zaman onların daxili səthlərinə qədər olan məsafələr aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

diametri 400 mm-ə qədər olan borulardan - 0,3 m,500 mm-dən 600 mm-ə qədər - 0,5m, 600 mm-dən çox olduqda - 0,7 m;

diametri 400 mm-ə qədər olan boru flanslarının səthindən -0,3m,400 mm-dən çox olduqda-0,5 m;

geniş ağızın (rastrubun) divara istiqamətlənmiş kənarından borunun diametri 300 mm-ə qədər olduqda - 0,4 m, 300 mm-dən çox olduqda - 0,5 m;

borunun aşağı hissəsindən quyunun dibinə qədər diametr 400 mm-ə qədər olduqda - 0,25 m,500 mm-dən 600 mm-ə qədər - 0,3 m, 600 mm-dən çox olduqda - 0,35 m;

hərəkət edən şpindelli siyirtmənin oxunun yuxarısından - 0,3 m, hərəkət etməyən şpindelli siyirtmənin nazim çarxından - 0,5 m.

Quyuların işçi hissəsinin hündürlüyü 1,5 m-dən az olmamalıdır.

11.64. İçməli sudaşıyıcı borulara hava buraxmaq üçün quyularda yerləşdirilmiş klapanlar qoyulduqda bu quyularda süzgəclə təchiz edilmiş ventilyasiya borusu olmalıdır, boru ilə içməli su nəql etdirilmədikdə süzgəcin qoyulması məcburi deyil.

11.65. Quyulara enmək üçün onların boğaz hissəsində və divarlarında poladdan, yaxud çuqundan hazırlanmış üstü nahamar ayaqaltılar bərkidilməlidir. Daşına bilən metal pilləkənlərdən də istifadə etməyə yol verilir.

Quyulardakı armaturlara xidmət etmək üçün 15.7 maddəsinə uyğun olaraq meydança nəzərdə tutulmalıdır.

11.66. Müvafiq əsaslandırma olduqda quyularda ikinci istiləşdirici qapaq qoyula bilər; ehtiyac olduqda qapaqlar qıfılla da təchiz edilməlidirlər.

12. Suyu saxlamaq üçün tutumlar

12.1. Ümumi göstərişlər

12.1.1.Su təchizatı sistemindəki tutumlar təyinatından asılı olaraq tənzimləyici, yanğın, qəza və təmas həcmlərindən ibarət olur.

12.1.2. Tənzimləyici həcm W_t, m³ (rezervuarlarda, su-basqı qüllələrinin çənlərində, əksrezervuarlarda və b.) suyun daxil olma və götürülmə qrafiklərinin müqayisəsi əsasında təyin edilməli, bu qrafiklər olmadıqda isə (44) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q_sut.max- maksimal su tələbatı günlərində su sərfi, m³/sut.;

K - sutəmizləyici komplekslərdə, nasos stansiyalarında olan tənzimləyici tutumlara, yaxud tənzimləyici tutumu olan şəbəkələrə maksimum saatlıq su verilməsinin maksimal su tələbatı olan günlərdəki orta saatlıq su sərfinə olan nisbət;

K_s- tənzimləyici tutumdan, yaxud tənzimləyici tutumu olan şəbəkədən su götürülməsinin maksimal su tələbatı olan günlərdə maksimal saatlıq su götürülməsinin orta saatlıq su götürülməsinə nisbəti ilə təyin olunan saatlıq qeyri-müntəzəmlik əmsalıdır.

Tənzimləyici həcmi olmayan istehlakçıların ehtiyacını ödəməyə maksimal saatlıq su götürül-məsi maksimal saatlıq su tələbatına bərabər qəbul edilməlidir. Şəbəkədə tənzimləyici tutum olduq-da, su kəməri şəbəkəsinə vermək üçün tənzimləyici tutumlardan nasoslarla maksimal saatlıq su götürülməsi nasos stansiyasının maksimum saatlıq məhsuldarlığına əsasən təyin edilir.

Su təmizləyici komplekslərdəki tutumlarda süzgəclərin yuyulması üçün 9.2.12.23 maddəsinə əsasən təyin edilən əlavə su həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d: Əsaslandırma olduqda tutumlarda su tələbatının sutkalıq qeyri-müntəzəmliyini tənzimləyən su həcminin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

12.1.3. Yanğın söndürmək üçün bilavasitə su təchizatı mənbəyindən su götürmək texniki cəhətdən mümkün olmadıqda, yaxud iqtisadi cəhətdən əlverişli olmadıqda yanğın həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

12.1.4. Rezervuarlardakı yanğın həcmləri aşağıdakıları təmin etməklə təyin edilməlidir:

5.2.2-5.2.7, 5.2.10, 5.2.12-5.2.14 maddələrinə əsasən xarici hidrantlar və daxili yanğın kran-larından yanğının söndürülməsi;

5.2.8 və 5.2.9 bəndlərinə əsasən xüsusi yanğınsöndürmə vasitələri (öz rezervuarları olmayan sprinklerlər, drençerlər və b.);

5.2.11 maddəsinin tələbləri nəzərə alınmaqla yanğının söndürüldüyü bütün müddət ərzində maksimal təsərrüfat-içməli və istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsi.

Q e y d. Su I və II kateqoriya su təchizatı sistemləri ilə verildiyi hallarda rezervuarlarda yanğın həcmləri təyin edilərkən onların yanğın söndürülən müddətdə doldurulmasına yol verilir.

12.1.5. Su-basqı qüllələrindəki çənlərdə yanğın söndürməyə su həcmi digər ehtiyaclara maksimal su sərfi ilə eyni vaxtda bir xarici və bir daxili yanğını 10 dəq-ə müddətində söndürməyə hesablanmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda su-basqı qüllələrinin çənlərində 12.1.4 maddəsinə əsasən təyin edilmiştam yanğın həcminin saxlanılmasına yol verilir.

12.1.6. Su bir sudaşıyıcı boru ilə verildikdə tutumlarda:

sudaşıyıcı boruda baş verən qəza ləğv edilən müddətdə (maddə 11.4) təsərrüfat-içməli hesabi orta saatlıq su tələbatının 70%-ni və istehsalat ehtiyaclarının qəza qrafiki ilə ödənilməsini təmin edən qəza su həcmi;

yanğın söndürülməsinə 12.1.4 maddəsi ilə təyin edilən əlavə su həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d:

1. Qəza həcmini bərpa etmək üçün tələb olunan vaxt 36-48 st qəbul edilməlidir.

2. Qəza həcminin bərpa edilməsi su tələbatının azaldılması hesabına, yaxud ehtiyat nasos aqreqatlarından istifadə edilməklə nəzərdə tutulmalıdır.

3. Əhalisi 5000 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrinə, həmçinin xarici yanğın söndürülməsinə su sərfi 40 l/s-yə qədər olan sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinə su, uzunluğu 500 m-ə qədər olan bir sudaşıyıcı boru kəməri ilə verildikdə yanğın söndürülməsinə əlavə su həcminin nəzərdə tutulmamasına yol verilir.

12.1.7. Su nəql etdirən, yaxud dövrü su təchizatı sistemlərinin müntəzəm işləyən nasos stansiyaları qarşısındakı çənlərdə su həcmi ən böyük məhsuldarlığa malik nasosun 5-10 dəq-lik işinə müvafiq qəbul edilməlidir.

12.1.8. Suyun reagentlərlə tələb olunan təmas müddətini təmin etmək üçün təmas həcmi maddə 9.2.17.26-a əsasən təyin edilməlidir. Yanğın və qəza həcmləri olduqda təmas həcminin onlar qədər azaldılmasına yol verilir.

12.1.9. Tutumlar və onların avadanlıqları suyun donmasından qorunmalıdır.

12.1.10. İçməli su tutumlarında yanğın vəqəza su həcmlərinin 48 st-dan çox olmayan müddətdə dəyişməsi təmin olunmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda tutumlarda suyun təzələnmə müddətini 3-4 günə qədər artırmaq olar. Belə hallarda məhsuldarlığı tutumlarda suyu 48 st-dan çox olmayan müddətdə dəyişdirə bilən (mənbədən suyun daxilolmasını nəzərə alaraq) dövretdirici nasoslar nəzərdə tutulmalıdır.

12.1.11. Rezervuarların və su-basqı qüllələrinin konstruksiyaları 17.3.1 maddəsinin göstərişləri əsasında qəbul edilməlidir.

12.2. Tutumların avadanlıqları

12.2.1. Su rezervuarları və su-basqı qüllələrinin çənləri aşağıda göstərilənlərlə təchiz edilməlidirlər: gətirici və aparıcı boru kəmərləri, yaxud birləşmiş gətirici-aparıcı boru kəmərləri, daşma qurğuları, buraxıcı boru kəməri, ventilyasiya qurğuları, dəmir bəndlər, yaxud pilləkənlər, avadanlığı nəql etdirmək və istismar heyəti üçün lyuk-girişlər.

Tutumun təyinatından asılı olaraq aşağıdakılar əlavə nəzərdə tutulmalıdır:

su səviyyəsini ölçmək, vakuuma və təzyiqə nəzarət üçün maddə 16.5.4-ün göstərişlərinə uyğun qurğular;

diametri 300 mm olan işıq qapaqları (içməli su keyfiyyətində olmayan su rezervuarları üçün);

yuma su kəməri (daşına bilən, yaxud hərəkətsiz);

suyun tutumdan daşmasının qarşısını alan qurğu (avtomatlaşdırma vasitələri, yaxud su verən boruda üzən bağlayıcı klapanın qoyulması);

tutuma daxil olan havanın təmizlənməsi üçün qurğu (içməli su rezervuarlarında).

12.2.2. Rezervuarlara və su-basqı qüllələrinin çənlərinə su gətirən boruların sonunda yuxarısı həcmdə suyun maksimal səviyyəsindən 50-100 mm hündürdə olan üfüqi kənarlı diffuzor, yaxud kameranın qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

12.2.3. Rezervuarda suaparıcı boru kəmərində konfuzor nəzərdə tutulmalıdır, boru kəmərinin diametri 200 mm-ə qədər olduqda çökəklikdə yerləşdirilmiş qəbuledici klapanın tətbiq edilməsinə yol verilir (bax maddə 10.4).

Konfuzorun yuxarı kənarından tutumun dibinə və divarlarına, yaxud çökəkliyə qədər olan məsafə suyun konfuzora yaxınlaşma sürətinin giriş kəsiyindəki sürətdən çox olmaması şərtilə təyin edilməlidir.

Konfuzorun rezervuarın dibində düzəldilən üfüqi kənarı, həmçinin çökəkliyin yuxarıtili dib beton layından 50 mm yuxarı olmalıdır.

Suaparıcı boru, yaxud çökəklikdə barmaqlıq qoyulmalıdır.

Suyu rezervuardan, yaxud su-basqı qülləsindən su aparan (gətirici-aparıcı) borularda avtosisternlər və yanğın söndürmə maşınlarının su götürməsi üçün müvafiq avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

12.2.4. Daşma qurğuları tutuma verilən maksimal su sərfi ilə ondan götürülən minimal su sərfinin fərqinə hesablanmalıdırlar. Daşma qurğusunun yuxarı tili üstündəki su səviyyəsi 100 mm-dən artıq olmamalıdır.

İçməli su rezervuarları və su-basqı qüllələrində daşma qurğuları hidravlik bağlayıcı ilə təchiz olunmalıdır.

12.2.5. Suburaxıcı boru kəmərinin diametri tutumun həcmindən asılı olaraq 100-150 mm qəbul edilməlidir. Tutumun dibi suburaxıcı boru kəməri istiqamətində ən azı 0,005 mailliyə malik olmalıdır.

12.2.6. Suburaxıcı və daşma boru kəmərləri sonları suya batırılmadan birləşdirilməlidir:

içməli olmayan su tutumlarından - istənilən təyinatlı kanalizasiya xətlərinə birbaşa olmadan, şırnaq kəsintisi ilə, yaxud açıq kanala;

içməli su tutumlarından – yağış kanalizasiyasına, yaxud açıq kanala, birbaşa olmadan, şırnaq kəsintisi ilə.

Daşma boru kəməri açıq kanala birləşdirildikdə onun sonunda milləri arasında 10 mm məsafə olan barmaqlıq qoyulmalıdır.

Suburaxıcı boru kəməri ilə artıq suyun öz axını ilə kənarlaşdırılması mümkün olmadıqda bu suyu toplamaq üçün xüsusi quyu nəzərdə tutulmalı və su quyudan nasoslarla kənarlaşdırılmalıdır.

12.2.7. Tutumda su səviyyəsinin vəziyyəti dəyişdikdə ona hava daxil olması və ondan havanın xaric edilməsi, həmçinin yanğın və qəza həcmlərini saxlayan rezervuarlarda havanın dəyişdirilməsi 0,0078 bar -dan artıq vakuumun yaranmasına yol verməyən ventilyasiya qurğuları ilə təmin edilməlidir.

Rezervuarlarda suyun maksimal səviyyəsi ilə örtük lövhələrinin qabırğalarının aşağı tili, yaxud müstəvisi arasındakı hava fəzasının hündürlüyünün 200 mm-dən 300 mm-ə qədər qəbul edilməsinə yol verilir. Örtüyün bütün bölmələri arasında hava dəyişməsi təmin edildikdə lövhələrin rigel və dayaqları suya batırıla bilər.

12.2.8. Qapaqlar-girişlər su gətirən, aparan və daşma boru kəmərlərinin sonlarına yaxın yerləşdirilməlidir.

İçməli su rezervuarlarının giriş qapaqları bağlanmaq və möhürlənmək üçün tərtibatlarla təmin edilməlidir. Rezervuarların giriş qapaqları örtük istiləşdiricisindən ən azı 0,2 m yuxarıda olmalıdır.

İçməli su rezervuarlarının bütün giriş qapaqlarının tam kipliyi təmin olunmalıdır.

12.2.9. Yüksək təzyiqli yanğın söndürmə sistemlərində basqılı rezervuarlar və su-basqı qüllələri yanğın nasosları işə düşdükdə sistemdən ayrılmaq üçün avtomatik qurğularla təmin olunmalıdır.

12.3. Rezervuarlar

12.3.1. Su ilə təchiz edilən ərazidə rezervuarların yerləşməsi, yerləşmə hündürlükləri və tutumları su təchizatının sistem və sxemi işlənərkən sistemə daxil olan qurğu və avadanlıqların hidravlik və optimallaşdırma hesablamalarının nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

Qəza ehtiyatları saxlanılan rezervuarların (çənlərin) yerləşmə hündürlükləri şəbəkədə normal sərbəst basqının qəza vəziyyətinə qədər aşağı düşdüyü hallarda onlardan şəbəkəyə su daxil olmasını təmin etməlidir. Belə rezervuarlar, yaxud çənlər onları şəbəkədən ayıran əks klapan işləmədiyi hallar üçün daşma qurğuları ilə təchiz olunmalıdırlar.

12.3.2. Bir qovşaqda eyni təyinatlı rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır.

Qovşaqdakı bütün rezervuarlarda yanğın, qəza və tənzimləyici həcmlərin ən aşağı və ən yuxarı səviyyə hündürlükləri eyni olmalıdır.

Bir rezervuar işdən ayrıldıqda qalanlarında yanğın və qəza su həcmlərinin ən azı 50%-i saxlanmalıdır.

Rezervuarların avadanlıqları onlardan hər birinin müstəqil olaraq işdən ayrıla bilməsini və boşaldılmasını təmin etməlidir.

Yanğın və qəza həcmləri olmayan hallarda bir rezervuarın inşa edilməsinə yol verilir.

12.3.3. Siyirtmələr yerləşən kameralar rezervuarların konstruksiyası ilə sərt əlaqəyə malik olmamalıdır.

12.4. Su-basqı qüllələri

12.4.1. Qüllənin iş rejimindən, çənin həcmindən, iqlim şəraitindən və mənbədə suyun temperaturundan asılı olaraq su-basqı qüllələrinin çənin ətrafında çadırla, yaxud çadırsız layihələndirilməsinə yol verilir.

12.4.2. Su-basqı qülləsinin lüləsindən su təchizatı sisteminin toz, tüstü və qaz ayrılması baş verməyən istehsalat otaqlarının yerləşdirilməsi üçün istifadə etməyə yol verilir.

12.4.3. Su-basqı qülləsinin çəninə sərt birləşdirilmiş boru kəmərlərinin üstündə kompensatorlar qoyulmalıdır.

12.4.4. Digər qurğuların ildırımdan mühafizə sistemi zonasına daxil olmayan su-basqı qüllələri müstəqil ildırımdan mühafizə avadanlığı ilə təchiz edilməlidir.

12.5. Yanğın rezervuarları və sututarları

12.5.1. Maddə 5.2.1-in birinci bəndində göstərilən sənaye müəssisələri və yaşayış məntəqələrində xüsusi rezervuarlarda, yaxud açıq sutuarlarda yanğın su həcminin saxlanılmasına yol verilir.

12.5.2. Yanğın rezervuarları və sututarlarının həcmi 5.2.3-5.2.7 və 5.2.14 maddələrinə əsasən yanğının söndürülməsinə hesabi su sərfi və söndürülmənin hesabi davam etmə müddətinə əsasən təyin edilməlidir.

Q e y d:

1. Açıq sututarların həcmi suyun buxarlanması və buzlaşması nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır. Açıq sututarın kənarı ondakı suyun maksimal səviyyəsindən ən azı 0,5 m hündürə qalxmalıdır.

2. Yanğın söndürən maşınların, 17.1.6 maddəsinə əsasən, yanğın rezervuarları, sututarlar və su qəbulu quyularına örtüklü yolla sərbəst yanaşması təmin edilməlidir.

3. Yanğın rezervuarları və sututarları yerləşən ərazilərdə DÜİST 12.4.009-da göstərilmiş istiqamətləndirici yol nişanları qoyulmalıdır.

12.5.3. Yanğın rezervuarları, yaxud sututarların sayı ikidən az olmamalıdır. Bu rezervuarların hər birində yanğın söndürülməsinə tələb olunan su həcminin 50%-i saxlanılmalıdır.

Yanğın rezervuarları, yaxud sututarlar arasındakı məsafə maddə 12.5.4-ün göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir. Suyun yanğının istənilən nöqtəsinə iki qonşu rezervuar, yaxud sututardan verilməsi təmin edilməlidir.

12.5.4. Yanğın rezervuarları, yaxud digər sututarları onların xidmət etdiyi binalardan aşağıda göstərilən radiusda yerləşdirilməlidir:

avtonasos olduqda - 200 m;

motopompalar olduqda - motopompaların növündən asılı olaraq 100-150 m.

Rezervuarlardan suyun götürülmə nöqtəsindən III, IV və V odadavamlılıq dərəcəsi olan binalara və açıq yanan material anbarlarına qədər ən azı 30 m, I və II odadavamlılıq dərəcəsi olan binalara qədər isə ən azı 10 m məsafə olmalıdır.

12.5.5. Yanğın rezervuarları və sututarlar su kəməri şəbəkəsi boruları vasitəsilə verilən su ilə doldurulmalıdır; onların uzunluğu 250 m-ə qədər, Dövlət yanğın nəzarəti orqanlarının razılığı olduqda isə500 m-ə qədər olan yanğın şlanqları ilə doldurulmasına yol verilir.

12.5.6. Yanğın rezervuarları, yaxud sututarlardan suyun avtonasos, yaxud motopompalarla birbaşa götürülməsi mümkün olmayan hallarda həcmi 3-5 m³ olan suqəbuledici kameralar nəzərdə tutulmalıdır. Rezervuar, yaxud sututarı suqəbuledici kamera ilə birləşdirən boru kəmərinin diametri xarici yanğın söndürməyə tələb olunan hesabi su sərfinə hesablanmalı, lakin 200 mm-dən az qəbul edilməməlidir. Suqəbuledici quyu qarşısında içərisində çarxı qapağının altında yerləşdirilmiş siyirtmə qoyulmuş quyu olmalıdır. Sututar tərəfdən birləşdirici boru kəmərində barmaqlıq qoyulmalıdır.

12.5.7. Yanğın rezervuarları və sututarlarını daşma və buraxıcı borularla təchiz etmək tələb olunmur.

13. Sanitariya-mühafizə zonaları

13.1. Ümumi göstərişlər

13.1.1. Bütün layihələndirilən və yenidən qurulan təsərrüfat-içməli su kəmərlərində onların sanitariya-epidemioloji etibarlılığını təmin etmək üçün sanitariya-mühafizə zonaları (sonralar “zona” adlandırılacaq) nəzərdə tutulmalıdır.

13.1.2. Su kəməri zonasına suyun götürüldüyü yerdə su təchizatı mənbəyi zonası (suqəbuledici qurğular daxil olmaqla), su kəməri qurğularının (nasos stansiyalarının, sutəmizləyici qurğular kompleksinin, tutumların) zonası və sanitariya-mühafizə zolağı (sonralar “zolaq” adlandırılacaq) və sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağı daxil olur.

Suyun götürüldüyü yerdə su təchizatı mənbəyi zonası üç qurşaqdan ibarət olmalıdır: birinci - ciddi rejim, ikinci və üçüncü-məhdudlaşdırma rejimləri. Su kəməri qurğularının zonası birinci qurşaqdan və zolaqdan (su kəməri qurğuları su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağından kənarda yerləşdikdə) ibarət olmalıdır.

13.1.3. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonasının layihəsi zonalara və zolaqlara daxil edilməsi nəzərdə tutulan ərazinin sanitariya-topoqrafik göstəriciləri, həmçinin müvafiq hidroloji, hidrogeoloji, mühəndis-geoloji və topoqrafik materiallar əsasında işlənməlidir.

13.1.4. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonasının layihəsində su təchizatı mənbəyi zonasının qurşaqlarının sərhədləri, su kəməri qurğularının zonaları və zolaqları, sudaşıyıcı boru kəmərlərinin zolaqları, zonaların təşkili üzrə mühəndis tədbirləri (inşaat obyektləri, tikililərin sökülməsi, abadlaşdırma və s.) təyin edilməli, zona və zolaqlarda sanitariya rejiminin izahı verilməlidir.

13.1.5. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonalarının layihəsi, yerli hakimiyyət orqanları, sanitariya-epidemioloji xidmət, geologiya (yeraltı sudan istifadə edildikdə) orqanları, həmçinin digər maraqlı olan tərəflər-nazirliklər və idarələr ilə razılaşdırılmalı və qanunla göstərilən qaydada təsdiq edilməlidir.

13.1.6. Su axınları, sututarlar və sudaşıyıcı horizontların zonalarının ikinci və üçüncü qurşaqlarında, həmçinin zolaqlar sərhəddində ərazilərinin çirklənməsinin ləğvi üçün mühəndis tədbirləri bu çirklənmələrin səbəbkarları olan müəssisələrin hesabına yerinə yetirilməlidir.

13.1.7. Su kəməri zonasının layihəsi su təchizatı sisteminin gələcək inkişafı nəzərə alınmaqla işlənməlidir.

13.2. Sanitariya-mühafizə zonalarının sərhədləri

13.2.1. Yerüstü su təchizatı mənbələri

13.2.1.1. Yerüstü su təchizatı mənbələrinin, o cümlədən su gətirici kanalın zonasının birinci qurşağının sərhədləri suqəbuledici qurğulardan aşağıda göstərilən məsafədə təyin edilməlidir:

a) suaxarlar üçün (çaylar, kanallar):

axının əksi istiqamətdə - ≥ 200 m;

axin istiqamətində - ≥ 100 m;

suqəbuledici yerləşən sahildə - yay-payız fəsillərində sahil yanında suyun orta səviyyəsindən ≥ 100 m;

qarşı tərəfdəki sahil istiqamətində - suaxarın eni 100 m-dən az olduqda - bütün su sahəsi (akvatoriya) və qarşı sahildə yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsindən eni 50 m olan zolaq; suaxarın eni 100 m-dən çox olduqda-eni 100 m-dən az olmayan su sahəsi;

çalov tipli suqəbuledicilərində birinci qurşağın sərhədlərinə çalovun bütün su sahəsi və onun ətrafında eni 100 m-dən az olmayan qurşaq;

b) sututarlar üçün (su anbarı, göl):

su səthinin bütün istiqamətlərində-≥100 m;

suqəbuledici yerləşən sahildə -su anbarında normal su səviyyəsindən və göldə yay-payız orta su səviyyəsindən ən azı 100 m.

13.2.1.2. Suaxarın zonasının ikinci qurşağının sərhədləri təyin edilməlidir:

qollar da daxil olmaqla axının əksinə yuxarı - suaxarın uzununa və eninə suyun orta su axını sürəti hesaba alınmaqla və ya onun ayrı-ayrı sahələrində qurşağın sərhəddindən suqəbuledici qurğu-ya qədər suyun axma müddəti yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsində orta aylıq su sərfi 95% təmin olunduqda B və V iqlim rayonlarında 5 gün, qalan iqlim rayonlarında isə 3 gün;

axın istiqamətində aşağı - ≥ 250 m;

yan sərhədlər - yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsindən - düzənlik relyefdə - 500 m, dağlıq relyefdə - birinci yamacın suaxara baxan təpəsinə qədər, az meyilli yamacda - ≤ 750 m, sərt yamacda 1000 m.

Çayda bəndlə sıxılma, yaxud əks axın olduqda ikinci qurşağın aşağı sərhəddinin suqəbuledicidən məsafəsi hidroloji və meteoroloji şəraitlərdən asılı olaraq, sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq təyin edilməlidir.

Gəmiçilik olan çay və kanallarda zonanın ikinci qurşağının sərhəddinə gəmi keçən ərazidə suqəbulediciyə yaxın su səthi daxil edilməlidir.

Q e y d. İkinci qurşağın yan sərhədlərinin ayrı-ayrı hallarda yerli şəraitdən asılı olaraq sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq artırılmasına yol verilir.

13.2.1.3. Sututarın axın qolları daxil olmaqla zonasının ikinci qurşağı suqəbuledicidən:

su səthində bütün istiqamətlərdə küləklərin 10%-ə qədəri suqəbulediciyə tərəf əsdikdə 3 km, 10%-indən çox əsdikdə 5 km;

yan sərhədlər - su anbarında normal su səviyyəsində və göldə yay-payız orta su səviyyəsində 13.2.1.2 maddəsinə əsasən.

13.2.1.4. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının sərhədləri su axarın axının aşağı və yuxarı istiqamətlərində, yaxud sututarın su səthinin bütün istiqamətlərində ikinci qurşaqda olduğu kimi; yan sərhədlər - suayrıcılara görə, lakin suaxar, yaxud sututardan 3-5 km-dən çox olmamaqla.

13.2.2. Yeraltı su təchizatı mənbələri

13.2.2.1. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin zonasının birinci qurşağının sərhədləri tək suqəbuledici qurğudan (borulu quyu, şaxtalı quyu, bulaq sularını toplayan kamera-kaptaj), yaxud qrup suqəbuledici qurğuların ən kənarında olanından aşağıdakı məsafələrdə təyin edilməlidir:

mühafizə edilən yeraltı sulardan istifadə edildikdə - 30 m;

kifayət qədər mühafizə edilməyən yeraltı sulardan istifadə edildikdə - 50 m.

İnfiltrasiyalı suqəbuledicilərin zonasının birinci qurşağının sərhədlərinə yerüstü su təchizatı mənbəyi ilə suqəbuledici arasındakı məsafə 150 m-dən azdırsa bu obyektlər arasındakı bütün sahil zonası daxil edilməlidir.

Məcraaltı suqəbuledicilər və yerüstü mənbəyin infiltrasiyalı suqəbuledicilərini qidalandıran, yaxud yeraltı su ehtiyatlarını artırmaq üçün istifadə edilən sahəsinin zonasının birinci qurşağının sərhədləri 13.2.1.1 maddəsinin göstərişlərinə əsasən yerüstü su təchizatı mənbələrində olduğu kimi təyin edilməlidir.

Q e y d:

1. Torpağın və yeraltı suların çirklənməsi mümkün olmayan obyektlərin ərazisində yerləşmiş suqəbul-edicilər üçün, həmçinin əlverişli sanitariya, topoqrafik və hidrogeoloji şəraitlərdə yerləşən suqəbuledicilər üçün zonanın birinci qurşağının ölçülərinin yerli sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq və müvafiq olaraq 15 və 25 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yoı verilir.

2. Müdafiə olunan yeraltı sulara zonanın bütün qurşaqları daxilində, yuxarıda yerləşmiş və kifayət qədər müdafiə olunmayan laylardan qidalanmanı mümkünsüz edən bütöv su keçirməyən örtüyə malik basqılı və basqısız sudaşıyıcı layların suyu aid edilir.

Aşağıdakılar kifayət qədər müdafiə olunmayan yeraltı sulara aid edilirlər:

yayıldığı sahədən qidalanan yer səthinə birinci yaxın basqısız sudaşıyıcı layların suyu;

təbii şəraitdə, yaxud suqəbuledicinin istismarı nəticəsində zonadan yuxarıda yerləşmiş kifayət qədər müdafiə olunmayan sudaşıyıcı laylardan hidrogeoloji pəncərələr, yaxud keçiriciliyi olan süxurlar, örtüklər vasitəsilə, həmçinin hidravlik əlaqəyə malik olduqları suaxarlar və sututarlardan qidalan basqılı və basqısız sudaşıyıcı layların suyu.

13.2.2.2. Yeraltı suların ehtiyatı süni surətdə artırıldıqda zonanın birinci qurşağının sərhədləri bağlı tipli infiltrasiya qurğularından (borulu quyular, şaxtalı quyular) - 50 m, açıq tipli olanlardan (hovuzlar və s.) isə - 100 m məsafədə qoyulmalıdır.

13.2.2.3. Yeraltı su təchizatı mənbəyi zonasının ikinci qurşağının sərhədləri iqlim rayonlarından və yeraltı suların 100 gündən 400 günə qədər müdafiə olunmasından asılı olaraq suqəbulediciyə qədər suyun mikrob çirklənməsinin irəliləmə müddətinin hesablanması ilə təyin edilməlidir.

13.2.2.4. Yeraltı su təchizatı mənbəyi zonasının üçüncü qurşağının sərhədləri suqəbulediciyə qədər suyun kimyəvi çirklənməsinin irəliləmə müddətinin hesablanması ilə təyin edilməlidir. Bu müddət suqəbuledicinin istismarının qəbul edilmiş davametmə müddətindən çox olmalı, 25 ildən az olmamalıdır.

13.2.2.5. Sudaşıyıcı layın infiltrasiyalı qidalanmasında, həmçinin yeraltı su ehtiyatları yerüstü mənbələrdən süni surətdə artırıldıqda yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci və üçüncü qurşaqları 13.2.1.2-13.2.1.4 maddələrinin göstərişləri əsasında qəbul edilməlidir.

13.2.3. Su kəməri qurğularının meydançaları

13.2.3.1. Su kəməri qurğularının zonasının birinci qurşağının sərhədləri qurğuların yerləşdiyi ərazinin hasarları ilə üst-üstə düşməli və aşağıda göstərilən məsafələrdə olmalıdır:

süzülmüş su (içməli) rezervuarları, süzgəclər, açıq səthli təmas şəffaflandırıcıların divarlarından - ≥ 30 m;

qalan qurğuların divarlarından və su-basqı qüllələrinin lüləsindən - ≥ 15 m.

Q e y d:

1. Sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla ayrıca dayanmış su-basqı qüllələri və şırnaq kəsintisi olmadan işləyən nasos stansiyaları üçün zonanın birinci qurşağının nəzərdə tutulmamasına yol verilir.

2. Su kəməri qurğuları müəssisə ərazisində yerləşdikdə göstərilən məsafələrin yerli sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla 10 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yol verilir.

13.2.3.2. Su təchizatı mənbəyi zonasının ikinci qurşağından kənarda yerləşmiş su kəməri qurğuları zonasının birinci qurşağı ətrafındakı sanitariya-mühafizə zolağının eni 100 m-dən az olmamalıdır.

Q e y d. Su kəməri qurğuları meydançaları obyekt ərazisində yerləşdikdə zolağın eninin sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla 30 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yol verilir.

13.2.3.3. Sənaye və kənd-təsərrüfatı müəssisələrindən içməli su təmizləyici qurğulara qədər sanitariya-mühafizə zonasını müəssisənin zərərlilik sinfindən asılı olaraq yaşayış məntəqələrində olduğu kimi qəbul etmək lazımdır.

13.2.4. Sudaşıyıcı borular

13.2.4.1. Yaşayış olmayan ərazilərdən keçən sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağının eni kənar sudaşıyıcı borudan:

quru qruntlarda döşəndikdə - diametr 1000 mm-ə qədər olduqda - ≥ 10 m, 1000 mm-dən böyük olduqda - 20 m; nəm qruntlarda - diametrdən asılı olmayaraq - ≥ 50 m qəbul edilməlidir.

Yaşayış olan ərazilərdən keçən sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağının eni sanitariya-epidemioloji xidməti orqanları ilə razılaşdırılaraq azaldıla bilər.

13.3. Zona ərazisində yerinə yetirilməli sanitariya tədbirləri

13.3.1. Yerüstü su təchizatı mənbələri

13.3.1.1. Yerüstü su təchizatı mənbəyi zonasının birinci qurşağının ərazisi planlaşdırılmalı, hasara alınmalı və yaşıllaşdırılmalıdır. Hasara alınma maddə 17.1.4-ün göstərişlərinə uyğun yerinə yetirilməlidir.

13.3.1.2. Zonanın birinci qurşağının su səthinin sərhədləri xəbərdaredici yerüstü işarələr və siqnal üzgəcləri (buylar) ilə işarələndirilməlidir. Suaxarın, yaxud sututarın gəmiçilik olmayan hissəsində yerləşən batırılmış suqəbuledicilərin üstündə işıqlandırılan üzgəclər qoyulmalıdır; onlar gəmiçilik sahəsində olduqda üzgəclər gəmi yolundan kənara çıxarılmalıdır.

13.3.1.3. Zonanın birinci qurşağının ərazisi üçün gözətçi (həyəcan) siqnalizasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.1.4. Zonanın birinci qurşağının ərazisində:

a) qadağan edilir:

su kəmərinin əsas qurğularının (suyun verilməsi və emalı ilə əlaqəsi olmayan köməkçi binalar zonanın birinci qurşağının ərazisindən kənarda yerləşdirilməlidir) yenidən qurulması, yaxud genişləndirilməsi istisna olmaqla inşaatın bütün növləri;

yaşayış və ictimai binaların yerləşdirilməsi, su kəmərində işləyənlər də daxil olmaqla insanların yaşaması;

su kəməri qurğularına xidmət edən boru kəmərləri istisna olmaqla müxtəlif təyinatlı boru kəmərlərinin çəkilməsi;

yerüstü mənbələrə tullantı sularının axıdılması, çimmək, mal-qaranı sulamaq və otarmaq, paltar yuyulması, balıq tutmaq, bitkilərə gübrə və zəhərli kimyəvi maddələr vermək;

b) binalar tullantı sularını yaxınlıqdakı məişət, yaxud istehsalat kanalizasiya sisteminə, yaxud ikinci qurşağın sanitariya rejimi nəzərə alınmaqla zonanın birinci qurşağından kənarda yerləşən yerli təmizləyici qurğular kompleksinə axıdan şəbəkə ilə təmin edilməlidir. Kanalizasiya olmayan yerlərdə natəmizliyi daşıyan zaman birinci qurşağın ərazisinin çirklənməsinə şərait yaratmayan yerlərdə sukeçirməyən çirkab quyusu tikilməlidir.

c) yerüstü axım sularının birinci qurşaq sərhədlərindən kənara axıdılması təmin edilməlidir;

ç) meşə zolağında yalnız ağaclara xidmət və sanitariya qırılması ilə bağlı ağac kəsilmələrinə yol verilir.

13.3.1.5. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində aşağıdakı işlər görülməlidir:

a)yaşayış məntəqələri, müalicə-profilaktika və sağlamlıq müəssisələri, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri üçün ərazi ayrılmasını, həmçinin sənaye müəssisələrinin texnologiyasında su təchizatı mənbələrinin tullantı suları ilə çiklənmə təhlükəsini artıra bilən mümkün dəyişiklikləri tənzimləmək;

b) sənaye, kəndtəsərrüfatı və digər təyinatlı müəssisələri, yaşayış məntəqələri və ayrı-ayrı binaları abadlaşdırmaq, mütəşəkkil su təchizatı, kanalizasiya, su keçirməyən çirkab quyuları nəzərdə tutmaq, çirklənmiş yerüstü axım sularının mütəşəkkil kənarlaşdırılmasını təmin etmək;

c) məişət, istehsalat və yağış tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsini ölkənin su qanunvericiliyi və “Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydaları”-nın tələblərinə uyğun olaraq qəbul etmək;

ç) meşə zolağında ağacların yalnız onlara xidmət və sanitariya qırılması ilə bağlı kəsilmələrini həyata keçirmək.

13.3.1.6. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində aşağıdakılar qadağan edilir:

a) ərazinin natəmizliklərlə, zibillə, peyinlə, sənaye tullantıları ilə və b.s. çirkləndirilməsi;

b) yanacaq-sürtgü materialları, zəhərli kimyəvi maddələr və mineral gübrələr anbarlarının, tullantı toplayıcılar, şlamtoplayıcılar və su təchizatı mənbəyini kimyəvi çirkləndirə bilən digər obyektlərin yerləşdirilməsi;

c) qəbristanlıqlar, mal-qara qəbristanlığı, assenizasiya sahələri, filtrasiya sahələri, suvarılan torpaq sahələri, peyin saxlanan yerlər, silos xəndəkləri, heyvandarlıq və quşçuluq müəssisələri və su təchizatı mənbələrini mikrobla çirkləndirə bilən digər obyektlərin yerləşdirilməsi;

ç) gübrə və zəhərli kimyəvi maddələrdən istifadə olunması.

13.3.1.7. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində 13.3.1.5 və 13.3.1.6 maddələrinin tələblərinə əlavə olaraq:

sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə təyin olunmuş yerlərdə, xüsusi rejim təmin olunan hallarda quşçuluq, paltar yuyulması, çimmək, turizm, su idmanı, çimərliklərin təşkili, və balıq ovuna yol verilir;

bərələrin, körpülərin və limanların yerləri təyin olunmalıdır;

gəmiçilik olan yerlərdə gəmilər məişət, çən suları və bərk tullantıları toplamaq üçün xüsusi həcmlərlə təmin olunmalı, limanlarda maye və bərk tullantıları qəbul etmək üçün tədbirlər görülməli, sərnişin platformaları və keşikçi gəmiləri natəmizliyi toplamaq üçün avadanlıqla təmin edilməlidir;

suaxardan, yaxud sututardan qum və çınqıl çıxarılması, eləcə də dibin dərinləşdirilməsi qadağan edilir;

eni ən azı 300 m olan sahil zolağında otlaq sahələrin olması qadağan edilir.

13.3.1.8. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının ərazisində 13.3.1.5 maddəsində göstərilən sanitariya tədbirləri həyata keçirilməlidir.

13.3.1.9. Zonanın üçüncü qurşağında yerləşən meşələrdə ağacların əsas və aralıq istifadə üçün kəsilməsinə və müəyyən sahənin ağac tədarükü müəssisəsinə, həmçinin uzun müddətli istifadə üçün qırılacaq meşə sahəsi fonduna təhkim olunmasına yol verilir.

13.3.1.10. Kanallardan və su anbarlarından su təchizatı mənbəyi kimi istifadə olunduqda onların diblərinin çöküntüdən və sahil və səthlərinin su bitkilərindən vaxtaşırı təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Kanal və su anbarlarının su bitkiləri ilə dolmasının qarşısını kimyəvi üsullarla almaq üçün sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının icazə verdiyi kimyəvi reagentlərdən istifadə etməyə yol verilir.

13.3.2. Yeraltı su təchizatı mənbələri

13.3.2.1. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin birinci qurşağının ərazisində 13.3.1.1., 13.3.1.3 və 13.3.1.4 maddələrində göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Kənd təsərrüfatı obyektlərinin yeraltı suqəbuledicilərində keşikçi (həyəcan) siqnalizasiyanın nəzərə alınmamasına yol verilir.

13.3.2.2. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin ikinci qurşağının ərazisində 13.3.1.5 maddəsinin “a”, “b”, “c” bəndlərində və maddə 13.3.1.6-da göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.2.3. Zonanın ikinci qurşağında həyata keçirilən sanitariya tədbirlərinə maddə 13.3.2.2-də göstərilənlərdən əlavə aşağıdakılar da daxil edilməlidir:

sudaşıyıcı layın çirklənməsinə şərait yaradan bütün köhnə, fəaliyyətdə olmayan, zədəli, yaxud düzgün istismar edilməyən borulu və şaxtalı quyuların aşkar edilməsi, tamponajı, yaxud bərpa edilməsi;

yeni borulu quyuların qazılmasının tənzimlənməsi;

işlənmiş suların yeraltı laylara vurulması, bərk tullantıların yer altında basdırılması və yer təkinin işlənməsinin qadağan edilməsi və sudaşıyıcı layları çirkləndirə bilən uducu borulu və şaxtalı quyular ləğv edilməsi.

13.3.2.4. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının ərazisində maddə 13.3.1.5 “a”, 13.3.1.6 “b” və 13.3.2.3-də göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Müdafiə olunan yeraltı sulardan istifadə edildikdə və sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla zonanın üçüncü qurşağında maddə 13.3.1.6-nın “b” bəndində göstərilən obyektlərin yerləşdirilməsinə yol verilir.

13.3.2.5. Məcraaltı suqəbuledicilərin və yerüstü mənbələrin infiltrasiyalı suqəbulediciləri qidalandıran, yaxud yeraltı su ehtiyatlarını süni surətdə artırmaq üçün istifadə edilən sahələrinin zonasının bütün qurşaqlarında sanitariya tədbirləri yerüstü su təchizatı mənbələrində olduğu kimi qəbul edilməlidir.

13.3.3. Su kəməri qurğularının meydançaları

13.3.3.1. Su kəməri qurğuları meydançalarının zonasının birinci qurşağının ərazisində 13.3.1.1 və 13.3.1.4 maddələrində göstərilən keşik mühafizəsi və 17.1.5 maddəsində göstərilən texniki mühafizə vasitələri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.3.2. Su kəməri qurğuları meydançalarının sanitariya-mühafizə qurşağı daxilində 13.3.2.2 maddəsində göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.4. Sudaşıyıcı borular

13.3.4.1. Sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə qurşağı daxilində torpağın və qrunt sularının çirklənməsinə səbəb ola biləcək mənbələr (ayaqyolular, çirkli su çökəklikləri, peyin anbarları, zibil qəbuledicilər və s.) olmamalıdır.

Qurşağın göstərilən çirkləndirici mənbələrlə sərhəd sahələrində plastmas, yaxud polad borular çəkilməlidir.

13.3.4.2. Sudaşıyıcı boruların zibil toplanan və assenizasiya sahələrində, filtrasiya sahələrində, suvarılan torpaq sahələrində, qəbristanlıqda, mal-qara qəbristanlığında, həmçinin sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ərazisində çəkilməsinə yol verilmir.

14. Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri

14.1. Ümumi göstərişlər

14.1.1. Su təchizatı sxemi bütün sənaye müəssisəsi üçün ümumi, yaxud ayrı-ayrı istehsalat, sex, yaxud texnoloji qurğu üçün qapalı dövrə şəklində qəbul edilməlidir.

Müəssisədəki soyuducu dövri su təchizatı sistemlərinin sayı istehsalat texnologiyasına, suyun keyfiyyətinə, temperaturuna, təzyiqinə irəli sürülən tələblər, su tələbatçılarının baş planda yerləşməsi və inşaatın növbəliliyi nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Su kəməri şəbəkəsinin borularının diametrini və uzunluğunu azaltmaq üçün sənaye müəssisə-sində ayrı-ayrı istehsalat, sex, yaxud texnoloji qurğu üçün tələbatçılara mümkün qədər yaxınlaş-dırılan ayrılmış dövri su təchizatı sistemləri qəbul edilməlidir.

14.1.2. Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri layihələndirilən zaman qızmış suyun aşağı potensiallı istiliyindən istifadə etməyin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.1.3. Dövri su təchizatı sistemini suyun texnoloji qurğulardan şırnaq kəsilməməsi şərtilə kənarlaşdırılıb soyuduculara, şırnağın kəsilməsi qurğunun konstruksiyası ilə bağlı hallar istisna olmaqla, kifayət qədər basqı altında verilməsinə layihələndirmək lazımdır.

14.1.4. Dövri su təchizatı sistemlərində təmizlənmiş və emal edilmiş təbiət və tullantı sularından istifadə etmək lazımdır. Təmizlənmiş tullantı sularından istifadə olunması sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

14.1.5. Dövri su təchizatı qurğuları layihələndirilərkən 10, 15 və 16-cı bölmələrin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

14.1.6. Dövri sistemdə istifadə edilən su boruları, avadanlığı və istilik-mübadilə aparatlarını korroziyaya uğratmamalı, bioloji örtük yaratmamalı, istilik-mübadilə səthlərində asılı maddə və duz birləşmələrindən ibarət çöküntü yaratmamalıdır.

Göstərilən tələbləri təmin etmək üçün dövri və qidalandırıcı suyun müvafiq təmizlənməsi və emalı nəzərdə tutulmalıdır.

14.1.7. Suyun təmizlənməsi, emalı və soyudulması üçün qurğu və avadanlığın tərkibi və ölçüləri bu qurğulara düşən maksimal hidravliki yük şəraitinə görə təyin edilməlidir.

14.2. Sistemlərin su balansı

14.2.1. Dövri su təchizatı sistemləri üçün itkilər, sistemdən lazımi atılmalar və bütün bu itkilərin yerini doldurmaq üçün qidalandırıcı su miqdarını nəzərə alan su balansı tərtib edilməlidir.

14.2.2. Balans tərtib edilərkən sistemdən ümumi su itkisinə daxil edilməlidir:

a) geri qaytarılmayan tələbat (sistemdən texnoloji ehtiyacların ödənilməsinə götürülən su);

b) soyutma zamanı buxarlanma ilə itən və (45) düsturu ilə təyin edilən su miqdarı

burada -soyuducu qurğuya (nohur,səpələyicili hovuz, yaxud qradirniya) daxil olan suyun temperaturu t₁ilə qurğudan çıxmış suyun temperaturu t₂arasındakı fərq;

q_s- sistemin su sərfi, m³/st;

K_b - ümumi istilikötürmədə buxarlanma ilə ötürülən istiliyin miqdarını nəzərə alan əmsal olub səpələyicili hovuzlar və qradirniyalar üçün quru termometrə görə havanın temperaturundan asılı olaraq cədvəl 37-ə, su anbarları-soyuducular (nohurlar) üçün suaxarda suyun təbii tem-peraturundan asılı olaraq cədvəl 38-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəl 37.

Havanın temperaturu, ⁰C	0	10	20	30	40
Qradirniya və səpələyicili hovuzlar üçün K_b-nin qiymətləri	0,001	0,0012	0,0014	0,0015	0,0016

İstehsal məhsulu suvarılan istilik-mübadilə aparatında soyudulduqda buxarlanma ilə itən su miqdarı (45) düsturu ilə hesablanan miqdardan iki dəfə çox qəbul edilməlidir.

Cədvəl 38.

Su anbarına tökülən çay, yaxud kanalda suyun temperaturu, ⁰C

Su anbarları-soyuducular üçünK_b-nin qiymətləri

0,0007

0,0009

0,0011

0,0013

0,0015

Q e y d:

1. Temperaturların aralıq qiymətləri üçün K_b interpolyasiya ilə təyin edilir.

2. Su anbarları-soyuducularda suyun təbii buxarlanması ilə itən su miqdarı su anbarlarını hesablamaq üçün mövcud normalarla təyin edilməlidir.

c) səpələyicili hovuzlarda, qradirniyalarda və suvarılan istilik-mübadilə aparatlarında küləklə aparılan su miqdarı P₂ (cədvəl 39-a əsasən qəbul edilir);

Cədvəl 39.

Soyuducu	Hava axını ilə aparılan su itkisiP₂ (soyudulan su sərfindən faizlə)
Sututucu qurğularla təchiz edilmiş ventilyatorlu qradirniyalar:
dövri suda toksik maddələr olmadıqda	0,1 – 0,2
toksik maddələr olduqda	0,05
Sututucu qurğusu olmayan qülləli qradirniyalar və suvarılan istilik-mübadilə aparatları	0,5 – 1
Sututucu qurğusu olan qülləli qradirniyalar	0,01 – 0,05
Açıq və səpələyicili qradirniyalar	1 – 1,5
Aşağıdakı məhsuldarlığa malik səpələyicili hovuzlar:
500 m³/st-a qədər	2 – 3
500 m³/st-dan çox 5000 m³/st-a qədər	1,5 – 2
5000 m³/st-dan çox	0,75 – 1
Q e y d. İtkilərin kiçik qiymətləri böyük məhsuldarlığa malik soyuducular üçün, həmçinin karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün soyuducu suyun emalı hesablanarkən qəbul edilməlidir.

ç) su təmizləyici qurğularda itən və 9-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən hesablanan su miqdarı;

d) sukeçirən əsaslarda su anbarları-soyuducularda və dambaların su keçirən hasarlamalarında filtrasiya ilə itən və hidrogeoloji axtarışların nəticələri əsasında hesablanan su miqdarı. Səpələyicili hovuzlardan və qradirniyaların su toplayan rezervuarlarından filtrasiya ilə itən su miqdarı hesab-lamalarda nəzərə alınmır;

e) dövri və qidalandırıcı suyun keyfiyyətindən, həmçinin onların emalından asılı olaraq sistemdən suyun atılması (sistemin üflənməsi).

14.3. Mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması

14.3.1. Qradirniyaların rezervuarlarında və istilik-mübadilə aparatlarında mexaniki qarışıqların çökməsinin mümkünlüyü və intensivliyi bu rayonda yerləşmiş və eyni mənbənin suyu ilə qidalanan dövri su təchizatı sistemlərinin istismar təcrübəsi, yaxud su və havadakı mexaniki çirkləndiricilərin miqdarı, qranulometrik tərkibi (hidravlik iriliyi) haqqında məlumatlar əsasında təyin edilməlidir.

İstilik-mübadilə aparatlarında mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması və çökmüş qarışıqların onlardan kənar edilməsi üçün bu aparatların iş prosesində vaxtaşırı hidroimpuls, yaxud hidropnevmatik üsulla yuyulması, həmçinin dövri suyun qismən şəffaflandırılması nəzərdə tutulmalıdır.

14.3.2. Dövri su təchizatı sistemlərini qidalandırmaq üçün istifadə edilən yerüstü su 9-cu böl-mənin göstərişlərinə uyğun şəffaflandırılmalıdır.

14.4. Suyun çiçəklənməsi (yosunlarla örtülməsi) və bioloji örtüyün yaranması ilə mübarizə

14.4.1. Su anbarları və nohur-soyuducularda suyun çiçəklənməsi ilə mübarizə tövsiyə olunan 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən su səthinə mis kuporosunun səpələnməsi ilə aparılmalıdır.

Mis kuporosundan istifadə edilməsi bütün hallarda sanitariya-epidemioloji xidmət və balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

14.4.2. İstilik-mübadilə aparatları və boru kəmərlərində bakterial bioloji örtüyün inkişafına yol verməmək üçün 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən dövri suyun xlorlanması tətbiq edilməlidir. Xlorun dozası bu su mənbəyindən istifadə edən su təchizatı sistemlərinin istismar təcrübəsinə əsasən, yaxud əlavə edilən qidalandırıcı suyun xlorudma qabiliyyətindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

14.4.3. Soyuducu suyu emal etmək üçün xlorlayıcı qurğular və sərf anbarları 9-cu bölmənin göstərişləri əsasında layihələndirilməlidir.

Ehtiyat xlorlayıcıların olması tələb edilmir. Xlorlu su xlorlayıcı qurğulardan soyudulmuş suyu qəbul edən kameraya verilməlidir.

Suyun yüksək xlorudma qabiliyyəti və dövri su təchizatı sisteminin boru kəməri böyük uzunluğa malik olduqda xlorlu suyun sistemə bir neçə nöqtədə daxil edilməsinə yol verilir.

14.4.4. Qradirniya, səpələyicili hovuzlar və suvarılan istilik-mübadilə aparatlarının su bitkiləri ilə örtülməsinin qarşısını almaq üçün soyuducu suyun 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən fasilələrlə mis kuporosu məhlulu ilə emalı tətbiq edilməlidir. Məhlul çənində mis kuporosu məhlulunun qatılığı 2-4% qəbul edilməlidir.

14.4.5. Qradirniya, səpələyicili hovuzlar və suvarılan soyuducuların səthində bioloji örtüyün yaranmasının qarşısını almaq üçün tövsiyə olunan 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən dövri suyun qurğulardan əvvəl fasilələrlə əlavə xlorlanması tətbiq olunmalıdır. Suyun əlavə xlorlanması mis kuporosu məhlulu ilə eyni zamanda, yaxud mis kuporosu məhlulu ilə emaldan sonra yerinə yetirilməlidir.

14.4.6. Mis kuporosu məhlulu ilə təmasda olançənlər, novlar, boru kəmərləri, avadanlıq və bağlayıcı armatura korroziyaya davamlı materialdan olmalıdır.

14.5. Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması

14.5.1. Bu yarımfəslin göstərişləri şirin su mənbələrindən və təmizlənmiş tullantı sularından istifadə etdikdə istilik-mübadilə səthlərində soyuducu suyun qaynaması baş verməyən və su 60⁰C-dən artıq qızmadıqda istilik-mübadilə aparatları, maşınlar və aqreqatların soyuducu dövri sistemlərinin layihələndirilməsinə şamil edilir.

Q e y d. Soyuducu suya xüsusi tələblər irəli sürüldükdə, su 60⁰C -dən artıq isindikdə və istilik-mübadilə səthində onun yerli qaynaması baş verən hallarda qidalandırıcı suyun ion əvəzedici süzgəclərdə (natrium-kationlaşdırma, yaxud “qıt regenerasiya” ilə hidrogen-kationlaşdırma) yumşaldılması lazımdır. Suyun sonradan turşu, yaxud fosfatlarla emal edilməsi ilə əhənglə emalına yol verilir.

14.5.2. Q_əK_b≥3 şərti ödənildikdə karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almaq üçün (Q_ə-qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l; K_b- çöküntü verməyən duzların qatılaşma-buxarlanma əmsalıdır) suyun aşağıdakı üsullardan biri ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır: turşu daxil etmə, rekarbonizasiya, polifosfatlarla fosfatlaşdırma və fosfatlar və turşularla birlikdə emal. Üzvi fosforlu birləş-mələrdən istifadəyə yol verilir.

14.5.3. Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almaq üçün istifadə ediləcək üsul aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

turşularla emal - təbiət sularının istənilən qələviliyi və ümumi codluğunda, eləcə də sistemdə suyun buxarlanma əmsallarının istənilən qiymətlərində;

fosfatlarla emal - qidalandırıcı suyun qələviliyi Q_ə= 5,5 mq-ekv/l-ə qədər olduqda;

fosfatlar və turşularla birgə emal - fosfatlarla emal karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almayan hallarda, yaxud üfürülmənin miqdarı iqtisadi cəhətdən əlverişli olmadıqda;

tüstü qazları, yaxud karbon qazı ilə emal - qidalandırıcı suyun qələviliyi 3,5 mq-ekv/l-ə və

qəbul buxarlanma əmsalı 1,5-ə qədər olduqda.

Turşular, karbon qazı və fosforlu reagentlərin dozaları tövsiyə edilən əlavə 12-nin göstərişləri əsasında edilməlidir.

14.6. Sulfat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması

14.6.1. Kalsium sulfatın çökməsinin qarşısını almaq üçün dövri suda və ionlarının aktiv qatılığının məhsulu kalsium sulfatın həllolma məhsulundan artıq olmamalıdır (əlavə 12).

14.6.2.və ionlarının aktiv qatılığının məhsulunu göstərilən həddə saxlamaq üçün dövri suyun üfürülmə miqdarını dəyişməklə, yaxud qidalandırıcı suda və ionlarının qatı-lığını qismən azaltmaqla buxarlanma əmsalının müvafiq qiyməti qəbul edilməlidir.

14.6.3. Dövri su təchizatı sistemində sulfat birləşmələrinin çökməsi ilə mübarizə aparmaq üçün suyun -ə görə 10 mq/l dozada natriumüçpolifosfat, yaxud 5 mq/ldozada karboksimetil-sellüloza ilə emalı qəbul edilməlidir.

14.7. Korroziyanın qarşısının alınması

14.7.1. Boru kəmərləri və istilik-mübadilə aparatlarını korroziyadan müdafiə etmək üçün suyun ingibitorlarla emalı, müdafiə örtükləri və elektrokimyəvi müdafiə tətbiq edilməlidir.

14.7.2. Dövri su təchizatı sistemlərində ingibitorlardan və müdafiə örtüklərindən istifadə edil-dikdə istilik-mübadilə cihazlarının və boru kəmərlərinin çöküntü və su bitkilərindən əsaslı surətdə təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.7.3. İngibitor kimi natrium üçpolifosfat, natrium heksametafosfat, üç tərkibli qarışıq (heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat, sink sulfat və kalium bixromat), natrium silikat və digər reagentlərdən istifadə edilməlidir. İngibitorun ən səmərəli növü hər bir konkret şəraitdə təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda natrium nitrit və üzvi fosforlu birləşmələrdən istifadəyə yol verilir.

14.7.4. Qoruyucu fosfat pərdəsi yaratmaq üçün natrium üçpolifosfat və natrium heksametafosfatdan istifadə edildikdə dövri sistemin suyunda ingibitorun qatılığı 2-3 gün müddətində 100 mq/l (P₂O₅ hesabı ilə), fosfat pərdəsini saxlamaq üçün qidalandırıcı sudaP₂O₅ hesabı ilə 7-15 mq/l qəbul edilməlidir. Bu zaman istilik-mübadilə aparatlarında suyun hərəkət sürəti 0,3 m/s-dən az olmamalıdır.

14.7.5. Üç tərkibli ingibitor tətbiq edildikdə kalium bixromatın dozası -yə görə 2-4 mq/l; sink sulfat -a görə 1,5-3 mq/l və heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat -ə görə 3-5 mq/l qəbul edilməlidir.

Belə hallarda üfürülmə suyu sututara axıdıldıqda sututarın suyunda və qradirniyadan hava axını ilə çıxarılan su damlalarının yayılma zonasında havada xromun miqdarı təyin edilməlidir. Bu miqdarlar həddi yol verilən qatılıqdan (HYQ) çox olmamalıdır. Sistemdə suyun hərəkət sürəti 0,5 m/s-dən az olmamalıdır.

14.7.6. Natrium silikatdan istifadə edildikdə maye şüşənin SiO₂-yə görə dozası 10 mq/l qəbul edilməli, xloridlərin və sulfatların yüksək qatılığında (≥ 500 mq/l) SiO₂-nin dozasını 30-40 mq/l-ə qədər artırmaq lazımdır.

14.7.7. Müdafiə örtükləri və elektrokimyəvi müdafiə 11.32-11.41 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

14.8. Dövri sistemlərin suyunun soyudulması

14.8.1. Soyuducunun növü və ölçüləri aşağıdakılar nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir:

hesabi su sərfləri;

soyudulmuş suyun hesabi temperaturu, sistemdə temperatur düşgüsü və texnoloji prosesin soyutma səmərəsinin dayanıqlığına tələbləri;

soyuducunun iş rejimi (daimi, yaxud fasilələrlə);

hesabi meteoroloji parametrlər;

soyuducunun müəssisə ərazisində yerləşmə şəraiti, ətraf ərazidəki tikintilərin xarakteri, səsin yol verilən həddi, soyuducudan hava axını ilə çıxarılan su damlalarının ətraf mühitə təsiri;

qidalandırıcı və dövri suyun kimyəvi tərkibi və s.

14.8.2. Su soyuducularının tətbiq sahələri cədvəl 40-a əsasən qəbul edilməlidir.

14.8.3. Soyuducu qurğuların texnoloji hesablanması atmosfer havasının quru və nəm termometrə (yaxud havanın nisbi nəmliyinə) görə ilin yay fəslində günün saat 7, 13 və 19-da ölçülmüş 1-10%-li təminatlı çoxillik orta sutkalıq temperaturuna aparılmalıdır. İstilik və atom elektrik stansiyaları üçün orta və daha isti ilin yay fəslinin atmosfer havasının quru və nəm termometrə görə orta sutkalıq temperaturasına aparılmalıdır. Təminat su tələbatçılarının kateqoriyasından asılı olaraq cədvəl 41-ə əsasən seçilir.

Cədvəl 40.

Soyuducular	Su soyuducusunun tətbiq sahəsi
Soyuducular	Xüsusi istilik yükü,minkkal/(m²/st)	Suda temperatur düşgüsü, ⁰C	Soyudulmuş suyun temperaturu ilə islanmış termometrə görə havanın temperaturu arasındakı fərq, ⁰C
Ventilyatorlu. qradirniyalar	80 - 100 və daha çox	3 – 20	4 – 5
Qülləli qradirniyalar	60 – 100	5 – 15	8 – 10
Səpələyicili hovuzlar	5 – 20	5 – 15	10 – 12
Su anbarları-soyuducular	0,2 – 0,4	5 – 15	6 – 8
Radiatorlu (quru) qradirniyalar	-	5 – 15	20 – 35
Açıq və səpələyicili	7 - 15	5 – 15	10 - 12
Q e y d. Cədvəldə göstərilən rəqəmlər soyuducuya daxil olan suyun temperaturu 45⁰C-dən çox olmayan hallar üçün verilmişdir.

Göstərilən təminatlı atmosfer havasının orta sutkalıq temperaturu və nəmliyi barədə məlumatlar olmadıqda, TN və Q 2.01.01-in göstərişlərinə əsasən, ən isti ayın saat 13-ə təsadüf edən orta temperatur və nəmliyi qəbul edilməli, bu zaman su tələbatçılarının kateqoriyasından asılı olaraq havanın nəmliyini sabit saxlamaqla nəm termometrə görə temperaturuna 1-3⁰C əlavə edilməlidir.

Cədvəl 41.

Su tələbatçılarının kateqoriyası	Soyudulmuş suyun temperaturunun hesabi temperaturdan çox olmasının istehsalın texnoloji prosesinin korlanma, yaxud avadanlığın işinin pisləşmə dərəcəsinə təsiri	Su soyuducuların hesablanmasında meteoroloji parametrlərin təminatı, %
I	İstehsalın texnoloji prosesinin tam pozulması və nəticədə əhəmiyyətli itkilərin yaranması	1
II	Ayrı-ayrı qurğuların texnoloji prosesinin yol verilən müvəqqəti pozulması	1
III	İstehsalın bütövlükdə və ayrı-ayrı qurğuların texnoloji prosesinin iqtisadi səmərəsinin müvəqqəti azalması	10

14.8.4. Qradirniyaların texnoloji hesablanması soyudulmanın aktiv zonasındakı istilik-kütlə mübadiləsi və qradirniyanın aerodinamik müqaviməti nəzərə alınmaqla, yaxud təcrübə əsasında tərtib edilmiş qrafiklərlə yerinə yetirilməlidir.

14.8.5. Səpələyicili hovuzların və açıq qradirniyanın texnoloji hesablanması təcrübə qrafikləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

14.8.6.Radiatorlu qradirniyaların texnoloji hesablanması hava ilə soyudulan qabırğalı borulu istilik-mübadilə aparatlarının hesablanması üçün qəbul edilmiş metodla yerinə yetirilməlidir.

14.8.7. İstilik və atom elektrik stansiyaları üçün su anbarları-soyuducuların texnoloji hesablanması orta il üçün su anbarının istilik toplama qabiliyyəti, yüklənmə qrafikləri və avadanlığın təmiri nəzərə alınmaqla orta aylıq hidroloji və meteoroloji amillərə əsasən yerinə yetirilməlidir. 10% təminatlı orta və ən isti ilin yay dövrü üçün soyuducu suyun sutkalıq maksimal temperaturlarına görə avadanlığın gücü yoxlanılır, qurğunun gücünün hədləri və məhdudlaşdırılma müddəti təyin edilir. Başqa təyinatlı mövcud sututarlardan suyun soyudulması üçün istifadə edildikdə temperatur rejiminin təbii şəraitdə və isinmiş suyun onlara axıdılması zamanı fəzada formalaşmasının xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.

14.8.8. Dövri suda qradirniyalar və səpələyicili hovuzların konstruksiya materialına qarşı aqressiv qarışıqlar olduqda suyun müvafiq emalı, yaxud konstruksiyaların müdafiə materialı ilə örtülməsi nəzərə alınmalıdır.

14.8.9. Səpələyicili hovuzlarda və qradirniyaların rezervuarlarında suyun dərinliyi 1,7 m-dən, su səthindən hovuzun, yaxud rezervuarın yuxarı tilinə qədər məsafə 0,3 m-dən az olmamalıdır.

Binaların örtüyündə yerləşdirilmiş qradirniyalarda içərisində suyun dərinliyi 0,15 m-dən az olmayan altlığın olmasına yol verilir.

14.8.10. Qradirniyaların su toplanan rezervuarları və səpələyicili hovuzlar aparıcı, buraxıcı və daşma boruları, həmçinin suyun minimal və maksimal səviyyələrini xəbər verən avadanlıqla təchiz edilməlidir. Aparıcı boru kəmərində yarıqlarının eni 30 mm-dən çox olmayan zibil tutucu barmaqlıq qoyulmalıdır.

Su toplanan rezervuarların və səpələyicili hovuzların dibi buraxıcı boru yerləşən çökəklik istiqamətində 0,01-dən az olmayan mailliyə malik olmalıdır.

14.8.11. Səpələyicili hovuzların su gətirən və aparan borularında təmizləmə və təmir zamanı hovuzu işdən ayırmaq üçün bağlayıcı armatur qoyulmalıdır.

14.8.12. Ventilyatorlu və qülləli qradirniyaların su toplanan rezervuarları və səpələyicili hovuzlar ətrafında eni 2,5 m-dən az olmayan və soyuducuların giriş pəncərələrindən və səpələyicili hovuzlardan hava axını ilə çıxarılmış suyun kənara rahataxıb getməsi üçün mailliyi olan, su keçirməyən örtüklü zolaq nəzərdə tutulmalıdır.

14.9. Qradirniyalar

14.9.1. Qradirniyalar yüksək xüsusi hidravlik və istilik yükünə malik dövri su təchizatı sistemlərində suyun dayanıqlı və dərin soyudulması tələb olunan hallarda tətbiq edilməlidirlər.

İnşaat işlərinin həcminin azaldılması, soyudulan suyun temperaturunu çevik tənzimləmək, suyun, yaxud soyudulan məhsulun verilmiş temperaturunu saxlamaq üçün prosesin avtomatlaşdırılması lazım gəldikdə ventilyatorlu qradirniyalardan istifadə etmək lazımdır.

Tikintili ərazilərdə ventilyatorlu qradirniyalar mümkün qədər dam örtüklərində yerləşdirilməlidir.

Azərbaycan Respublikası şəraitində eninə-axınlı qradirniyalardan istifadə edilməsinə yol verilir.

Məhdud su ehtiyatları olan rayonlarda, həmçinin dövri suyun toksik maddələrlə çirklənməsinin qarşısını almaq və ətraf mühiti onların təsirindən qorumaq məqsədilə radiatorlu (quru), yaxud qarışıq (quru və ventilyatorlu) qradirniyalardan istifadənin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

14.9.2. Dövri suyun yüksək səviyyədə soyudulmasını təmin etmək üçün pərdəli suvarıcıları olan qradirniyalardan istifadə edilməlidir.

Dövri suda piy, qətran və neft məhsulları olduqda damcılı suvarıcıları olan qradirniyalardan istifadə edilməlidir; su ilə yuyulmayan və çöküntü yaradan asılı maddələr olduqda səpələyicili qradirniyalar tətbiq edilməlidir.

14.9.3. Suvarıcılar blok şəklində nəzərdə tutulmalı, konstruksiya və yerləşdirilmələri su və hava axınlarının soyuducu qurğunun sahəsində bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.9.4. Suyun paylanma sistemi basqılı borulu qəbul edilməlidir; novların da qəbul edilməsinə yol verilir. Məşəl yaradan və aşağı istiqamətlənmiş ucluqlar qoyulduqda, ucluqlardan suvarıcıya qədər olan məsafə 0,8-1,0 m, yuxarı istiqamətlənmiş ucluqlar qoyulduqda isə 0,3-0,5 m qəbul edilməlidir.

14.9.5. Paylaşdırma sisteminin borularında ucluqların yerləşməsi suyun suvarıcının üstündə soyuducu qurğunun sahəsi boyu bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.9.6. Su damlalarının qradirniyalardan kənara çıxarılmasının qarşısını almaq üçün hava paylaşdırıcı zonada külək arakəsmələri, su paylaşdırıcı sistemin üstündə isə sututucu qurğu qoyulmalıdır.

14.9.7. Sututucu qurğuların konstruksiyası və yerləşməsi soyuducu qurğunun bütün sahəsi boyu birbaşa şaquli yarıqların (optik sıxlıq) olmasının qarşısını almalıdır; bu zaman su damlalarının çıxarılması dövri suda toksik maddələr olmadıqda onun sərfinin 0,1-0,2%-dən, toksik maddələr olduqda isə 0,05%-dənçox olmamalıdır.

Ventilyatorlu qradirniyalarda sututucu qurğular ventilyatorun işçi təkərindən onun diametrinin 0,5 mislindən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidir.

14.9.8. Qradirniyalar bina örtüklərində yerləşdirildikdə onların hava girişi pəncərələrində jalyüzlər qoyulmalıdır.

14.9.9. Qradirniyaların karkasının üst örtüyünün konstruksiyası xarici havanın sorulmasına imkan verməməlidir.

14.9.10. Ventilyatorlu qradirniyalar havanı iki tərəfdən götürən çox bölməli, yaxud bütün perimetri boyu götürən bir bölməli qəbul edilməlidirlər.

14.9.11. Qradirniyaların giriş pəncərələrinin sahəsi onun planda sahəsinin 34-45%-ni təşkil etməlidir.

14.9.12. Qradirniyaların planda forması: ventilyatorlu bölməlilərdə kvadrat, yaxud tərəflərinin nisbəti 4:3-dən çox olmayan düzbucaq, bir bölməli və qülləli qradirniyalarda dairəvi, çoxbucaqlı, yaxud kvadrat şəkilli qəbul edilməlidir.

14.9.13. Qış aylarında qradirniyaların buz bağlamasının qarşısını almaq üçün onun bir, yaxud bir neçə bölməsini, bir neçə soyuducu qurğu işlədikdə onlardan birini, yaxud bir neçəsini işdən ayırmaqla qalan bölmələrin, yaxud soyuducu qurğuların hidravlik və istilik yükünün artırılmasının, suvarıcıya verilən soyuq havanın azaldılmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.9.14. Qış aylarında soyudulmuş suyun lazımi temperaturunu saxlamaq üçün isti suyun bir hissəsini soyuducu qurğunun soyudulmuş su rezervuarına axıdan qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

14.9.15. Qradirniyaların konstruksiyası aşağıdakı materiallardan olmalıdır:

karkas – dəmir-betondan, poladdan, yaxud ağac materialdan;

divar örtükləri - ağacdan, xrizotilsement, yaxud plastmasdan hazırlanmış lövhələrdən;

suvarıcı - ağac materialdan, xrizotilsement, yaxud plastmas materialdan;

sututucu qurğular - ağac materialdan, xrizotilsement, yaxud plastmas materialdan;

su toplanan rezervuarlar – dəmir-betondan.

Ağac konstruksiyalar yuyulmayan antiseptiklərlə örtülməli, yumşaq yarpaqlı ağac növündən olanlar xüsusi məhlullarla doydurulmalıdır.

Metal konstruksiyalar korroziyaya davamlı örtüklə müdafiə olunmalıdır. Dəmir-beton konstruksiyalar şaxtaya davamlılıq və su keçirməzliyinə görə maddə 17.3.7-də göstərilmiş beton markalarından hazırlanmalıdır.

14.10. Su anbarları – soyuducular

14.10.1. Su anbarları-soyuducular suyun soyudulma səmərəsinə ciddi tələblər olmadıqda, müəssisə yaxınlığında məhsuldar olmayan sərbəst torpaq sahəsi, təbii sututarlar, yaxud süni su anbarları olduqda qəbul edilməlidir.

14.10.2. Su anbarları-soyuducuların dərinliyi suyun yay səviyyələrində su anbarının dövretmə zonası sahəsinin 80%-də 3,5 m-dən az olmamalıdır. Dayazlaşmanın qarşısını alan, həmçinin suyun tələb olunan keyfiyyətini təmin etmək üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.3. Su anbarları-soyuducular üçün bəndlər, su tullayıcılar, su buraxıcılar və kanallar hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsində istifadə olunan normativ sənədlər əsasında layihələndirilməlidir.

14.10.4. Su anbarları-soyuducuların su-təsərrüfat hesablanmaları adi su anbarlarının buxarlanma ilə əlavə su itkisi nəzərə alınmaqla hesablanmalarına uyğun yerinə yetirilməlidir.

14.10.5. Su anbarları-soyuduculardan istifadə əmsalları laboratoriya model tədqiqatları, müəssisə genişləndirildikdə isə istehsalat tədqiqatlarının nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

14.10.6. Suqəbuledici və suburaxıcı, həmçinin suyun soyudulmasını yaxşılaşdıran (şırnaq yönəldici qurğular, şırnaq yönəldici dambalar) qurğuların konstruksiyaları və yerləşməsi, küləyin təsiri, sututarın hidroloji xüsusiyyətləri (axın, külək, sıxlıq və digər cərəyanlar),həmçinin soyudulan suyun şaquli dövretməsinin yaradılması və istifadə edilməsi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Temperaturu azaltmaq, götürülən suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və xırda balıqları müdafiə etmək məqsədilə dərinlik suqəbuledicilərinin tikintisinin məqsədəuyğunluğu araşdırılmalıdır.

14.10.7. Təzə su axarı olan su anbarları-soyuducular üçün işlənmiş suyun bir hissəsinin su anbarının aşağı byefinə atılması nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.8. Su anbarları layihələndirilərkən onların yatağının hazırlanması (ağacdan, kollardan və s. təmizlənməsi) üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır. Hər bir konkret hal üçün tədbirlərin tərkibi və həcmi təyin edilməlidir.

14.10.9. Su anbarları-soyuducuların sahillərinin yuyulmasının və lillənməsinin qarşısının alınması üçün aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır: sahillərin bərkidilməsi, yerüstü axınların nizamlanması, yarğan mənsəblərində dambaların tikilməsi, torpaq şumlanmasının qadağan edildiyi zonanın təyini, ot əkini, su anbarının yamaclarında kolluğun salınması.

14.10.10. Su anbarına söykənən ərazilərdə bataqlıqlanma getdikdə meliorativ tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.11. Su anbarının suyunda duzun qatılığını azaltmağa ehtiyac olan hallarda anbarın aşağı laylarından suyun atılması və digər suaxarlardan anbara təzə su verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.11. Səpələyicili hovuzlar

14.11.1. Səpələyicili hovuzlar suyun soyudulma səmərəsinə ciddi tələblər olmadıqda, havanın daxil olması üçün açıq meydançalar olduqda qəbul edilməlidir. Onların uzun tərəfi hakim küləklər istiqamətinə perpendikulyar yerləşdirilməlidir. Səpələyicili hovuzlar ərazidə yerləşdirildikdə dumanın yaranması və qonşuluqda olan qurğu və yolların buz bağlamasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.11.2. Səpələyicili hovuzlar iki bölmədən az olmayaraq layihələndirilməlidir, bir bölməli səpələyicili hovuzun fasilələrlə işləyən dövri su təchizatı sistemləri üçün layihələndirilməsinə yol verilir.

14.11.3. Səpələyici ucluqların paylaşdırıcı sistemin borularında yerləşdirilməsi suyun hovuzda bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.11.4. Kənar ucluqların oxları arasında səpələyicili hovuzun eni 50 m-dən çox olmamalıdır.

Hava axını ilə aparılan su damlalarının miqdarını azaltmaq üçün kənar ucluqlar hovuzun sərhədlərindən onlardakı basqının və küləyin sürətindən asılı olaraq 7-10 mməsafədə yerləşdirilməlidir.

14.11.5. Qış aylarında səpələyicili hovuzun hər bir bölməsində lazımi temperatur rejimini saxlamaq üçün suyu səpələmədən hovuza daxil edən boru kəməri layihələndirilməlidir.

14.11.6. Səpələyicili hovuzların konstruksiyası betondan, yaxud dəmir-beton lövhələrdən qəbul edilməli və onların səthi hidroizolyasiya ekranı ilə örtülməlidir.

14.11.7. Səpələyicili qurğuları təbii sututarların üstündə yerləşdirməyə yol verilir. Belə hallarda sahil yamacının planlaşdırılması və bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.12. Soyuducuların müəssisənin ərazisində yerləşdirilməsi

14.12.1. Soyuducular müəssisə ərazisində yerləşdirildikdə onlara havanın sərbəst çatması, həmçinin boru kəmərləri və kanalların ən az uzunluğa malik ola bilmələri üçün şəraitin təmin olunması, qurğular (ventilyatorlu və qülləli qradirniyalar və səpələyicili hovuzlar üçün) və binaların buz bağlamasının qarşısını almaq üçün qış küləklərinin istiqaməti nəzərə alınmalıdır.

14.12.2. Su soyuducuları, binalar və qurğular, həmçinin soyuducuların öz aralarındakı məsafə TNvəQ II-89-ın göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

15. Avadanlıq, armatur və boru kəmərlərinin yerləşdirilməsi

15.1. Bölmənin göstərişləri otaqların ölçüləri təyin edildikdə, texnoloji və nəqliyyat-yük avadanlığı, armatur quraşdırıldıqda, həmçinin binalarda və su təchizatı qurğularında boru çəkildikdə nəzərə alınmalıdır.

15.2. İstehsalat otaqlarının sahəsi təyin edildikdə keçidlərin eni aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır:

nasoslar, yaxud elektrik mühərrikləri arasında - 1 m;

nasoslar, yaxud elektrik mühərrikləri ilə içəri otaqlarda divarlar arasında - 0,7 m, digər otaqlarda - 1 m; keçidin elektrik mühərriki tərəfdən eni rotorun sökülməsinə imkan verməlidir;

kompressorlar, yaxud hava üfürücülər arasında - 1,5 m, onlarla divar arasında - 1 m;

avadanlığın hərəkətsiz çıxıntılı hissələri arasında - 0,7 m;

elektrik paylaşdırma lövhəsi qarşısında -2 m.

Q e y d:

1. Avadanlıq ətrafında istehsalçı-zavod tərəfindən təyin edilmiş keçidlər onların pasportu əsasında qəbul edilir.

2. Basqılı qol borularının diametri 100 mm-ə qədər olan aqreqatlar üçün yol verilir: aqreqatların divar yanında, yaxud kronşteynlər üstündə quraşdırılması; çıxıntılı hissələri arasındakı məsafə 0,25 m-dən az olmamaq və ikili aqreqat ətrafında eni 0,7 m-dən az olmayan keçid yaratmaq şərtilə iki aqreqatın bir əsas üstündə quraşdırılması.

15.3. Texnoloji avadanlıq, armatur və boru kəmərlərinin istismarı üçün onlar yerləşən otaqlarda aşağıdakı şərtlərə cavab verən qaldırıcı-nəqliyyat avadanlığı nəzərdə tutulmalıdır: yükün kütləsi 5 tona qədər olduqda - əllə idarə edilən tal, yaxud əllə idarə edilən asma kran-tir; kütləsi 5 tondan çox olduqda - əllə idarə edilən körpü-kran; yük 6m-dən hündürə qaldırıldıqda, yaxud kranaltı yol 18 m-dən çox olduqda - elektrik kran avadanlığı.

Q e y d:

1. Yalnız texnoloji avadanlığın quraşdırılması üçün (basqılı süzgəclər, hidroqarışdırıcılar və s.) yük qaldıran kranların nəzərdə tutulması tələb edilmir.

2. Kütləsi 0,3 tona qədər olan avadanlıq və armaturun yerinin dəyişdirilməsi üçün takelaj vasitələrindən istifadə etməyə yol verilir.

15.4. Kran avadanlığı olan otaqlarda quraşdırma meydançası nəzərdə tutulmalıdır.

Avadanlıq və armaturun quraşdırma meydançasına çatdırılması takelaj vasitələrlə, yaxud ancaq binadan çıxan monorels üstündəki tal, əsaslandırılmış hallarda isə nəqliyyat vasitələri ilə yerinə yetirilməlidir.

Kran avadanlığının xidmət zonasındakı quraşdırma meydançasında qoyulmuş avadanlıq, yaxud nəqliyyat vasitəsi ətrafında eni 0,7 m-dən az olmayan keçid təmin edilməlidir.

Darvaza və qapıların ölçüləri avadanlığın, yaxud yüklü nəqliyyat vasitəsinin qabarit ölçülərindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

15.5. Kran avadanlığının yükqaldırma qabiliyyəti yeri dəyişdirilən yükün, yaxud avadanlığın, onların nəqlinə istehsalçı-zavodun irəli sürdüyü tələblər nəzərə alınmaqla, maksimal kütləsindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

Avadanlığın tam quraşdırılmış variantda nəqlinə istehsalçı-zavodun tələbləri olmadıqda kranın yükqaldırma qabiliyyətinin avadanlığın detalları, yaxud hissələrinin maksimal kütləsinə görə təyin edilməsinə yol verilir.

Q e y d. Avadanlığın kütləsi və ölçülərinin daha güclü avadanlıqla əvəz edilməsində artımı nəzərə alınmalıdır.

15.6. Qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq olan otaqların hündürlüyü (quraşdırma meydançası səviyyəsindən örtük tirlərinin aşağı tilinə qədər) və kranların qoyulması “Yük qaldıran kranların quruluşu və təhlükəsiz istismar qaydaları”nın göstərişlərinə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

Qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq olmayan otaqların hündürlüyü MSN 3.02-01-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

15.7. Avadanlıq, elektrik ötürücüləri və siyirtmələrin (bağlayıcı armaturun) nazim çarxlarına xidmət sahələri döşəmədən 1,4 m-dən hündürdə yerləşdikdə xüsusi meydançalar, yaxud körpücüklər nəzərdə tutulmalıdır; meydança, yaxud körpücükdən xidmət sahəsinə qədər olan hündürlük 1 m-dən çox olmamalıdır.

Avadanlığın özüllərinin genişləndirilməsinin nəzərdən keçirilməsinə yol verilir.

15.8. Döşəmədən (yaxud körpücükdən) çıxıntılı konstruksiyaların aşağısına qədər məsafə 1,8 m-dən az olmadıqda quraşdırma, yaxud xidmət meydançalarının altında avadanlıq və armaturun qoyulmasına yol verilir. Bu zaman avadanlıq və armaturun üstündə çıxarıla bilən meydança örtükləri, yaxud oyuq nəzərdə tutulmalıdır.

15.9. Məsafədən, yaxud avtomatik idarə edilən istənilən diametrli siyirtmələr (bağlayıcılar) elektrik ötürücülü olmalıdır. Pnevmatik, hidravlik, yaxud elektromaqnit ötürücülərdən istifadəyə yol verilir.

Məsafədən, yaxud avtomatik idarəetmə olmadıqda diametri 400 mm və ondan az olan bağlayıcı armatur əl ötürücülü, 400 mm-dən böyük olduqda isə elektrik, yaxud hidravlik ötürücülü nəzərdə tutmaq lazımdır; ayrı-ayrı hallarda müvafiq əsaslandırma olduqda diametri 400 mm-dən böyük armaturun əl ötürücülü olmasına yol verilir.

15.10. Binalarda və qurğularda boru kəmərləri, bir qayda olaraq, döşəmə səthində dayaqlar, yaxud kronşteynlər üstündə çəkilməli, armatur və avadanlığa yaxınlaşmaq və xidmət göstərmək üçün boru kəmərləri üstündə körpücüklər qoyulmalıdır.

Boru kəmərlərinin çıxarılan lövhələrlə örtülən kanallarda, yaxud zirzəmilərdə çəkilməsinə yol verilir. Boru kəməri döşənən kanalların ölçüləri aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

borunun diametri 400 mm-ə qədər olduqda - eni diametrdən 600 mm, dərinliyi 400 mm çox;

borunun diametri 500 mm və çox olduqda - eni diametrdən 800 mm, dərinliyi 600 mm çox.

Flanslı armatur qoyulan yerlərdə kanal 11.63 maddəsinin göstərişləri əsasında genişləndirilməlidir.

Kanalların dibinin çökəklik istiqamətində mailliyi 0,005-dən az olmamalıdır.

15.11. Basqılı və özüaxınlı-basqılı boru kəmərləri binalarda və su kəməri qurğularının ərazilərində hasar daxilində polad borulardan qəbul edilməlidir.

Aqressiv mayeləri nəql etdirən boruların materialı 9-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

16. Elektrik avadanlığı, texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və idarəetmə sistemləri

16.1. Ümumi göstərişlər

16.1.1. Su təchizatı sistemi qurğularının elektrik qəbuledicilərinin elektrik təchizatının etibarlılıq kateqoriyası “Elektrik qurğularının quraşdırılması qaydaları”na əsasən təyin edilməlidir.

Nasos stansiyalarının elektrik təchizatının etibarlılıq kateqoriyası 10.1 maddəsinə görə nasos stansiyaları üçün qəbul edilmiş kateqoriya ilə eyni olmalıdır.

16.1.2. Elektrik mühərriklərinin gərginliyi onların gücündən, elektriklə qidalandırmanın qəbul edilmiş sxemi və layihələndirilən obyektin gələcəkdə inkişafı nəzərə alınmaqla seçilməlidir; elektrik mühərriklərinin hazırlanma variantı elektrik avadanlığı yerləşdiriləcək otaqların xarakteristikasından və ətraf mühitdən asılı olaraq seçilir.

Reaktiv gücün ödənilməsi sinxron elektrik mühərriklərinin hərəkətə gətirilməsi, onlar olmadıqda isə “Reaktiv gücün ödənilməsi üzrə rəhbəh göstərişlər”in tələbləri nəzərə alınmaqla kondensatorların köməyi ilə yerinə yetirilməlidir.

16.1.3. Paylaşdırıcı qurğular, transformator yarımstansiyaları və idarəetmə lövhələri onların genişləndirilməsi və gücləndirilməsi mümkün olan otaqlarda yerləşdirilməlidir. Ayrıca dayanmış bağlı paylaşdırıcı qurğuların və transformator yarımstansiyaların layihələndirilməsinə yol verilir.

Bağlı lövhələr istehsalat otaqlarının eyvanlarında yerləşdirildikdə onlara su düşməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

16.1.4. Texnoloji nəzarət sistemlərində aşağıdakıların nəzərdə tutulması vacibdir:

- daimi nəzarət üçün vasitələr və cihazlar;

- vaxtaşırı nəzarət vasitələri ( qurğuların sazlanması və işinin yoxlanması və s.).

16.1.5. Suyun keyfiyyət parametrlərinə cihazlar və analizatorlar, yaxud laboratoriya metodları ilə fasiləsiz texnoloji nəzarət edilməlidir.

16.1.6. Qurğuların konstruksiyalarında elektrik avadanlığı və avtomatlaşdırılma vasitələri quraşdırmaq üçün xüsusi detallar, yarıqlar, kameralar və s. qoyulmalıdır.

16.1.7. Texnoloji proseslərin idarə edilməsi və qurğuların avtomatlaşdırılma həcmi istismar şəraitindən asılı olaraq qəbul edilməli, sosial amillər nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalarla əsaslandırılmalıdır.

16.1.8. Su təchizatı qurğularının avtomatlaşdırılma həcmi təyin edildikdə onların məhsuldarlığı, iş rejimi, məsuliyyət dərəcəsi, etibarlılığına tələblər, həmçinin xidmət heyətinin azaldılma perspektivi, işləyənlərin iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, elektrik enerjisi, su, reagent sərfinin azaldılması, ətraf mühitin müdafiə tələbləri nəzərə alınmalıdır.

16.1.9. Su təchizatı qurğularının avtomatlaşdırılma sistemi nəzərə almalıdır:

- təyin edilmiş rejim, yaxud proqrama uyğun olaraq əsas texnoloji proseslərin avtomatik idarə edilməsi;

- texnoloji avadanlığın iş rejimini və onun vəziyyətini göstərən əsas parametrlərə avtomatik nəzarət;

- ayrı-ayrı qurğuların iqtisadi cəhətdən əlverişli texnoloji rejimini təyin edən parametrlərin avtomatik tənzimlənməsi.

16.1.10. İdarə edilən obyektlərinin sayı çox olan, yaxud texnoloji əməliyyatlarının sayı 25-dən çox olan qurğuların avtomatlaşdırılması üçün rele-təmas əvəzinə mikroprosessor nəzarət aparatlarından istifadə edilməlidir.

16.1.11. Avtomatik idarəetmə sistemi ayrı-ayrı element, yaxud qurğuların yerli idarə edilməsinin mümkünlüyünü nəzərə almalıdır.

16.2. Yerüstü və yeraltı suqəbuledici qurğular

16.2.1. Yerüstü suqəbuledici qurğularda barmaqlıq və torlarda, həmçinin kameralarda, sututarda, yaxud suaxarlarda su səviyyəsinin düşməsinə nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.2.2. Yeraltı suqəbuledici qurğularda suyun sərfinin, yaxud hər bir borulu (şaxtalı) quyudan çıxarılan su miqdarının, borulu (şaxtalı) quyularda, su toplama rezervuarında su səviyyəsinin, həmçinin nasoslarda təzyiqin ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.2.3. Borulu (şaxtalı) quyularda su səviyyəsinin yol verilən həddən aşağı düşdüyü hallarda nasosların avtomatik işdən ayrılması təmin edilməlidir.

16.2.4. Yeraltı suqəbuledicilərdə su-basqı qülləsində (su toplayıcı rezervuarda) suyun səviyyəsindən asılı olaraq nasosların avtomatik, yaxud idarəetmə məntəqəsindən məsafədən (telemexanik) idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

16.3. Nasos stansiyaları

16.3.1. Nasos stansiyalarında basqılı sudaşıyıcı borularda və hər bir nasos aqreqatında təzyiqin, basqılı sudaşıyıcı borularda su sərfinin, həmçinin drenaj çökəklikləri və vakuum-qazanda suyun səviyyəsinin, aqreqatların diyircəkli yastıqlarının temperaturunun (ehtiyac olduqda), subasmanın qəza səviyyəsinin (maşın zalında elektrik ötürücülərinin əsasları səviyyəsində suyun görünməsi) ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır. Nasos aqreqatının gücü ≥ 100 kVt olduqda onun faydalı iş əmsalının, xətası 3%-dən çox olmamaq şərtilə, vaxtaşırı ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.2. Nasos stansiyaları , bir qayda olaraq, təyinatından asılı olmayaraq daimi istismar heyəti olmayan idarəetməyə layihələndirilməlidir:

avtomatik - texnoloji parametrlərdən asılı olaraq (tutumlarda suyun səviyyəsi, şəbəkədə təzyiq, yaxud su sərfi);

məsafədən (telemexaniki) - idarəetmə məntəqəsindən;

yerli - xidmət heyətinin vaxtaşırı gəlməsi ilə vacib siqnalların idarəetmə məntəqəsinə və ya xidmət heyətinin daimi olduğu idarəetmə məntəqəsinə ötürülməsi.

16.3.3. Dəyişən rejimli nasos stansiyaları üçün təzyiq və su sərfinin, minimal elektrik enerjisi sərfini təmin edən tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Tənzimlənmə pilləli-işləyən nasos aqreqatlarının sayının dəyişdirilməsi, yaxud rəvan - nasosların vərdənələrinin fırlanma sayının, tənzimləyici armaturunun açılma dərəcəsinin dəyişdirilməsi və digər üsullarla, həmçinin göstərilən üsulların kombinasiyası ilə yerinə yetirilə bilər.

Nasosların iş rejiminin tənzimlənməsi üsulu texniki-iqtisadi hesablamalarla əsaslandırılmalıdır.

16.3.4. Tənzimlənən aqreaqtların sayı və parametrləri 8-ci bölmənin göstərişlərinə uyğun olaraq hidravliki və optimallaşdırıcı hesablamaların əsasında seçilməlidir.

Nasosların tənzimlənən elektrik intiqalı kimi ventilli mühərrik bazasında intiqal, tezlikli intiqal və digərlərindən istifadə etməyə yol verilir.

İntiqalın növü nasos aqreqatlarının xüsusiyyətlərindən, gücündən və gərginlikdən, həmçinin nasos stansiyasının proqnozlaşdırılan iş rejimindən asılı olaraq seçilməlidir.

16.3.5. 2-3-işləyən aqreqat qrupunda, bir qayda olaraq, bir aqreqat tənzimlənən elektrik intiqalı ilə təchiz edilməlidir.

Tənzimlənən elektrik intiqalının idarə olunması, bir qayda olaraq, şəbəkənin əmredici nöqtələrində təzyiqdən, şəbəkəyə verilən su sərfindən, rezervuarlardakı su səviyyəsindən asılı olaraq avtomatik həyata keçirilməlidir.

16.3.6. Gücü ≥250 kVt olan nasos aqreqatları üçün sinxron, bundan az gücü olan aqreqatlar üçün asinxron qısaqapalı elektrik mühərrikləri qəbul edilməlidir.

Asinxron-ventil kaskadı sxemi ilə tənzimlənən aqreqatlar üçün fazalı rotoru olan asinxron mühərriklər qəbul edilməlidir.

16.3.7. Avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında işləyən nasos aqreqatlarının işdən qəza ayrılması hallarında ehtiyat aqreqatın avtomatik işə düşməsi tətbiq edilməlidir.

I kateqoriya telemexanikləşdirilmiş nasos stansiyalarında işləyən nasos aqreqatlarının işdən qəza ayrılması hallarında ehtiyat aqreqatın avtomatik işə düşməsi tətbiq edilməlidir.

16.3.8. Elektrik təchizatı şərtlərinə görə I kateqoriya nasos stansiyalarında nasos aqreqatlarının eyni zamanda öz-özünə işə düşməsi mümkün olmadıqda, onların öz-özünə yaxud zaman kəsiyinə görə avtomatik işə düşməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.9. Nasos stansiyasında nasosun gövdəsini su ilə doldurmaq üçün vakuum-qazan qoyulduqda, qazanda suyun səviyyəsindən asılı olaraq vakuum-nasosların avtomatlaşdırılmış işi təmin edilməlidir.

16.3.10. Nasos stansiyalarında rezervuarlardakı yanğın və qəza həcmlərinin istifadə olunmasının qarşısını alan bloklama nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.11. Suyun verilməsi və paylanması sisteminə daxil olan hər bir nasos stansiyasının avtomatlaşdırılmış idarə olunması digərləri ilə (həmçinin, ümumi sistem və yerli stansiyalarla), eləcə də sudaşıyıcı borular və şəbəkə üzərindəki tənzimləyici tutumlar və qurğularla qarşılıqlı əlaqə nəzərə alınmaqla təşkil edilməlidir. Tənzimlənməyən nasoslarla suyun verilməsindəki dəyişikliklər nəzarət altında olmalıdır ki, onlar nasoslardan hər biri üçün yol verilən diapazondan kənara çıxmasın. Ehtiyac olan hallarda suyun verilməsində yol verilməyən artım drosserləşdirmə, yol verilməyən azalma isə resirkulyatsiya ilə məhdudlandırılmalıdır. Sistemin işinin avtomatlaşdırılmış idarə olunması birgə işləyən bütün nasosların gücünün cəminin minimal sərfində tələb olunan sutkalıq su tələbatını təmin etməli, şəbəkədə sərbəst basqını tələb olunandan az olmayaraq təmin etməli, sızmalar və səmərəsiz istifadə ilə baş verən su itkilərinə səbəb olan izafi sərbəst basqıları minimuma endirməlidir.

Sistem şəbəkəyə verilən su həcminin vahidinə minimal enerji sərfini təmin etməli, aşağı faydalı iş əmsalı (f.i.ə.) zonalarında, pompaj və kavitasiya zonalarında ayrı-ayrı aqreqatların həddindən artıq yüklənməsinə yol verməməlidir.

16.3.12. Yanğın nasosları məsafədən idarə olunmalıdır, yanğın nasosu işə salınan zaman yanğın həcmindən istifadəni qadağan edən bloklaşdırıcı qurğu açılmalıdır, həmçinin yuma nasosları işdən ayrılmalıdır (əgər onlar varsa). Yüksək təzyiqli yanğın söndürmə sistemlərində yanğın nasoslarının işə düşməsi ilə eyni zamanda digər təyinatlı bütün nasoslar da avtomatik olaraq işdən ayrılmalı və su-basqı qülləsinə, yaxud basqılı rezervuarlara su verən boru kəmərlərindəki siyirtmələr bağlanmalıdır.

16.3.13. Suyu sifonla qəbul edən nasos stansiyalarında vakuum-nasoslar sifon xəttində qoyulmuş hava qapağındakı su səviyyəsinə görə avtomatik işləməlidir.

16.3.14. Nasos stansiyalarında aşağıdakı köməkçi proseslərin avtomatlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır: verilmiş proqrama əsasən fırlanan torların zaman kəsiyi, yaxud səviyyə düşgüsü ilə tənzimlənən yuyulması, drenaj sularının çökəklikdəki səviyyəsinə görə çəkilməsi, TNvəQ 2.04.05-in göstərişlərinə görə otaqdakı temperaturla bağlı elektrik qızdırma, həmçinin havalandırma.

16.3.15. Nasos stansiyalarının basqılı sudaşıyıcı borularında təzyiqin ölçülməsi, həmçinin drenaj çökəklikləri və vakuum-qazanlarda suyun səviyyəsinə, aqreqatların diyircəkli yastıqlarında temperatura(ehtiyac olarsa), subasmanın qəza səviyyəsinə (maşın zalında elektrik ötürücülərinin əsası səviyyəsində suyun görünməsi)nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.4. Sutəmizləyici qurğular kompleksi

16.4.1. Sutəmizləyici qurğular komplekslərində aşağıdakılara nəzarət edilməlidir:

su sərfi (xam su, emal edilmiş su, yuma suyu və təkrar istifadə edilən su);

reagent məhlulları və hava sərfi;

süzgəclərdə, qarışdırıcılarda, reagent çənlərində və digər tutumlarda suyun səviyyəsi;

şəffaflandırıcılar və durulducularda çöküntünün səviyyəsi;

süzgəclərdə su sərfi və basqı itkisi (tələb olunduqda);

qalıq xlor, yaxud ozonun miqdarı;

xam və emal edilmiş suların aktiv reaksiyası (pH);

reagent məhlullarının qatılığı (daşınan cihazlar və laboratoriya üsulları ilə təyin edilməsinə yol verilir);

müvafiq texniki vasitələrlə təmin edilmiş və çevik nəzarəti tələb olunan digər texnoloji parametrlər.

16.4.2. Aşağıdakıların avtomatlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır:

koaqulyantların və digər reagentlərin dozalanması;

xlor, ozon və xlor-reagentlərlə, eləcə də ultra-bənövşəyi şüalarla zərərsizləşdirmə prosesi;

reagent üsulları ilə flüorlaşdırma və flüorsuzlaşdırma prosesi.

Suyun sərfinin vaxtaşırı dəyişdiyi hallarda reagent məhlullarının dozalanmasının avtomatlaşdırılması emal edilən su sərfi və ona daxil edilən sabit qatılıqlı reagent miqdarının nisbətindən asılı olaraq, bu nisbətin yerli, yaxud məsafədən dəyişdirilməsi ilə, müvafiq əsaslandırma olduqda isə xam suyun və reagentlərin keyfiyyət göstəricilərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

16.4.3. Süzgəclərdə və təmas şəffaflandırıcılarda su sərfinə, yaxud süzgəclərdə suyun onlar arasında bərabər paylanmasının təmin olunması şərtilə su səviyyəsinə görə mütləq süzmə sürətinin tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların süzücü yükünün müvəqqəti proqramla yuyulmaya saxlanılmasına yol verilir.

Süzmə sürətini tənzimləyicilərdə drosselləşdirici qurğu kimi lövhə şəkilli sürgülərdən və dönən drossel qapaqlardan istifadə edilməlidir. Sadə üzgəcli klapanlardan istifadəyə yol verilir. Süzmə sürətinin dəyişdirilməsi tələb olunan hallarda süzgəclərin iş rejiminin idarə olunduğu pultdan məsafədən idarə olunan sürət tənzimləyicilərdən istifadə edilməlidir.

16.4.4. Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların sayı 10-dan çox olduqda onların yuyulması avtomatlaşdırılmalıdır. Süzgəclərin sayı 10-a qədər olduqda yumanın pultlardan və ya lövhələrdən yarımavtomat bloklaşdırılmış idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

Süzgəclər yuyulmaya su səviyyəsinə, süzücü yükdəki basqı itkisinin qiymətinə, yaxud filtratın keyfiyyətinə görə; təmas şəffaflandırıcılar isə basqı itkisinin qiymətinə, yaxud tənzimləyici armaturanın tam açıq vəziyyətində sərfin azalmasına görə saxlanılır.

16.4.5. Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların yuyulma prosesinin avtomatlaşdırılma sxemi əməliyyatların aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini təmin etməlidir:

emal edilən suyu gətirən və aparan boru kəmərlərindəki siyirtmələrin verilmiş proqramla idarə olunması;

hava-su yuması zamanı yuma nasosları və kompressorların işə salınması və dayandırılması.

16.4.6. Avtomatlaşdırma sxemində, bir qayda olaraq, yalnız bir süzgəcin eyni vaxtda yuyulmasına yol verən bloklaşdırma nəzərdə tutulmalıdır.

16.4.7. Süzgəcə yuma suyu verən boru kəmərindən havanın avtomatik çıxarılması nəzərdə tutulmalıdır.

16.4.8. Yumanın davametmə müddəti vaxta və ya kənaredici borudakı çirkli yuma suyunun bulanıqlığına görə təyin edilməlidir.

16.4.9. Barabanlı torlar və mikro süzgəclərin verilmiş proqram, yaxud su səviyyəsinin düşməsinə görə avtomatik yuyulması qəbul edilməlidir.

16.4.10. Reagent məhlullarını nəql etdirən nasoslar çənlərdə məhlulun səviyyəsinə görə işdən avtomatik ayrılmaları üçün yerli idarəetməyə malik olmalıdır.

16.4.11. Suyun reagentlə yumşaldılması və rekarbonizasiyası qurğularında reagentlərin (əhəng, soda, tüstü qazları) dozalanması prosesi aktiv reaksiyanın (pH), xüsusi elektrik keçirmənin və s. qiymətlərinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.4.12. Kationit ionəvəzedici süzgəclərin regenerasiyası suyun qalıq codluğuna, anionit süzgəclərin regenerasiyası isə emal edilmiş suyun elektrikkeçirmə qabiliyyətinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.5. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələri. Suyu saxlamaq üçün tutumlar

16.5.1. Sudaşıyıcı borularda qəza zədələnmələrini vaxtında aşkar edən və lokallaşdıran qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.2. Su axınının paylanmasına, həmçinin bağlayıcı və bağlayıcı-tənzimləyici armaturun işçi orqanlarına nəzarət məqsədilə sudaşıyıcı borularda və şəbəkə xətlərində təzyiqi sistematik olaraq vaxtaşırı ölçmək üçün borulara (yaxud fasonlu hissələr və armatur gövdələrinə) diametri 10-15 mm olan tıxaclı kranla bağlanan qol borular birləşdirilməlidir. Bu qol borulardan sürəti (sərfi) ölçmək üçün qurğuların boruya daxil edilməsi məqsədilə istifadə edildikdə onların diametri 50 mm qəbul edilməlidir.

16.5.3. Sudaşıyıcı borular və supaylaşdırıcı şəbəkədə təyinatından, idarəetmə sxemindən və qurğuların tərkibindən, suyun verilmə və paylanma sistemindən asılı olaraq suyun paylanmasının tənzimlənməsi əsas qidalandırıcı və yerli nasos stansiyalarının iş rejimlərini dəyişməklə, həmçinin bağlayıcı-tənzimləyici armaturun işçi orqanlarının vəziyyətini əl ilə, məsafədən, və ya avtomatik olaraq təzyiq və sərfölçən cihazların göstəriciləri əsasında dəyişməklə yerinə yetirilməlidir.

16.5.4. Sistemin işinin, tənzimlənməsi, mikroprosessorlardan istifadə və məsafədən idarəedilmədə yerinə yetirilən bu və ya digər əməliyyatların avtomatlaşdırılmasının məqsədəuyğunluğu alınacaq səmərə və bunun üçün məsarif sərfinin müqayisəsi ilə təyin edilməlidir.

16.5.5. Su kəməri şəbəkələri xətlərində nəzarət edilən nöqtələrdə təzyiqi və ehtiyac olduqda su sərfini ölçmək və verilmiş parametrləri xəbər vermək üçün cihazlar quraşdırılmalıdır.

16.5.6. Su sərfini tənzimləmək lazım gələn hallarda şəbəkədə məsafədən, yaxud idarəetmə məntəqəsindən telemexaniki idarə olunan dönən bağlayıcıların qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.7. Bütün təyinatlardan olan rezervuarlar və çənlərdə avtomatika sistemlərində istifadə etmək, yaxud xəbərlərin nasos stansiyası, yaxud idarəetmə məntəqəsinə verilməsi üçün su səviyyəsinin (toxunulmaz yanğın həcminin səviyyəsi, qəza həcminin səviyyəsi, nasosların qəzasız işləməsini təmin edən minimal səviyyə) ölçülməsi və ona nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.8. Çənlərə və rezervuarlara su gətirən və onlardan su aparan hər bir boru üzərində sərfölçən cihaz qoyulmalıdır.

16.6. Dövri su təchizatı sistemləri

16.6.1. Dövri su təchizatı sistemlərində 16.3.1 maddəsinin tələblərindən başqa aşağıda göstərilənlərə nəzarət olmalıdır:

qidalandırıcı suyun sərfi;

isinmiş və soyudulmuş su kameralarında suyun səviyyəsi;

isinmiş və soyudulmuş suyun temperaturu;

soyudulmuş suyun aktiv reaksiyası (pH);

soyudulmuş suda qalıq xlorun miqdarı;

isinmiş suda duzun qatılığı.

16.6.2. Dövri su təchizatı sistemlərinin nasos stansiyalarının idarə olunması 16.3.2-16.3.8 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

16.6.3. İsinmiş su nasoslarının işə salınması və dayandırılması qəbul kamerasındakı su səviyyəsinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.6.4. Qidalandırıcı suyun dövri sistemə verilməsinin avtomatik tənzimlənməsi soyudulmuş su kamerasında suyun səviyyəsinə görə qəbul edilməlidir.

16.6.5. Bölməli qradirniyalarda soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olaraq işləyən ventilyatorların sayının dəyişdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır: avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında - avtomatlaşdırma vasitələri ilə, qalan nasos stansiyalarında - idarəetmə məntəqəsindən məsafədən (telemexaniki) idarəetmə ilə.

16.6.6. Suyu karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün emal etdikdə aşağıda göstərilən məhlulların dozalanma prosesi avtomatlaşdırılmalıdır:

fosfatlar - qidalandırıcı suyun sərfinə görə;

turşular -pH-ın verilən qiymətinə görə;

xlor və mis kuporosu - verilmiş proqrama görə.

16.7. İdarəetmə sistemləri

16.7.1. İstehlakçıları lazımi miqdarda və tələb olunan keyfiyyətdə su ilə təmin etmək üçün, bir qayda olaraq, su kəməri qurğularının mərkəzləşdirilmiş idarə edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.7.2. Texnoloji proseslərin idarə olunmasının aşağıdakı sistemləri qəbul edilməlidir:

dispetçerli - nəzarət, ötürmə, dəyişmə və məlumatı əks etdirmə vasitələri ilə su kəməri qurğularının verilmiş iş rejimlərini saxlayan və onlara nəzarəti təmin edən;

avtomatlaşdırılmış (TP AİO-texnoloji proseslərin avtomatik idarə olunması) - qurğuların istismarının iqtisadi amillərinin qiymətləndirilməsi, iş keyfiyyətini və optimal rejimlərini hesablamaq üçün hesablama texnikası vasitələrinə malik idarəetmənin dispetçer sistemi.

TP AİO öz xərcini ödədiyi hallarda tətbiq edilə bilər.

16.7.3. Dispetçer idarəetmənin strukturu bir pilləli, bir idarəetmə məntəqəsi ilə olmalıdır. Müxtəlif meydançalarda yerləşən çox qurğulara malik böyük su təchizatı sistemləri üçün iki, yaxud çoxpilləli mərkəzi və yerli idarəetmə məntəqələrinə malik dispetçer idarəetmə strukturunun təşkil edilməsinə yol verilir. Belə strukturun yaradılması hər bir konkret halda əsaslandırılmalıdır.

16.7.4. Su təchizatı sisteminin dispetçer idarəedilməsi sənaye müəssisəsinin enerji təsərrüfatının, yaxud yaşayış məntəqəsinin kommunal təsərrüfatının dispetçerləşdirilməsinin tərkib hissəsi olmalıdır.

Su təchizatı sisteminin idarəedilmə məntəqəsi əməliyyat baxımından sənaye müəssisəsinin, yaxud yaşayış məntəqəsinin idarəedilmə məntəqəsinə tabe olmalıdır.

Su təchizatı sisteminin sənaye müəssisəsi və yaşayış məntəqəsi üçün birləşdirilmiş idarəedilmə məntəqəsindən idarə olunmasına yol verilir, bu şərtlə ki, məntəqə su təchizatı sistemini idarə etmək üçün müstəqil dispetçer lövhələri və idarəetmə pultları ilə təchiz edilsin.

16.7.5. Dispetçer idarə olunması nəzarət edilən qurğuların qismən, yaxud tam avtomatlaşdırılması ilə birlikdə olmalıdır. Dispetçer idarəedilmənin həcmi minimal olmalı, lakin texnoloji prosesin gedişi və texnoloji avadanlığın vəziyyəti barədə tam məlumat almağı, həmçinin qurğuların çevik idarə olunmasını təmin etməlidir.

16.7.6. Avtomatlaşdırma vasitələri ilə tam təmin olunmamış və yerli idarəetmə və nəzarət üçün daimi növbətçi heyətin olmasını tələb edən qurğularda dispetçer idarəetmə xidmətinə tabe olan əməliyyatçı məntəqələrinin yaradılmasına yol verilir.

16.7.7. Su təchizatı sisteminin idarə olunması idarəetmə məntəqəsinin nəzarət altında olan qurğularla, qurğuların müxtəlif istismar xidmətləri ilə, enerji dispetçeri, su təsərrüfatı idarəsi və yanğın mühafizəsi ilə birbaşa etibarlı telefon rabitəsi təmin edilməlidir.

İdarəetmə məntəqələri və nəzarət altında olan ayrı-ayrı qurğular da inzibati-telefon rabitə sisteminə qoşulmalıdır.

İdarəetmə məntəqələri və nəzarət altında olan qurğular radiolaşdırılmalı və bir qayda olaraq vaxt ölçü vasitələri ilə təmin edilməlidir.

16.7.8. Avtomatlaşdırma sistemləri ilə tam təmin olunmamış və yerli idarəetmə və nəzarət üçün istismar heyətinin daimi olmasını tələb edən qurğularda dispetçer idarəetmə xidmətinə tabe edilən operator məntəqələrinin yaradılmasına yol verilir.

Dispetçer idarəetmə sistemləri yaradılarkən aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

texnoloji proseslər və avadanlığın işinin operativ idarə edilməsi və onlara nəzarət;

su təchizatı sisteminin və onun ayrı-ayrı qurğularının tələb olunan iş rejimlərinin saxlanılması və optimallaşdırılması;

qəzaların vaxtında aşkar edilməsi, lokallaşdırılması və aradan qaldırılması; ayrı-ayrı qurğularda növbətçi heyətin qismən və ya tamamilə ixtisar edilməsi; enerji resursları, su və reagentlərin qənaətlə istifadəsi.

16.7.9. Dispetçer idarəetmənin iki və ya çoxpilləli strukturunda mərkəzi idarəetmə məntəqəsinin (MİM) vəzifələrinə bütün su təchizatı sisteminin bütöv bir kompleks kimi idarə edilməsi və bütün idarəetmə məntəqələrinin (İM) işinin koordinasiyası daxil edilir. İM-lərin vəzifəsi ona tabe olan texnoloji qovşağın qurğularının idarə edilməsi ilə məhdudlanır.

16.7.10. Su təchizatı sisteminin dispetçerlə idarə edilməsi İM-nin nəzarət edilən qurğularla və su təchizatı sisteminin qurğularının istismarı xidmətləri (qəza-təmir, elektrotexniki, avtomatika və NÖC), idarənin rəisi, baş mühəndisi və baş energetiki ilə, sənaye müəssisəsinin və ya şəhərin enerji təsərrüfatının yuxarı dispetçerləri ilə, su təchizatı qurğularını enerji ilə təchiz edən elektrik təchizatı sisteminin dispetçeri ilə birbaşa dispetçer telefon rabitəsi əlaqəsini təmin etməlidir.

16.7.11. Birbaşa rabitə pozulduqda xidməti məsələləri həll etmək və ehtiyat telefon rabitəsi yaratmaq üçün idarəetmə məntəqələri və ayrı-ayrı nəzarət edilən qurğular müəssisənin və ya şəhərin inzibati-təsərrüfat rabitə sisteminə qoşulmalıdır.

16.7.12. Dispetçer idarəetmənin telefon rabitəsinin (radio rabitəsinin) həcmi və strukturu su təchizatının ümumi sxemindən təyin edilməlidir.

16.7.13. Dispetçer idarəetmə və nəzarətin texniki vasitələri dispetçerə aşağıdakı imkanları yaratmalıdır:

texnoloji aqreqatların vəziyyətinin (işə salmaq-dayandırmaq, açmaq-bağlamaq) və qurğuların iş rejimini və avtomatlaşdırıcı qurğuların proqramlarını təyin edən və ya dəyişən əmrlər göndərməklə texnoloji proseslərin birbaşa idarə edilməsi;

İM-də displeydə və ya idarəetmə lövhəsində aqreqatların işini və texnoloji vəziyyətini əks etdirən məlumatı mnemonik sxemdə siqnal şəklində almaq;

İM-də texnoloji parametrlərə və onların su təchizatı sistemində normadan kənara çıxmalarına vizual və sənədli nəzarətə malik olmaq.

16.7.14. Dispetçer idarəetmə və nəzarət sistemlərində idarəedici siqnalların və xəbərdarlıq məlumatının ötürülməsi üçün həm telemexaniki, həm də distansion (məsafədən idarə olunan) texniki vasitələrdən istifadə olunmasına yol verilir.

Telemexanizasiya tətbiq edildikdə aşağıdakı dispetçer idarəetməsi nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçerin operativ müdaxiləsi tələb olunan avtomatlaşdırılmamış nasos aqreqatları üçün;

suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən və idarəetmənin təkrarlanmasını tələb edən avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında;

yanğın sərfini vuran nasos aqreqatları üçün;

şəbəkə və sudaşıyıcı borular üzərindəki siyirtmələrin operativ idarə edilməsi üçün.

16.7.15. Dispetçer idarəetmə məntəqələrində aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçer otağı - dispetçer heyətini, pult lövhəsini, mnemosxemləri, məlumatı əks etdirən digər vasitələri və rabitə vasitələrini yerləşdirmək üçün;

aparat otağı - telemexanika, elektrik enerjisi ilə təchiz etmə, kanal yaradan və rele rabitə xətlərini (kross) kommutasiya edən telefon aparatlarını yerləşdirmək üçün;

heyətin istirahət otağı;

aparatların carı təmiri üçün emalatxana;

akumulyator və elektrik yükləmə otağı.

TP AİO üçün xüsusi texniki vasitələri yerləşdirmək məqsədilə əlavə olaraq nəzərdə tutulmalıdır:

EHM (elektron hesablama maşınları) üçün maşın salonu;

verilənlərin hazırlanması və saxlanması üçün otaq;

proqramçılar və əməliyyatçılar üçün otaq.

İdarəetmə sistemi üçün nəzərdə tutulmuş avadanlığın tərkibindən asılı olaraq ayrı-ayrı otaqları birləşdirmək, yaxud ləğv etməyə yol verilir.

16.7.16. Su təchizatı sisteminin idarəetmə məntəqələri su kəməri qurğuları meydançalarındakı inzibati-məişət binalarında, süzgəclər, yaxud nasos stansiyaları binalarında (səs-küy, vibrasiya və b.k. maneçilik olmadıqda, yaxud yol verilən səviyyədə olduqda), həmçinin su kəməri təsərrüfatı idarəsinin binasında yerləşdirilməlidir.

16.7.17. Telemexanizasiya olduqda dispetçer idarəetmə aşağıda göstərilən yerlərdə nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçerin çevik müdaxiləsi tələb olunan avtomatlaşdırılmamış nasos aqreqatları;

suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən və əvəzedici idarə tələb edən avtomatlaşdırılmış nasos aqreqatları;

yanğın nasos aqreqatları;

şəbəkələrdə və sudaşıyıcı borularda axın istiqamətini dəyişmək məqsədilə siyirtmələrin çevik idarəedilməsi tələb olunan.

16.7.18. Dispetçer idarəetmə telemexanikləşdirildikdə suyun verilməsi, paylanması və emalına aid əsas texnoloji parametrlərin ölçülmüş qiymətlərinin idarəetmə məntəqələrinə ötürülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Ayrı-ayrı hallarda parametrlərin yalnız siqnalizasiyasının nəzərdə tutulmasına yol verilir.

16.7.19. Dispetçer idarəetmə telemexanikləşdirildikdə aşağıdakı halların siqnalizasiyası nəzərdə tutulmalıdır:

uzaqdan idarə olunan bütün nasos aqreqatları və siyirtmələrin, həmçinin yerli, yaxud avtomatik idarə olunan mexanizmlərin vəziyyəti ilə dispetçeri xəbərdar etmək üçün;

avadanlığın qəza nəticəsində işdən ayrılması;

stansiyanı su basması;

hər bir qurğu, yaxud texnoloji xətdə ümumi xəbərdarlıq və ümumi qəza vəziyyəti haqqında dispetçeri xəbərdar etmək üçün;

texnoloji parametrlərin xarakterik və həddi yol verilən qiymətləri barədə məlumat;

mühafizə olunmayan obyektlərdə həyəcan (qapı və keçidlərin açılması);

yanğın təhlükəsi.

16.7.20. İdarəetmə və nəzarətin dispetçerləşdirilmə üsulu variantların texniki-iqtisadi müqayisəsi əsasında qəbul edilməlidir.

16.7.21. Su təchizatının TP AİO aşağıdakı yarımsistemlərdən ibarət kompleks sistemdən ibarətdir:

birinci qaldırma nasos stansiyalarını və təmizləyici qurğuları idarə edən suyun qaldırılması və emalının AİO (SQE AİO);

təmiz su rezervuarları, ikinci qaldırma və sonra gələn nasos stansiyaları, su kəməri şəbəkəsini əhatə edən suyun verilməsi və paylanmasının AİO (SVP AİO).

TP AİO-da idarəetmənin məqsədi minimal maliyyə sərfləri ilə rejimləri optimallaşdırmaqla su təchizatının etibarlılığını təmin etməkdir.

16.7.22. Su təchizatı sisteminin TP AİO iqtisadı səmərəlilik hesablanmaqla texniki-iqtisadi əsaslanmaya malik olmalıdır.

16.7.23. Su təchizatının TP AİO layihələndirildikdə aşağıda göstərilənlər işlənməlidir:

dispetçer idarəetmənin təşkilatı strukturu;

funksional strukturu, yəni idarəetmənin avtomatlaşdırılan funksiyaları və məsələlərin həllinin alqoritmləri;

proqram təminatı, yəni TP AİO məsələləri ilə bağlı kompüterdə yerinə yetirilən əməliyyat proqramları;

texniki təminat, yəni TP AİO funksiyalarını yerinə yetirmək üçün lazım olan texniki vasitələr kompleksi.

16.7.24. Su təchizatı sistemlərinin idarəetmə məntəqələri su kəməri qurğuları yerləşən meydançalarda inzibati-məişət binalarında, süzgəclər yerləşən binalarda və ya nasos stansiyalarında (səs səviyyəsi, titrəmələr və s.-yə görə müvafiq şərait yaradıldıqda), həmçinin su kəməri təsərrüfatının idarə olunduğu binada yerləşdirilməlidir.

16.7.25. Obyektin su təchizatı sisteminin ayrı-ayrı qurğuları üzrə TP AİO elementləri olan dispetçer idarəedilməsi və nəzarətinin gələcəkdə suyun qaldırılması, emalı, su kəməri şəbəkəsinə nəqli və paylanması kompleksinin formalaşdırılması ilə mərhələli həllinə yol verilir.

17. Bina və qurğuların konstruksiyaları və inşaat həlli

17.1. Baş plan

17.1.1. Su kəməri qurğularının tikintisi üçün meydançaların seçilməsi, həmçinin ərazilərinin planlaşdırılması və onlarda tikinti aparılması TNvəQ II-89-un göstərişləri və texnoloji tələblər əsasında yerinə yetirilməlidir.

17.1.2. Təminatı cədvəl 11-ə əsasən təyin edilən suaxarların və sututarların sahil zonalarında yerləşən su kəməri qurğularının planlaşdırılma yüksəklik qiymətləri küləyin yaratdığı və qovub yamaca çatdırdığı dalğanın TNvəQ 2.06.04-ə əsasən təyin edilən hündürlüyü nəzərə alınmaqla suyun maksimal hesabi səviyyəsindən ən azı 0,5 m hündür qəbul edilməlidir.

17.1.3. Güclü təsiretmə qabiliyyətinə malik zəhərli maddələr saxlanan sərf anbarları su kəməri qurğuları meydançasında anbar təsərrüfatına aid olmayan və içərisində həmişə insanlar olan bina və qurğulardan, eləcə də sututar və suaxarlardan ən azı 30 m məsafədə yerləşdirilməlidir; içərisində daima insanlar olmayan binalardan – TNvəQ II-89-un göstərişlərinə uyğun; güclü təsiretmə qabiliyyətinə malik zəhərli maddələr stasionar tutumlarda saxlanıldıqda (sisternlər, çənlər)yaşayış, ictimai və istehsalat binalarından (meydançadan kənar) ən azı 300 m və konteynerlərdə, yaxud balonlarda saxlanıldıqda ən azı 100 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

17.1.4. Su kəməri qurğuları hasara alınmalıdır. Birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik su təmizləyici komplekslər, nasos stansiyaları, rezervuarlar və su-basqı qüllələri bir qayda olaraq hündürlüyü 2,5 m olan bütöv divarla hasarlanmalıdır. Hasarın 2 m bütöv divar və 0,5 m hündürlüyünün tikanlı məftildən, yaxud metal tordan olmasına yol verilir. Belə hallarda hasarın içəri səthində kronşteynlərə bərkidilmiş 4-5 xətdən ibarət tikanlı məftilin olması nəzərdə tutulmalıdır.

İnzibatı-məişət binaları və keçid məntəqələri istisna olmaqla hasara digər tikililərin söykənməsinə yol verilmir.

Hasarı və gözətçi xidməti olan müəssisələrin ərazisində yerləşmiş yeraltı və yerüstü suqəbuledici qurğular, birinci qaldırma və emal edilməmiş suyu nəql etdirən nasos stansiyaları, həmçinin təsərrüfat-içməli su kəməri qurğularının ətrafındakı hasarların növü yerli şərait nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Q e y d. Müəssisə, yaxud yaşayış məntəqəsi ərazisində yerləşən şırnaq kəsilməzliyi ilə işləyən (rezervuarlar olmadıqda) nasos stansiyalarının və bütöv lüləsi olan su-basqı qüllələri üçün hasarın inşa edilməməsinə yol verilir. Bu qayda sutəmizləyici komplekslərin şlam toplayıcı tutumlarına da aid edilir.

17.1.5. Su kəmərinin birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik qurğularının yerləşdiyi meydançalarda texniki mühafizə vasitələri nəzərdə tutulmalıdır:

meydançanın hasarının daxili tərəfi boyu eni 5-10 m olan və 1,2 m hündürlükdə tikanlı, yaxud hamar məftillə hasarlanmış qadağan zonası;

qadağan zonasının daxilində onun hasarından 1 m məsafədə eni 1 m olan nəzarət dəstəsinin hərəkəti üçün cığır;

qadağan zonasının sərhədlərini göstərən və ən çoxu 50 m-dən bir qoyulmuş göstərici-dirəklər;

hasarın perimetri boyu mühafizə işıqlandırma; işıqlandırma hasarın üstündə elə yerləşdirilməlidir ki, hasarın özünün, qadağan zonasının nəzarət dəstəsinin hərəkəti üçün cığıraqədər hissəsi və hasara xarici tərəfdən yaxınlaşma sahəsi yaxşı işıqlandırılsın;

post telefon rabitəsi və postların idarəetmə məntəqəsi, yaxud ehtiyac olduqda I kateqoriya su kəmərlərində yaradılan (m. 7.4) keşikçi otağı ilə ikitərəfli elektrik siqnalizasiyası.

Birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik sutəmizləyici komplekslərin meydançaları üçün texniki mühafizə vasitələri tam həcmdə qəbul edilməlidir; basqılı süzgəcli komplekslərin, nasos stansiyalarının, rezervuarların və su-basqı qüllələrinin meydançaları üçün - maddə 17.1.4-ün göstərişlərinə uyğun və mühafizə işıqlandırma; yeraltı və yerüstü suqəbuledicilərin və birinci qaldırma nasos stansiyalarının, həmçinin hasarı və mühafizə xidməti olan müəssisələrin ərazisində yerləşmiş sutəmizləyici qurğular kompleksinin, nasos stansiyalarının, rezervuarlar və su-basqı qüllələrinin meydanları üçün 17.1.4 maddəsində nəzərdə tutulan hasar.

17.1.6. Yaşayış məntəqələri və müəssisələrin ərazisindən kənarda yerləşən su kəməri bina və qurğularına, həmçinin yeraltı suqəbuledicilərə sanitariya-mühafizə zonasının birinci qurşağı daxilində yüngülləşdirilmiş mükəmməl örtüklü yollar və keçidlər nəzərdə tutulmalıdır.

17.2. Həcmi-planlaşdırma həlləri

17.2.1. Su təchizatının bina və qurğularının həcmi-planlaşdırma və konstruktiv həlləri TNvəQ 2.09.04, MSN 3.02-01 və MSN 2.02.01-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

17.2.2. Sutəmizləyici qurğular kompleksini layihələndirən zaman ümumi texnoloji proseslərlə bağlı olan həcmli qurğular və otaqlar bir qayda olaraq bloklaşdırılmalıdır.

17.2.3. Bina və qurğuların məsuliyyət sinfi və odadavamlılıq dərəcəsi cədvəl 42-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Su təchizatı bina və qurğuları yanğın təhlükəsi dərəcəsinə görə D kateqoriyalı, kömür və amonyak şöbələri V kateqoriyalı istehsalata aid edilirlər.

Cədvəl 42. Bina və qurğuların məsuliyyət sinfi və odadavamlılıq dərəcəsi

Qurğular	Suyun verilmə təminatına görə qurğuların m.7.4-ə əsasən kateqoriyası	Bina,qurğu və konstruksiyaların məsuliyyət sinfi	Odadavamlılıq dərəcəsi
Suqəbuledicilər	I II III	I II II	II III IY
Nasos stansiyaları	I II III	II II II	I II III
Sutəmizləyici qurğular kompleksi	II	II	II - III
Ayrıca dayanan xlorlayıcı	I	II	II
Suyu saxlamaq üçün aşağıdakı sayda tutumlar:
2-yə qədər,yaxud yanğın su həcmi olduqda	I	II	normalaşdırılmır
2-dən çox,yaxud yanğın su həcmi olmadıqda	II	II	həmçinin
Sudaşıyıcı borular	I - III	I - III	həmçinin
Su kəməri şəbəkələri,quyular	III	III	həmçinin
Su-basqı qüllələri	III	II	II
Dövri su soyuducuları: Qradirniyalar Cəpələyicili hovuzlar	II II	II II	II – Y normalaşdırılmır
Reagentlərin hazırlanma şöbəsi,anbarlar	II	II	II
Transformator, elektrik lövhələri,idarəetmə releləri, dispetçer yerləşən otaqlar	III	II	II
Q e y d. Köməkçi binalar və məişət otaqları II məsuliyyət sinfi və II odadavamlılıq dərəcəsinə aid edilməlidir.

17.2.4. İstehsalat proseslərininsanitariya qrupları, bina və otaqların isitmə və ventilyasiyasının hesablanması üçün göstəricilərin cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir. Otaqların təbii və süni işıqlandırılma sistemi MSN 2.04-05-in tələblərinə əsasən layihələndirilməlidir.

17.2.5. Düzbucaq və dairəvi şəkilli tutumların planda ölçüləri 3m-ə, hündürlüyə görə isə - 0,6 m-ə bölünən qəbul edilməlidir. Qurğunun bir tərəfinin uzunluğu, yaxud diametri 9 m-ə qədər olduqda, həmçinin binaların daxilində qurulmuş tutumlu düzbucaq qurğuların (ölçülərindən asılı olmayaraq) ölçülərinin 1,5 m-ə, dairəvi şəkillilərin isə 1m-ə bölünən qəbul edilməsinə yol verilir.

17.2.6. Üstünə planlaşdırılmış ərazinin səthindən 0,5 m-ə qədər hündürlükdə torpaq tökülmüş yeraltı tutum qurğuları nəqliyyat, yaxud mexanizmlərin onların üstündən keçməməsi üçün hasara alınmalıdırlar.

Yeraltı tutum qurğularının örtükləri nəqliyyat və ya mexanizmlərin yüklərini qəbul etməyə hesablandıqda hasarın tikilməməsinə yol verilir.

17.2.7. Divarları döşəmə, meydança, yaxud planlaşdırma səviyyəsindən 0,75 m-dən az hündürə qalxan açıq tutum qurğuları xarici perimetrləri boyu əlavə hasara alınmalıdırlar. Hasarın yuxarısına qədər ümumi hündürlüyü 0,75 m-dən az olmamalıdır. Yuxarı hissəsinin eni 300 mm-dən çox olan divarlar hasarsız, döşəmə, meydança, yaxud planlaşdırma səviyyəsindən 0,6 m-dən az olmayan yüksəlişə malik olmalıdırlar. Döşəmə, yaxud planlaşdırma səviyyəsi açıq tutum qurğularının divarlarının yuxarısından ən azı 0,15 m aşağı olmalıdır.

17.2.8. Hasarların və binaların yük daşıyan konstruksiyalarının aqressiv mayeləri saxlamaq üçün təyin olunmamış tutumların divarlarına söykənməsinə yol verilir.

17.2.9. Dərində yerləşmiş otaqlardan çıxmaq üçün eni ən azı 0,9 m, mailliyi 45⁰-dən çox olmayan pilləkən nəzərdə tutulmalıdır, uzunluğu 12 m-ə qədər olan otaqlarda pilləkənin mailliyi 60⁰-dən çox olmamalıdır. Xidmət meydançasına qalxmaq üçün pilləkənin eni 0,7 m-dən az, mailliyi 60⁰-dən çox olmamalıdır.

Boruların üstündən bir nəfərlik keçidlər, ayrı-ayrı siyirtmələr və bağlayıcılara qalxmaq üçün eni 0,5 m, mailliyi 60⁰-dən çox olan pilləkənlərin, yaxud asma nərdivanların qəbul edilməsinə yol verilir.

17.2.10. Dərinliyi 10 m-ə qədər olan quyulara, çökəkliklərə və tutum qurğularına şaquli istiqamətdə düşmək üçün divara dəmir çənbərlərin bərkidilməsinə, yaxud asma nərdivanların qoyulmasına yol verilir. Hündürlüyü 4 m-dən çox olan asma nərdivanlar qoruyucu sürahi ilə təchiz edilməlidir. Quyularda qoruyucu sürahi qoyulmaya bilər.

17.2.11. Otaqların daxili tamamlanma işləri əlavə 14-də verilmiş göstərişlərə əsasən yerinə yetirilməlidir.

17.3. Konstruksiyalar və materiallar

17.3.1. Tutum qurğuları bir qayda olaraq yığma-monolit dəmir-betondan layihələn-dirilməlidir. Əsaslandırma olduqda və qurğuların etibarlı istismar keyfiyyəti təmin edildikdə digər materiallardan istifadə olunmasına yol verilir. Diametri 9 m-dən çox olan silindrik şəkilli dəmir-beton tutum qurğularının divarları , bir qayda olaraq, əlavə sıxılmış olmalıdır.

Su-basqı qüllələrinin lüləsinin poladdan, yaxud yerli yanmayan inşaat materialından, çənlərin isə poladdan qəbul edilməsinə yol verilir.

17.3.2. Uzunluğu 50 m-ə qədər olan, isidilməyən, yaxud açıq havada yerləşən və uzunluğu70 m-ə qədər olan, isidilən binalarda yerləşən, yaxud qruntla tam örtülmüştutum qurğularında temperatur-çökmə tikişinin qoyulması o vaxt tələb olunmur ki, xarici havanın temperaturu ən soyuq günlərdə mənfi 40⁰C-dən aşağı və tutum qurğularında suyun temperaturu 40⁰C-dən yuxarı olmasın.

Uzunluğu uyğun olaraq 25 və 40 m-dən çox olan qurğularda tikinti dövrünün ən soyuq vaxtında müsbət temperaturda monolitləşdirilən, eni 0,5-1,0 m olan bir-iki müvəqqəti temperatur tikişinin olması nəzərdə tutulmalıdır. Tikişlərin dibi fasiləsiz betonlaşdırılmalıdır.

17.3.3. Binaların yeraltı hissəsinin hasar konstruksiyalarının kipliyi hasar konstruksiyalarının daxili səthinin 20%-dən çox hissəsində nəmlənmiş sahələrin olmasına yol verməməlidir (damcılı nəmin olmaması ilə).

Tutum qurğularının hasar konstruksiyaları bu qurğuların hidravlik sınağı zaman irəli sürülən tələblərə cavab verməlidir.

İçməli su rezervuarlarının konstruksiyaları yuxarıda göstərilənlərdən əlavə rezervuara atmosfer və qrunt sularının, eləcə də tozun daxil olmasının qarşısını tam almalıdır.

17.3.4. Bağlı tutum qurğuları üçün iqlim şəraitindən, daxil olan suyun temperaturundan və onların texnoloji iş rejimindən asılı olaraq divarlarının və örtüklərinin isidilməsi layihələndirilməlidir.

İsidilmə, bir qayda olaraq, qruntla örtmə vasitəsilə təmin edilir və qrunt örtüyünün qalınlığı 0,5 m-dən az olmamalıdır. İsidilmə üçün süni materiallardan istifadəyə yol verilir.

Tikinti zamanı və qış aylarında su tutumdan boşaldılan zaman qurğunun dibinin torpağını donmadan qorumaq üçün tədbirlər görülməlidir.

17.3.5. İçməli su rezervuarlarında beton və dəmir-beton konstruksiyaların su ilə görüşən daxili səthləri DÜİST 13015-a görə ən azı AI kateqoriyasının tələblərinə cavab verməlidir.

17.3.6. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını təmin etmək üçün su hazırlığı məqsədilə təmas şəffaflandırıcılar layihələndiriləndə onları xidmət dəhlizindən ayıran, xidmət meydançasından ən azı 2,5 m hündürlüyə malik şüşə arakəsmələr nəzərdə tutulmalıdır; arakəsmənin aşağı hissəsi 1-1,2 m hündürlükdə bütöv (monolit) olmalıdır.

Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcıların dibi üçün B25 sinfindən aşağı olmayan betondan istifadə edilməlidir.

17.3.7. Tutum qurğuları və qradirniyaların dəmir-beton konstruksiyaları üçün betonun şaxtaya davamlılıq və sukeçirməzliyə görə markası cədvəl 43-də göstərilən tələblərə cavab verməlidir.

Q e y d. Boruların dibdən keçidi dibə sərt hörülən qabırğalı polad qol boruların köməyilə dibin altinda boru kəməri sahəsinin betonlanması ilə yerinə yetirilə bilər.

Cədvəl 43. Tutum qurğularının dəmir-beton konstruksiyalarının şaxtaya davamlılıq və sukeçirməzliyə görə betonunun markasına tələblər

Konstruksiyalar və onların istismar şəraiti	Betonun tələb olunan markası
	Xarici havanın hesabi temperaturunda şaxtaya davamlılığa görə				Su keçirməzliyə görə
	mənfi 5⁰C-yə bərabər və daha çox	mənfi 5⁰C- dən aşağı, mənfi 20⁰C- yə qədər	mənfi 20⁰C- dən aşağı, mənfi 40⁰C- yə qədər	mənfi 40⁰C- dən aşağı	Su keçirməzliyə görə
I. Tutum qurğuları 1. Dəyişən su səviyyəsində, hava mühitinin təsiri altında, bir-birinin dalınca donmaya məruz qalan konstruksiyalar: a) nov tipli nazik divarlı konstruksiyalar	F150	F200	F300	F400	Aşağıdakı basqı qradiyentlərində: <≤3bar – W4; >(3-≤5)bar-W6; >5 bar-W8
b)açıq qurğuların digər konstruksiyaları (sututarların, suqəbuledicilərin yamaclarının üzlüyü)	F100	F150	F200	F300	Həmçinin
2. Həmçinin, suyun sabit səviyyəsində (açıq tutum qurğularının divarları)	F75	F100	F150	F200	“”
3. Qruntda dərinə salınmış, yaxud qruntla örtülmüş və mövsümi donma zonasında yerləşən (tutumların və quyuların qoruyucu konstruksiyaları)	F50	F75	F100	F150	“”
4. İsidilən otaqlarda yerləşən konstruksiyalar (süzgəclər, şəffaflandırıcılar, reagent çənləri), daimai su altında qalan (suqəbuledicilər, tutum qurğularının dibi), yaxud donma dərinliyindən aşağıda yerləşən konstruksiyalar	-	-	F50	F75	“”
II. Ventilyatorlu və qülləli qradirniyalar 5. Yerüstü konstruksiyalar (sorucu qüllələr istisna olmaqla) və qış aylarında 1 m² suvarma sahəsinə istilik yükü 50 minkkal/st və daha çox olan su toplayan hovuzların divarları	F100	F200	F300	F400	W8
6. Həmçinin,istilik yükü 50 minkkal/st-dan az olan.	F200	F300	F400	F400	W8
7. Sorucu qüllələr	F300	F400	Qəbul edilmirlər	Qəbul edilm.	W8
8. 1 m² suvarma sahəsinə istilik yükü 50 min kkal/st və daha çox olan su toplayan hovuzların dibi	F50	F100	F150	F200	W8 W6
9. Həmçinin, istilik yükü 50 minkkal/st-dan az olan	F100	F150	F200	F300	Mənfi40⁰C temperatur üçün-W6;mənfi 40⁰C-dən aşağı-W8
*Q e y d:* 1. Şaxtaya davamlılığa görə betonun markası II sinif məsuliyyətli qurğular üçün verilib. I sinif qurğular üçün betonun şaxtaya davamlılığa görə markası bir pillə artırılmalı, III sinif qurğular üçün isə F 50-dən az olmamaq şərtilə bir pillə azaldılmalıdır. 2. Aqressiv mühit olduqda su keçirməzliyə görə betonun markası TNvəQ 2.03.11-in tələblərinə əsasən təyin edilməlidir. 3. Su təchizatının tutum qurğularına hidrotexniki betona tələblər şamil edilmir. 4. Basqı qradiyenti hidrostatik basqının konstruksiyanın qalınlığına olan nisbətini göstərən parametrdir.

17.3.8. Boru kəmərlərinin tutum qurğuları və binaların yeraltı hissəsindən keçən yerlərində boru ətrafındakı boşluğun doldurulması konstruksiyaların sukeçirməzliyini təmin etməlidir.

Sərt doldurma olduqda qüvvələrin onlardan divar konstruksiyalarına ötürülməsi nəzərə alınmalı və bu qüvvələrin aradan qaldırılması, yaxud azaldılması üçün tədbirlər görülməlidir; kipgəcdən istifadə etdikdə onlara yanaşma və kiplik yaradan doldurucuların təzələnməsi təmin edilməlidir. Boru kəmərləri keçən yerlərin kipləşdirilməsinin bütün hallarında onlarla bağlı avadanlığın və hasar konstruksiyaların temperatur və seysmik təsirlərdən, həmçinin binalarda yaxud qurğularda və xarici boru kəmərlərində qeyri-müntəzəm çökmənin təsirindən qorunması təmin edilməlidir.

17.3.9. Tutum qurğularının möhkəmliyə və sukeçirməzliyə hidravlik sınağı TNvəQ 3.05.04-ə görə xarici divar səthinin müsbət temperaturunda yerinə yetirilməlidir. Korroziya əleyhinə örtüyü olan qurğular bu örtük çəkilməmişdən sınaqdan çıxarılmalıdır.

İçməli su rezervuarlarının bütün hasarlayıcı konstruksiyaları əlavə olaraq kipliyə sınaqdan keçirilməlidir.

17.3.10. Quyuların üstünün torpaq örtüyünün qalınlığı şaquli planlaşdırılma nəzərə alınmaqla təyin edilməli və 0,5 m-dən az qəbul edilməməlidir.

Yol örtüyü olmayan tikintili ərazilərdə yerləşmiş quyu qapaqları ətrafında eni 0,5 m və quyudan əks istiqamətdə mailliyi olan səkilər nəzərdə tutulmalıdır.Təkmilləşdirilmiş örtüyü olan yolların gediş hissəsində yerləşən quyuların qapaqları gediş hissəsinin səthi ilə eyni səviyyədə olmalıdır.

Tikinti olmayan ərazilərdə çəkilmiş suaparıcı boruların quyularının qapaqları torpaq səthindən ən azı 0,2 m hündürdə olmalıdır.

17.4. Konstruksiyaların hesablanması

17.4.1. Tutum qurğuları və binaların yeraltı hissələri hesablanarkən yüklər, təsirlər və həddindən artıq yüklənmə əmsalları TN və Q 2.01.07 və cədvəl 44-ə, məsuliyyət sinfi isə cədvəl 42-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 44. Tutum qurğuları konstruksiyalarının hesablanması üçün göstərişlər

Yüklər və təsirlər	Həddindən artıq yüklənmə əmsalı	Qrunta basdırılmış və torpaqla örtülmüş qurğular							Bina daxilində yerləşən tutum qurğuları
		Tutum qurğuları				Binaların yeraltı hissəsi
		bağlı		açıq		Binaların yeraltı hissəsi
		yüklərin uyğunluğu
		I	II	I	II		I	II	I	II
Daimi
Əks doldurma qruntunun təzyiqi	1,15	-	+	-	+		-	+	-	-
Doldurma qruntunun çəkisi	1,15	-	+	-	-		-	-	-	-
Konstruksiyanın öz ağırlığı	1,1 (0,9)	+	+	+	+		-	+	+	+
Uzun müddətli müvəqqəti
Texnoloji mayenin təzyiqi	1	-	2 saylı qeydə bax	-	2 saylı qeydə bax		-	-	-	+
Qrunt sularının təzyiqi	1,1	-	+	-	+		-	+	-	-
Texnoloji mayedən temperatur təsiri	1,2	-	+	-	+		-	-	-	+
Qısa müddətli
Faktiki göstəricilərə görə bənd əsasının əks doldurulma qruntunun dağılma prizmasına 0,1bar-dan (1000 kqq/m²) az olmayan yüklər	1,3	-	+	-	+		-	+	-	-
Hidravlik sınaq zamanı suyun təzyiqi	1	+	+	+	+		-	-	+	-
Örtüklərə və bəndə yüklər, müvəqqəti yük yaxud boşaldılan zaman yaranan vakuum daxil olmaqla, həmçinin 0,025 bar-dan çox olmayan (250 kqq/m²) qar yükü	1,2	-	+	-	-		-	-	-	-
Faktiki göstəricilərə görə bağlı tutumlar boşaldıldığı zaman 0,01 bar-dan (100kqq/m²) çox olmayan yaranan vakuum	1,1	-	+	-	-		-	-	-	-
Q e y d: 1. “Plyus” işarəsi verilmiş uyğunluqda yüklərin, yaxud təsirlərin olduğunu göstərir. 2. Hidravlik sınaqlar zamanı qoruyucu qurğulara suyun təzyiqi qısa müddətli müvəqqəti yük kimi qəbul edilir. İstismar müddətində texnoloji mayenin xarici divarlara təzyiqi uzun müddətli müvəqqəti qəbul edilməlidir, Bu zaman qrunt dərinliyinə basdırılmış qurğular üçün onun üstünə tökülmüş torpağın da təzyiqi nəzərə alınmalıdır. Çox bölməli tutum qurğularının daxili divarlarına təzyiqi, əgər bu qurğuların istismarı zamanı qonşu bölmələrin suyu qısa müddətli boşaldılacaqsa qısa müddətli müvəqqəti yük kimi qəbul edilməlidir. 3. Tutum qurğularının dibi və divarlarına texnoloji mayenin (yaxud hidravlik sınaq zamanı suyun) təzyiqindən normativ yük mayenin maksimum layihə səviyyəsində hidrostatik təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir. Hesabi yük mayenin səviyyəsi daşma qurğusunun tilindən 100 mm hündür olan hal üçün, o olmadıqda isə divarın yuxarı tilinə qədər hidrostatik təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir. 4. Temperaturu 50⁰C-dən yuxarı olan maye ilə doldurulmuş, yaxud temperatur düşgüsü 30⁰C -dən çox olan qurğuların konstruksiyaları temperatur təsirinə hesablanmalıdır. 5. Dərinə basdırılmış, yaxud torpaqla örtülmüş tutum qurğularının örtükləri qalınlığı 0,3 m-dən az olmayan qrunt layında hərəkət edən inşaat mexanizmlərinin, digər yüklər nəzərə alınmadan, qısa müddətli yükünə hesablanmalıdır. 6. İstismar zamanı örtük elementlərinin tutumdakı texnoloji mayenin təsirindən yaranan mərkəzdən kənar dartılmaya hesablanması örtüyə mümkün maksimal yükə və divarlara həddindən artıq yüklənmə əmsalı 0,9 olmaqla qruntdan olan təzyiqə və 1,1 əmsalı ilə daxili sürtünmə bucağına aparılmalıdır. 7. Hidrostatik təzyiqə hesablanmayan arakəsmələr açıq tutumların boşaldılması, yaxud bağlı tutum qurğularının tikintisi zamanı küləyin yükünə yoxlanılmalıdır.

17.4.2. Tutum qurğuları yüklərə və təsirlərə cədvəl 44-də göstərilmiş həddindən artıq yüklənmə nəzərə alınmaqla yükün iki kombinasiyasına hesablanmalıdır:

I - hidravlik sınaq zamanı, qrunt dərinliyində yerləşən qurğu bölmələr üzrə su ilə ən əlverişsiz doldurulmada. Torpaqla örtülməyən qurğular üçün bu istismar birləşməsi hesab edilir.

II - istismar zamanı, qurğu su ilə doldurulmayanda və torpaqla örtülməyəndə. Belə hallarda üzüb qalxmaya qarşı dayanıqlıq yoxlanılmalıdır.

17.4.3. Su kəməri qurğuları meydançalarında qrunt sularının hesabi səviyyəsi suaxarda, yaxud sututarda su təminatının 11-ci cədvəldə verilmiş göstəricilərinə görə suyun maksimal səviyyəsi nəzərə alınmaqla uzun müddətli proqnoz əsasında təyin edilməlidir. Suaxarların və sututarların yatağında yerləşmiş qurğu və binaların möhkəmliyi və dayanıqlığı tikinti zamanı 10-%-li təminat üçün su səviyyəsinə yoxlanılmalıdır.

17.4.4. Əgər layihədə daşma dövründə qurğulardan suyun boşaldılmasının qarşısını alan tədbirlər və qrunt suları səviyyəsinə nəzarət nəzərdə tutulubsa tutum qurğularının üzüb yuxarı qalxmaya qarşı dayanıqlığının hesablanması daşma dövründə qrunt sularının səviyyəsinin müvəqqəti artması nəzərə alınmadan aparıla bilər. Üzüb yuxarı qalxmaya qarşı dayanıqlıq əmsalı 1,1 qəbul edilməlidir.

17.4.5. Silindr şəkilli tutum qurğularının divarlarında betonda torpaq örtüyü olmadıqda su ilə doldurulandan sonra sıxılmadan yaranan gərginlik gərilmiş armaturada bütün itkilər nəzərə alın-maqla aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır: hündürlüyün 1/3-nə bərabər aşağı hissədə - 8 bar, yuxarı hissədə - 5 bar.

17.5. İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi

17.5.1. İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi TNvəQ 2.03.11-in göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

17.5.2. Azmış cərəyanlar zonasında yerləşmiş yeraltı və yerüstü qurğular layihələndirilərkən dəmir-beton konstruksiyaların elektrokimyəvi korroziyadan müdafiəsi nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.3. Konstruksiya elementlərinə korroziya əleyhinə örtük çəkilməsinin və bu örtüyün vaxtaşırı bərpa edilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalı, yaxud bütün istismar müddətində qurğuların qorunmasını təmin edən konstruktiv həllər qəbul edilməlidir.

17.5.4. Aqressiv mayeləri saxlamaq üçün tutumlar layihələndiriləndə divarların xarici səthinin vəziyyətinə və dibinin kipliyinə müntəzəm nəzarətin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

Yol verilmir:

binaların yük daşıyıcı divarlarının tutumların divarına söykənməsi;

tutumların divarları, yaxud dibinə mərtəbəarası örtüklərin və sütunların söykənməsi;

tutumların içərisində müxtəlif mayeləri saxlamaq üçün bölücü arakəsmələrin olması;

qurğunun dibində boru kəmərinin betonun içərisində döşənməsi;

korroziya əleyhinə örtüyün bütövlüyünün pozulması.

Q e y d. Tutum konstruksiyalarının elementlərinə müntəzəm baxış keçirilməsi, korroziya əleyhinə örtüyün vaxtaşırı bərpaedilməsi və konstruksiyaların təmiri üçün yanaşma təmin edildikdə, tutum divarlarına xidmət meydançalarının və bu tutumlardan maye vuran nasoslar yerləşən otaqların qoruyucu divarlarının söykənməsinə yol verilir.

17.6. İsitmə və havalandırma

17.6.1. İstehsalat otaqlarında lazımi hava dəyişməsi açıq tutum qurğularından, avadanlıqdan, armatur və kommunikasiyalardan ayrılan zərərli maddələrin miqdarına hesablanmalıdır. Ayrılan zərərli maddələrin miqdarı layihənin texnoloji hissəsinin göstəricilərinə əsasən qəbul edilməlidir. Bu göstəricilər olmadıqda fəaliyyətdə olan oxşar qurğuların tədqiqindən alınmış nəticələr istifadə olunmalıdır. Oxşarı olmayan qurğular üçün hava dəyişmə mislinə görə tələb olunan havanın miqdarının cədvəl 45-ə əsasən hesablanmasına yol verilir.

17.6.2 Xlordozalayıcı otaqlardan havanın fasiləsiz işləyən ventilyasiya avadanlığı ilə atılması hündürlüyü 15 m radiusda olan binaların ən hündür dam örtüyündən 2 myuxarı qalxan, xlor-sərf anbarlarında fasiləsiz işləyən və qəza ventilyasiya vasitələri ilə isə hündürlüyü torpaq səviyyəsindən 15 m olan boru vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Ehtiyac olduqda atılan havanın təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Cədvəl 45. Su təchizatı qurğularındakı bina və otaqlarda hava dəyişmə misli və temperaturun qiymətləri

Qurğular və otaqlar	İsitmə sistemi üçün havanın temperaturu,⁰C	1 st-da hava-dəyişmə misli		İstehsalat proseslərinin sanitar xarakteristikasının qrupu	Yandan işıqlandırma zamanı təbii işıqlan-dırmanın normalaşdırılan əmsalı TİƏ	Süni işıq-landırmada işıqlanma LK
Qurğular və otaqlar	İsitmə sistemi üçün havanın temperaturu,⁰C	vurulma	sorma	İstehsalat proseslərinin sanitar xarakteristikasının qrupu		Süni işıq-landırmada işıqlanma LK
1. Suqəbuledici qurğuların maşın zalı	5	1	1	I-b	0,3	75
2. Nasos stansiyalarının maşın zalı	5	istilik ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75

3. Sutəmizləyici komplekslər: a) barabanlı torlar və mikrosüzgəclər şöbəsi	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75
b) süzgəclər salonu şöbəsi	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75
v) xlor-dozalayıcı, ozonlayıcı	16	6	6	II-v	0,3	75
q) amonyak dozalayıcı	16	6	6	II- v	0,3	75
4. Məhlulları hazırlamaq üçün reagent təsərrüfatı şöbəsi:
a) alüminium sulfat, əhəng südü, heksametafosfat, flüorlu natrium, poliakrila-mid, aktivləşdirilmiş silisium turşusunun	16	3	3	II- v	0,3	75
b) dəmir xloridin, hipoxloritin	16	6	6	II- v	0,3	75
5. Reagent anbarları:		nəm ayrılmasına görə hesabatla
a) alüminium sulfatın, əhəngin, sodanın nəm saxlanılması	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		II-q	0,2	50
b) maye xlorun	bax qeyd 3	6	6+6 qəza	II- q	0,2	50
v) isidilməyən maye xlorun	-	-	həmçinin	II- q	0,2	50
q) amonyakın	isidilmir	-	6	II- q	0,2	50
d) aktiv kömürün, fosfatların, sulfokömürün, poliakrilamidin, maye şüşənin, flüor tərkibli reagentlərin	5	3	3	II- v	0,2	50
e) sulfat turşusunun	5	6	6	II- q	0,2	50
j) dəmir xloridin	5	6	6	II- q	0,2	50
Q e y d: 1 .İstehsalat otaqlarında daimi istismar heyəti olduqda onlarda havanın temperaturu 16⁰C-dən az olmamalıdır. 2. Böyük su səthinə malik otaqlarda havanın temperaturu su səthinin temperaturundan ən azı 2⁰C çox qəbul edilməlidir. 3. Maye xlor anbarlarında isitmə sistemi bir qayda olaraq nəzərdə tutulmur. Xlorun sərf anbarında maye xlor qablarından başqa xlor təsərrüfatının istismarı ilə bağlı texnoloji avadanlıq da olduqda havanın 5⁰C hesabi temperaturunu təmin etmək üçün isitmə nəzərdə tutulmalıdır. 4. Cədvəl 45-də təbii işıqlandırmanın normalaşdırılan əmsalı MDB ərazisinin III iqlim qurşağı üçün verilmişdir. Digər qurşaqlar üçün əmsalın qiymətləri, həmçinin cədvəl 45-də göstərilməmiş bina və otaqların işıqlandırılmasının hesablanması MCH 2.04-05-95-ə əsasən qəbul edilməlidir.

17.6.3. Dəmir xlorid məhlulu hazırlanan otaqlarda ümumi ventilyasiya ilə yanaşı dəmir xloridin qablaşdırmadan yuyulub çıxarıldığı boksda havanın yerli ventilyasiya avadanlığı ilə sorulması nəzərdə tutulmalıdır.

17.6.4. Flüorlu natrium məhlulu hazırlanan otaqlarda ümumi ventilyasiya ilə yanaşı flüorlu natriumun çəlləklərdən çıxarıldığı dolablardan havanın yerli ventilyasiya avadanlığı ilə sorulması nəzərdə tutulmalıdır. İşçi keçidlərdə havanın hərəkət sürəti 0,5 m/s-dən az olmamalıdır.

18. Xüsusi təbiət və iqlim şəraitində su təchizatı sistemlərinə əlavə tələblər

18.1. Seysmik rayonlar

18.1.1. Ümumi göstərişlər

18.1.1.1. Bu bölmənin tələbləri 7, 8 və 9 ballı seysmik ərazilərdə su təchizatı sistemləri layihələndirilərkən yerinə yetirilməlidir.

18.1.1.2. 8 və 9 ballı seysmik rayonlarda I kateqoriya su təchizatı sistemləri layihələndiriləndə və II kateqoriya üçün, bir qayda olaraq, ən azı iki su təchizatı mənbəyindən istifadə olunması nəzərdə tutulmalıdır; mənbəyin iki yerində eyni zamanda suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən suqəbuledici qurğular inşa etməklə bir yerüstü mənbədən istifadəyə yol verilir.

III kateqoriya su təchizatı sistemləri və müvafiq əsaslandırma olduqda II kateqoriya, həmçinin bütün kateqoriyalardan olan su təchizatı sistemləri üçün 7 ballı seysmik rayonlarda bir su təchizatı mənbəyindən istifadə etməyə yol verilir.

Bütün kateqoriyalardan olan su təchizatı sistemləri üçün 7,8 və 9 ballı seysmik rayonlarda su təchizatı mənbəyi kimi çatlı və karst süxurlarındakı yeraltı sulardan istifadə etdikdə qumlu və çınqıllı qruntlardan yerüstü və ya yeraltı sular ikinci mənbə kimi qəbul edilməlidir.

18.1.1.3. 8 və 9 ballı seysmik rayonlarda bir mənbədən (o cümlədən yerüstü mənbəyin bir kəsiyindən su götürən) su götürən su təchizatı sistemlərindəki tutumlarda yanğın söndürməyə 12.1.4 bəndinə əsasən təyin ediləndən iki dəfə çox həcmdə və qəza qrafikinə görə istehsalatın ehtiyacını ödəyən və təsərrüfat-içmək ehtiyacları üçün hesabi sərfin 70%-i miqdarında ən azı 8 st müddətində və 9 ballı seysmik rayonlarda ən azı 12 st-dan az olmayan müddətdə ödəyən qəza həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.4. 9 ballı seysmik rayonlarda eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı 5.2.2, 5.2.12 və 5.2.13 (xarici yanğın söndürməyə su sərfi 15 l/s-dən çox olmayan yaşayış məntəqələri, müəssisələr və ayrıca dayanmış binalar istisna olmaqla) maddələrində göstəriləndən bir ədəd çox qəbul edilməlidir.

18.1.1.5. Su təchizatı sistemlərinin işinin etibarlılığını yüksəltmək üçün aşağıdakıların mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır: basqılı rezervuarların ərazinin müxtəlif yerlərində yerləşdirilməsi; su-basqı qüllələrinin basqılı rezervuarlarla əvəz edilməsi; sanitar-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşma olduqda təsərrüfat-içməli, istehsalat və yanğın əleyhinə su kəmərləri arasında bağlantıların yaradılması, həmçinin emal edilməmiş zərərsizləşdirilmiş suyun təsərrüfat-içməli su kəməri şəbəkəsinə verilməsi.

18.1.1.6. Yanğın əleyhinə və təsərrüfat-içməli su təchizatı nasos stansiyalarının istehsalat bina və qurğuları ilə bloklaşdırılmasına yol verilmir.

Nasos stansiyaları su təchizatı bina və qurğuları ilə bloklaşdırıldıqda maşın zalları və elektrik avadanlığı yerləşən otaqların tutum qurğularının kipliyi pozulduqda su ilə basılmasının qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.7. Torpağa batırılmış nasos stansiyaları rezervuar və boru kəmərlərindən ən azı 10 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

18.1.1.8. Sutəmizləyici qurğular komplekslərində tutum qurğuları sayı ikidən az olmayan ayrı-ayrı bloklara bölünməlidir.

18.1.1.9. Sutəmizləyici qurğular kompleksində suyun qurğulardan yan keçərək şəbəkəyə verilməsi üçün keçid xətti (baypas) nəzərdə tutulmalıdır. Keçid xətti digər qurğu və kommunikasiyalardan ən azı 5 m məsafədə çəkilməlidir. Bu zaman şəbəkəyə verilən içməli suyun xlorlanması üçün sadə tərtibat nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.10. Eyni təyinatlı rezervuarların sayı bir qovşaqda ikidən az olmamalıdır. Hər bir rezervuarın verici və aparıcı boru kəmərləri ilə birləşməsi müstəqil olmalıdır. Qonşu rezervuarlar arasında ümumi əməliyyat kameraları olmamalıdır.

18.1.1.11. Binaların divarlarında və özüllərində boruların sərt möhkəmləndirilməsinə yol verilmir. Boruların keçdiyi deşiklərdə boru səthi ilə divar arasında 10 sm-dən az olmayan məsafə qalmalıdır. Ərazi çökən qruntdan olduqda məsafə şaquli istiqamətdə 20 sm-dən az olmamalıdır. Boru ilə divar arasındakı boşluq sıx elastik materialla doldurulmalıdır.

Nasos stansiyalarının yeraltı hissələrinin və tutum qurğularının divarlarından boru elə keçirilməlidir ki, divar və boru kəmərinin qarşılıqlı seysmik təsiri aradan qaldırılsın. Bu məqsədlə, bir qayda olaraq, kipgəclərdən istifadə edilməlidir.

18.1.1.12. Bina, yaxud qurğulara boru kəmərlərinin girişi və çıxışları, boru kəmərlərinin nasoslara, suqəbuledici quyulara, üfüqi boru kəmərli su-basqı qüllələrinin dik borularına birləşdiyi yerlərdə, həmçinin profilin, yaxud boru kəməri trassasının istiqamətinin kəskin dəyişdiyi yerlərdə boruların bucaq altında və uzununa yerdəyişməsinə yol verən elastik birləşmələr nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.1.2.1. Seysmik rayonlarda sudaşıyıcı borular və şəbəkələr layihələndiriləndə maddə 11.21-də göstərilən və seysmik yüklərin təsiri zamanı etibarlı işi təmin edən boruların bütün növlərindən istifadə etməyə yol verilir. Belə şəraitdə boruların basdırılma dərinliyi bölmə 11-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

18.1.2.2. Boruların möhkəmlik sinfi əsas və seysmik təsir zamanı əsas və xüsusi yük birləşmələri nəzərə alınaraq seçilməlidir.

Boruların calaq yerlərinin kompensasiya etmə qabiliyyəti elastik calaq birləşmələri qəbul etməklə təmin edilməlidir.

18.1.2.3. Sudaşıyıcı boruların sayı ikidən az olmamalıdır. Boruların ara birləşmələrinin sayı sudaşıyıcı borularda iki qəzanın baş verməsi şərtinə təyin edilməlidir. Belə şəraitdə təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına suyun hesabi miqdarının verilməsində azalma 30%-dən çox olmamalıdır. İstehsalat ehtiyaclarına suyun qəza qrafiki ilə verilməsi təmin olunmalıdır.

III kateqoriya və müvafiq əsaslandırma olduqda II kateqoriya su təchizatı sistemlərində su-daşıyıcı boru kəmərinin bir xətdən ibarət qəbul edilməsinə yol verilir. Belə hallarda tutumların həcmi maddə 12.1.6, yaxud maddə 18.1.1.3-ə əsasən hesablanmış qiymətlərdən böyüyünə müvafiq qəbul edilməlidir. Su kəməri şəbəkələri halqa şəkilli layihələndirilməlidir.

18.1.3. İnşaat konstruksiyaları

18.1.3.1. Qurğu və binaların konstruksiyaları AzDTN 2.3-1 və bu bölmənin tələblərinə əsasən layihələndirilməlidir. Su təchizatı sistemlərinin bina və qurğularının hesabi seysmikliyi cədvəl 46-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 46.

Cədvəl 42-ə əsasən bina və qurğuların məsuliyyət sinfi	İnşaat meydançasının aşağıdakı seysmikliyində (bal) bina və qurğuların hesabi seysmikliyi
	7	8	9
I – II III	7 Seysmik təsirlər nəzərə alınmır	8 7	9 7
Q ey d. Bina və qurğular hesabi seysmikliyə uyğun gələn yüklərə hesablanırlar. Zəlzələnin nəticələrinin ləğv edilməsi zamanı işləməsi vacib olan bina və qurğular üçün bu yüklər 1,2 (20%), yerüstü suqəbuledici qurğular üçün isə 1,5 (50%) əmsalına vurulmalıdır.

18.1.3.2. Tutum qurğuları və binaların yeraltı hissəsi konstruksiyaların öz kütləsi, tutumu dolduran mayenin kütləsi, bərkitmə və tökmə qruntların mümkün olan ən təhlükəli birgə seysmik təsirinə hesablanmalıdırlar. Maye və qrunt kütlələrinin seysmik təsirinin qiyməti AzDTN 2.3-1-ə əsasən təyin edilməlidir.

Q e y d. Su-basqı qüllələrinin hesablanması zamanı bu maddənin tələbləri yalnız çənin konstruksiyasının hesabatına şamil edilir.

18.1.3.3. Tutum qurğularına və binaların yeraltı hissələrinə konstruksiyaların öz kütlələrinin və ona düşən yüklərin seysmik təsiri binalar üçün olduğu kimi təyin edilir. Belə hallarda AzDTN 2.3-1-in (1) və (2) düsturlarındakı əmsalların hasillərinin cədvəl 47-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

18.2. İşlənilən ərazilər

18.2.1. Ümumi göstərişlər

18.2.1.1.Bina və qurğular, sudaşıyıcı borular və şəbəkələr layihələndirilən zaman onların yeraltı mədən işlənmələrinin təsirindən TNvəQ 2.01.09-un və bu bölmənin tələblərinə uyğun olaraq qorunması nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.1.2. Həcmi 6000 m³-dən çox olmayan bağlı rezervuarların I-IY qrup işlənilən ərazilərdə yerləşdirilməsinə yol verilir. Rezervuarın həcmi 6000 m³-dən böyük olduqda I k - IY k qrup işlənilən ərazilərdə bir neçə rezervuar nəzərdə tutulmalıdır. Açıq tutumların həcmi normalarla məhdudlanmır.

Cədvəl 47. AzDTN 2.3-1-in (1) və (2) düsturlarındakı əmsalların qiymətləri

Bina və qurğuların qrunta görə yerləşməsi	hasilinin qiymətinin AzDTN 2.3-1-ə əsasən qruntun kateqoriyasından asılılığı			hasilinin qiymətinin cədvəl 42-ə əsasən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılılığı
Bina və qurğuların qrunta görə yerləşməsi	I	II	III	I	II	III
Yerüstü Yeraltı	3 2	2,7 1,8	2,0 1,5	0,30 0,25	0,25 0,20	0,20 0,15
Q e y d. Qrunta dərinləşdirilmiş qurğular, dərinləşdirilmənin qiyməti onların hündürlüyünün yarısından çox olduqda yeraltı, az olduqda isə yerüstü qurğu kimi hesablanır.

18.2.1.3. Əməliyyat kameraları rezervuarlardan deformasiya tikişi ilə ayrılmalıdır.

18.2.1.4. Tutum qurğuları layihələndirilərkən onların əsas qovşaq və elementlərinin işinə nəzarət etmək və deformasiya sonu təmir işlərini aparmaq üçün sərbəst yanaşma təmin edilməlidir.

18.2.1.5. Su hazırlığı qurğularında (şəffaflandırıcılar, durulducular, süzgəclər və s.) əsasın deformasiyasından sonra novların suaşıran kənarlarının düzləndirilməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir. Batırılmış deşikləri olan novlar üçün kənarların düzləndirilməsi tələb olunmur.

18.2.1.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksi layihələndirilərkən əsas qurğular planda qalanlarından ayrılmış şəkildə yerləşdirilməlidir. Kompleksin məhsuldarlığı 30000m³/sut-ya qədər olduqda və inşaat IY qrup işlənilən ərazilərdə aparıldıqda əsas və köməkçi qurğuların bloklaşdırılmasına yol verilir.

18.2.1.7. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin işinin etibarlılığını artırmaq üçün ayrı-ayrı qur-ğuları bölmələrə və bloklara bölmək lazımdır.

18.2.1.8. Tutum qurğularında dib və su səviyyəsinin hündürlük qiymətləri əsasın deformasiyasından sonra suyun sərbəst axa bilməsini təmin etməyə hesablanmalıdır.

18.2.1.9. Su kəmərinin bina və qurğularında polad borulardan və su kəməri armaturlarından istifadə edilməlidir.

Boru kəmərləri və armaturların qurğuların konstruksiyasına bərkidilmə qovşaqları onların mümkün olan qarşılıqlı yerdəyişməsi və boruların onlara ötürdüyü qüvvələr nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir.

Q e y d. Maddə 7.4-ə görə suyun verilməsinin II və III kateqoriya təminat dərəcəsi olan qurğularda çuqun armaturlardan istifadə edilməsinə yol verilir.

18.2.1.10. Qurğuların konstruksiyalarında baş verən yerdəyişmələrdən və qruntun işlənməsi zaman deformasiyasından boru kəmərlərinə olan təsir qüvvələrini azaltmaq üçün kompensatorlardan istifadə edilməli, bərkitmə qovşaqlarının yeri və tipi, eləcə də, boruların qurğuların divar-larından keçən yerləri müvafiq tələblərə cavab verməlidir.

18.2.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.2.2.1. İşlənilən ərazilərdə boru kəmərləri layihələndirilən zaman kəmərin təyinatı, boruların tələb olunan möhkəmliyi və calaq yerlərinin kompensasiya etmə qabiliyyəti nəzərə alınaraq bütün növlərdən olan borulardan istifadə etmək olar.

18.2.2.2. Geniş ağızlı və muftalı calaq birləşmələri yumşaq kipləşdirici halqalar, yaxud mastika tətbiq etməklə elastik olmalıdır.

Polad və plastmas boruların qaynaq birləşmələrinin möhkəmliyi boruların öz möhkəmliyindən az olmamalıdır.

18.2.2.3. Sudaşıyıcı borularda vantuzlar və buraxıcılar üçün yerlər əsasların gözlənilən deformasiyası nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

18.2.2.4. Sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət layihələndirildikdə onları müxtəlif müddətlərdə işlənən meydançalarda döşəmək lazımdır.

18.2.2.5. Boru kəmərlərinin torpaq səthinin deformasiyasının təsirini nəzərə almaqla tunellərdə, yaxud kanallarda bir yerdə yerləşdirilməsinə yol verilir.

18.2.2.6. Boru kəmərlərinin qorunması üçün konstruktiv tədbirlər onun 20 illik istismar dövründə faydalı qazıntıların çıxarılmasından yer səthinin deformasiyasının hesablanma nəticəsinə görə təyin edilməlidir.

II və III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün konstruktiv tədbirlərin yerinə yetirilməsi onların 20 ildən az istismar dövründə faydalı qazıntıların çıxarılmasından yer səthinin deformasiyasının hesablanma nəticəsinə görə təyin edilməsinə yol verilir. İstismar prosesində əlavə müdafiə tədbirlərinin yerinə yetirilməsinin mümkünlüyü layihədə öz əksini tapmalıdır.

18.2.2.7. Yeraltı boru kəmərlərinin konstruktiv qorunma tədbirlərinin həcmi aşağıda göstərilənlər nəzərə alınmaqla hesablama ilə əsaslandırılmalıdır:

deformasiyaya uğrayan qruntun boru kəmərinə güc təsirini azaldan izolyasiyanın tətbiqi;

boruların üstünü doldurmaq üçün az sıxılan materiallardan istifadə edilməsi;

boruların divarının qalınlığının artırılması;

daha möhkəm materialdan hazırlanan borulardan istifadə edilməsi;

kompensatorların qoyulması.

18.2.2.8. Yeraltı boru kəmərlərinin möhkəmliyə yoxlanılmasını halqavari və uzununa gərginliklərin birgə təsirini hesaba almaqla aparmaq lazımdır. Daxili təzyiq, yaxud vakuumun təsirindən, üstünün doldurulmasından yaranan xarici yükdən və nəqliyyat vasitələrindən və çıxıntı zonasındakı eninə kəsiyin konturunun deformasiyasından yaranan halqavari gərginlikləri, eləcə də daxili təzyiqin, temperaturun dəyişməsinin və deformasiyaya uğrayan qruntun təsirindən yaranan uzununa gərginlikləri hesaba almaq lazımdır.

18.2.2.9. Geniş ağızlı və muftalı birləşmələri olan basqılı xrizotilsement, çuqun və dəmir-beton boru kəmərləri üçün həddi vəziyyət calağların kipliyi saxlanan maksimal açılması ilə təyin edilir.

Basqılı boru kəmərlərinin calaq birləşmələrinin sm-lə həddi açılması aşağıda göstərilən kimi qəbul edilir:

0,2 - çuqun borular üçün;

0,3 - geniş ağızlı dəmir-beton borular üçün;

1,5 -xrizotilsement borular üçün.

18.2.3. İnşaat konstruksiyaları

18.2.3.1. Tutum qurğularını qurğunun işinin əsasın deformasiyasına təsirini təyin edən konstruktiv sxemlər üzrə sərt, elastik, yaxud aşağıdakıları nəzərə almaqla kombinə edilmiş layihələndirmək lazımdır:

sərt konstruktiv sxem üzrə - qeyri müntəzəm deformasiyaların bütün növlərində dib elementlərinin, divarların, örtük və arakəsmələrin qarşılıqlı yerdəyişməsini mümkünsüz etmək;

yumşaq konstruktiv sxem üzrə - elementlərin qeyri müntəzəm deformasiyaların bütün növlərinə uyğunlaşmasının mümkünlüyü;

kombinə edilmiş konstruktiv sxem üzrə - bir elementlər üçün yumşaq, digərləri üçün sərt.

18.2.3.2. Tutum qurğularının elementlərinin yumşaqlığı, ən çox yığma konstruksiyaların calaqlarında, divarlarla dibin, örtüyün və arakəsmələrlə birləşmələrində, həmçinin ehtiyac olduqda dibdə su keçirməyən deformasiya tikişlərinin yaradılması ilə təmin edilməlidir.

18.2.3.3. Tutum qurğularını qrunt sularının səviyyəsi yüksək olan meydançalarda yumşaq və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirəndə yumşaq tikişlərin konstruksiyaları ikitərəfli hidrostatik təzyiqin qəbulunu təmin etməlidir.

18.2.3.4. Zəif süzmə qabiliyyəti olan gilli qruntlardan ibarət meydançalarda yumşaq və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirilən tutum qurğuları üçün drenaj sistemi qurulmalıdır.

18.2.3.5. Rezervuarlar layihələndirilməlidir:

sərt konstruktiv sxemlərlə - həcmi 50 və 100 m³ (I və IY qruplarda); həcmi 250-500 m³ (işlənilən torpaqların III və IY qruplarında);

yumşaq konstruktiv sxemlərlə - həcmi 1000 m³ (I qrupda), 2000 və 3000 m³ (I və II qruplarda) və həcmi 6000 m³ (işlənilən torpaqların I-III qruplarında);

kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə - həcmi 250-500 m³ (I və II qruplarda), həcmi 1000 m³ (II-IY qruplarda),həcmi 2000 və 3000 m³ (III-IY qruplarda) vəhəcmi 6000 m³(IY qrup işlənilən torpaqlarda).

Rezervuarlar I k-I Y k qrup işlənilən torpaqlarda sərt konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir.

18.2.3.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin tutum qurğuları aşağıda göstərilən qaydada layihələndirilməlidir:

şəffaflandırıcılar, şaquli durulducular, qarışdırıcılar, reaksiya kameraları, süzgəclər - sərt sxemlə;

üfüqi durulducular - yumşaq, yaxud kombinə edilmiş sxemlə;

radial durulducular - lili kənar edən mexanizmlə dib arasında ara məsafənin olmasını daimi təmin edən sərt, yaxud kombinə edilmiş sxemlərlə.

18.2.3.7. Açıq tutum qurğularını yumşaq konstruktiv sxemlə qruntda yerləşdirilmiş, yamacla-rının və dibinin üzlük materialla örtülmüş şəkildə layihələndirmək lazımdır. Yamaclar 1:3 nisbə-tində mailliyə malik olmalıdır.

18.2.3.8. kq/sm² və qiymətlərində pozulmamış strukturlu əlaqəli susuz qruntlardan yaranmış meydançalarda açıq tutum qurğularını layihələndirən zaman tutumların lövhə şəkilli polimer materiallarla üzlənməsinə yol verilir. Digər hallarda divarlar deformasiya tikişləri qoymaqla dəmir-beton lövhələrlə üzlənməlidir.

18.2.3.9. Dəmir-beton tutum qurğularının dibi I k – IY k qrup ərazilərdə bir lay, I-IY qrup ərazilərdə isə iki laydan ibarət monolit layihələndirilməlidir.

Dəmir-beton lövhə şəkilli bir laylı dib əsas və xüsusi yük birləşmələrinin qəbul edilməsinə hesablanmalıdır.

İkilaylı dib əsas yüklərin cəminə və əyilmədən deformasiyaya hesablanmış dəmir-beton lövhədən, əsasın düzxətli olmayan işi və dəmir-betonda çatların yaranması hesaba alınmaqla üfüqi dartılma deformasiyasına hesablanmış armatura hazırlığından ibarət olmalıdır. Belə hallarda çatların yol verilən həddi genişlənməsinin eni armatur hazırlığında a_t.kr=0,3 mm,a_t.dl=0,2 mm-dən artıq olmamalıdır.

Lövhə ilə hazırlıq arasında mastikadan hidroizolyasiya layı nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.3.10. Bağlı tutum qurğularının divarlarına yer səthinin sıxılmasından yaranan üfüqi deformasiyaların öndən təsirini azaltmaq lazım gəldikdə qurğunun qumlu qruntla bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.3.11. Tutum qurğusunun altlığına düşən və dartılmanın üfüqi deformasiyasından yaranan üfüqi yükləri azaltmaq lazım gəldikdə, həmçinin qayalıq əsasın yer səthinin çıxıntı və əyilməsindən yaranan deformasiyasının şaquli təsirini azaltmaq üçün dibin oturacağında qum, yaxud torpaq yastıq nəzərdə tutulmalıdır.

Yastığın qalınlığı qeyri müntəzəm deformasiyaların qiyməti, qurğunun konstruktiv sxemi və onun planda ölçüləri nəzərə alınmaqla hesablama ilə təyin edilməlidir.

18.3. Çökən qruntlar

18.3.1. Ümumi göstərişlər

18.3.1.1. Su təchizatının çökən qruntlarda tikiləcək bina və qurğuları TNvəQ 2.02.01-in göstərişləri nəzər alınmaqla layihələndirilməlidir.

18.3.1.2. Baş planlar işlənilərkən yağış və ərimiş qar sularının təbii kənarlaşma şəraiti saxlanıl-malıdır.

Tutum qurğuları, bir qayda olaraq, çökən qruntların minimal qalınlığı olan drenləmə laylı sahələrdə yerləşdirilməlidir.

Q e y d. İnşaat meydançası yamacda yerləşdikdə yağış və ərimiş qar sularını kənarlaşdırmaq üçün dağüstü kanal nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.3. Rezervuarlar və çənlərdən müxtəlif təyinatlı binalara qədər olan məsafə çökməyə görə I tip qruntlarda-çökən qrunt layı qalınlığının 1,5 mislindən az olmayaraq; çökməyə görə II tip drenləşdirici döşənəcəyi olan qruntlarda - çökən qrunt layı qalınlığının 1,5 mislindən az olmayaraq; drenləşdirməyən döşənəcəyi olan qruntlarda 40 m-dən çox olmamaq şərtilə çökən layın qalınlığının ən azı üç misli qədər.

Q e y d.

1. Çökən qrunt layının qalınlığını təbii relyef səthindən, meydança planlaşdırıldıqda isə kəsim səviyyəsindən qəbul etmək lazımdır.

2. Çökməyə görə qrunt şəraitinin tipi və qruntun öz xüsusi çəkisinin ağırlığından mümkün çökmə qiyməti, mümkün kəsim və planlaşdırma zamanı qrunt tökülməsi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

3. Tikinti meydançası sahəsində qruntun çökmə xassələri tam aradan qaldırıldıqda, həmçinin sızan suların meydançadan kənarlaşdırılması ilə tutum qurğularının altında sukeçirməyən altlıq yaradıldıqda ,tutum qurğularından binalara qədər məsafənin qruntların çökməsi nəzərə alınmadan qəbul edilməsinə yol verilir.

18.3.1.4. Su təchizatı sistemlərinin daima fəaliyyətdə olan islanma mənbəyindən tikilən bina və qurğulara qədər məsafə maddə 18.3.1.3-də göstərilənə nisbətən 1,5 dəfə azaldıla bilər,bu şərtlə ki, deformasiyaya uğrayan zona daxilində, yaxud çökən qruntların dirək bünövrələrlə, möhkəmlən-dirilmiş qrunt dirəklərlə və s. kəsilməsində qruntların çökmə xassəsi tam, yaxud qismən aradan qaldırılsın.

18.3.1.5. Çökən qruntlarda inşa ediləcək binaların, qurğuların və boru kəmərlərinin layihələn-dirilməsində tutum qurğuları və boru kəmərlərinin kipləşdirilməsi, boru kəmərləri və qurğulardan suyun qrunta keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər, su sızmasının nəzarətə alınması, mümkün sızmalar olan yerlərdən suyun toplanması və kənar edilməsi, həmçinin özül yeri və xəndəklərin yağış və ərimiş qar suları ilə islanmadan müdafiə tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.6. Su təchizatı bina və qurğularında boru kəmərləri döşəmə üstündə çəkilməlidir; boru kəmərlərinin döşəmədən aşağı qəza suları kənar edilə bilən su keçirməyən kanallarda çəkilməsinə yol verilir.

18.3.1.7. Çökən qruntlar olan yerdə binaların hasarlayıcı konstruksiyalarının tutum qurğularının divarlarına söykənməsinə yol verilmir.

18.3.1.8. Su təchizatu qurğularının işinə və vəziyyətinə nəzarəti təmin etmək üçün onların əsas konstruktiv elementlərinə və texnoloji avadanlıq qovşaqlarına sərbəst yanaşmanın mümkünlüyü təmin edilməlidir.

18.3.1.9. Kommunikasiya sistemlərinin binalara girişləri və çıxışları TNvəQ 2.04.01-in göstərişlərinə uyğun nəzərdə tutulmalıdır.

Girişdə bina, yaxud qurğuların və boru kəmərlərinin çökməsindəki fərq boru, yaxud qoruyucu konstruksiyaların zədələnməsinə səbəb ola bilən hallarda boru kəmərlərinin quyularında kompensatorların qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

Boruların tutum qurğularının divarları və binaların yeraltı hissələrində sərt bərkidilməsinə yol verilmir; boruları divarlardan keçirmək üçün kipgəclər nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.10. Kipliyi tələb olunmayan qoruyucu konstruksiyalarda boru və novları keçirmək üçün açılan deşiklərin ölçülərini artırmaq lazımdır. Boru, yaxud novun yuxarı və aşağısı ilə müvafiq keçidin kənarı arasındakı boşluq əsasda qruntun mümkün çökməsinin 1/3-i qədər qəbul edilməlidir. Boşluqlar sıx elastik materialla doldurulmalıdır.

Belə hallarda istismar prosesində novların suaşıran tillərinin düzləndirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

18.3.1.11. Ayrı-ayrı qurğular arasındakı borular və novlar nisbi dönmək və yerdəyişmək imkanına malik olmalıdır.

Boru və novların divarlarda bərkidilməsi onların, əsas qruntunun mümkün çökmə qiymətinin 1/5-i qədər, üfüqi istiqamətdə qurğuların daxilinə və xaricinə tərəf yerdəyişməsini təmin etməlidir.

18.3.1.12. Planlaşdırılma zamanı əraziyə tökmək, çalaları və xəndəkləri yenidən doldurmaq üçün yerli gilli qruntlardan istifadə edilməlidir.

Qruntun tələb olunan sıxlaşdırılma dərəcəsi ona düşəcək mümkün yüklərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Əks doldurma, sıxlığı 1,6 t/m³-dan az olmayan quru qrunta çevrilənə qədər laylarla sıxlaşdırılmış, optimal nəmliyə malik qruntla yerinə yetirilməlidir. Layların qalınlığı qrunt sıxlaşdıran mexanizmlərin növündən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

18.3.1.13. Su kəməri qurğularının ətrafında qurğulardan əks istiqamətdə 0,03 mailliyi olan su keçirməyən səkilər nəzərdə tutulmalıdır. Səkinin eni qəbuledilməlidir:

1,5 m- tutum qurğuları üçün I tip və 2,0 m-II tip çökən qrunt şəraitində;

5 m- qradirniyalar və səpələyicili hovuzlar üçün;

3 m - su-basqı qüllələri üçün.

Səkilərin altındakı qrunt sıxlaşdırılmalıdır.

18.3.1.14. Sütunların qradirniyaların su toplayıcı hovuzlarından keçdiyi yerlərdə, suyun qrunta keçməsinin qarşısını alan və daşıyıcı konstruksiyaların sərbəst çökməsini təmin edən konstruksiyalar qəbul edilməlidir.

18.3.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.3.2.1. I və II tip çökən qrunt şəraitində basqılı boru kəmərləri altındakı əsaslara tələblər cədvəl 48-də verilir.

Cədvəl 48.

Çökməyə görə qruntun tipi

7.4 maddəsinə görə suyun verilmə təminatının kateqoriyası

Ərazinin xarakteristikası

Boru kəmərləri altındakı əsasa tələblər

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması

Çökmə nəzərə alınmadan

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Çökmə nəzərə alınmadan

Həmçinin

(20 sm-ə qədər çökmə)

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması

Çökmə nəzərə alınmadan

(20 sm-dən çox çökmə)

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması, boruların kanalda, yaxud tuneldə döşənməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

Q e y d:

1. Tikinti olmayan ərazi - yaxın 15 ildə xalq təsərrüfatı obyektləri və yaşayış məntəqələrinin inşası nəzərdə tutulmayan ərazilər;

2. Qruntun sıxlaşdırılması - əsasın qruntunun, sıxlanmış qruntun aşağı sərhəddində, quru qruntun sıxlığının ən azı 1,65 t/m³ qiymətinə qədər 0,3 m dərinlikdə döyəclənməsi;

3. Altlıq – içərisinə qalınlığı 0,1 m olan drenaj döşənmiş və 0,1-0,15 m hündürlükdə kənar divarlara malik su keçirməyən konstruksiya;

4. Boru kəmərləri altındakı əsaslara tələblər onların yaxınlığında yerləşən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir;

5. Boru kəmərlərinin calaq birləşmələri altında xəndəyin dərinləşdirilməsi qruntun döyəcləndirilməsi ilə yerinə yetirilməlidir;

6. I və II kateqoriya su təchizatı sistemlərində yaşayış məntəqələrinin ərazisində boru kəmərlərinin kanallarda və tunellərdə çəkilməsinə borunun xarici səthi ilə binaların özülləri arasında məsafə binalara girişlərdə kanalın uzunluğundan az olan hallarda yol verilir.

18.3.2.2. Altlıqlar, kanal və tunellərin dibi nəzarət quyuları istiqamətində mailliyə malik olmalıdırlar.

18.3.2.3. Müvafiq əsaslandırma olduqda sudaşıyıcı boruların və şəbəkələrin yer səthində, yaxud yerüstü çəkilməsinə yol verilir.

18.3.2.4. 20 sm-ə qədər çökə bilən I və II tip torpaq şəraitində inşa edilən bütün kateqoriyalı su təchizatı sistemləri üçün maddə 11.21-də göstərilmiş borular qəbul edilməlidir. Geniş ağızlı və muftalı boruların calaq yerlərində kiplik yaratmaq üçün elastik materiallardan istifadə edilməlidir.

20 sm- dən çox çökə bilən II tip torpaq şəraitində I və II kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün sudaşıyıcı borular və şəbəkələr polad, yaxud plastmas borulardan layihələndirilməlidir; geniş ağızlı borulardan istifadəyə yol verilmir;

III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün plastmas, yaxud calaq yerləri elastik kipliyə malik basqılı dəmir-beton borular qəbul edilə bilər; rezin manjetli çuqun boruların qəbul edilməsinə yol verilir.

18.3.2.5. Altlıqlarda, kanallarda, yaxud tunellərdə çəkilməsi nəzərdə tutulan boru kəmərlərini istismar dövründə müşahidə etmək üçün aralarındakı məsafə yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilən (200 m-dən çox olmamaq şərtilə) nəzarət quyuları qoyulmalıdır. Belə hallarda suyun şəbəkə quyularından yan keçməsi təmin edilməlidir.

18.3.2.6. Su kəməri şəbəkəsi I tip çökən qruntlarda xəndəkdə çəkildikdə üfüqi istiqamətdə şəbəkədən bina və qurğuların özüllərinə qədər məsafə 5 m-dən az olmamalıdır, II tip çökən qrunt şəraitində bu məsafə cədvəl 49-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 49. Şəbəkələrdən II tip qrunt şəraitində bina və qurğularınm özüllərinə qədər minimal məsafə

Çökən qrunt layının qalınlığı	II tip çökən qruntlarda, boruların aşağıdakı diametrlərində (mm), şəbəkələrdən bina və qurğuların özüllərinə qədər minimal məsafə
Çökən qrunt layının qalınlığı	100 m-ə qədər	100m-dən çox, 300m-ə qədər	300m-dən çox
5m-ə qədər	Çökmə nəzərə alınmadan
5m-dən çox, 12m-ə qədər	5	7,5	10
12m-dən çox	7,5	10	15
Q e y d: 1. Bina və qurğular çökmə xassəsi tam aradan götürülmüş II tip qruntlarda inşa edildikdə şəbəkədən bina və qurğuların özüllərinə qədər olan məsafə çökmə nəzərə alınmadan təyin edilməlidir. 2. 6 bar-dan artıq təzyiq altında işləyən su kəməri xətləri çəkildikdə göstərilən məsafələr 30% artırılmalıdır. 3. Cədvəl 49-da göstərilən məsafələrə əməl etmək mümkün olmadıqda boru kəmərlərinin su keçirməyən kanallarda, tunellərdə, yaxud qəza sularını nəzarət quyularına buraxan sistemlə təchiz edilmiş altlıqlarda çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır. 4. Cədvəldə göstərilən məsafələri təmin etmək mümkün olmadıqda, həmçinin bina və qurğulara su kəmərinin girişlərində boru kəmərinin çökməyə görə I kateqoriya qrunt şəraitində su keçirməyən altlıqlarda, II kateqoriya qrunt şəraitində isə kanallarda, yaxud tunellərdə çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.2.7. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələrində flanslı armatur qarşısında quyularda, kanallarda və tunellərdə çevik calaq birləşmələri qoyulmalıdır.

18.3.2.8. Su kəməri şəbəkələrinin quyuları aşağıdakılar nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir:

I tip çökən qruntlarda - əsasın qruntunun 0,3 m dərinliyə qədər sıxlaşdırılması;

II tip çökən qruntlarda - əsasın qruntunun 1 m dərinliyə qədər sıxlaşdırılması və boru kəmərindən aşağı quyu divarları və dibinin su keçirməzliyinin təmin olunması.

Torpağın səthi quyu qapaqları ətrafındakı sahədə 0,3 m enində və quyudan mailliyi 0,03 olmaqla planlaşdırılmalıdır.

18.3.2.9. Suburaxıcı kolonkalar hündürlük səviyyəsi aşağı olan sahələrdə, bina və qurğulardan ən azı 20 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

18.3.2.10. Nəzarət quyularının aşağı hissəsi su keçirməyən olmalıdır.

Nəzarət quyularından suyun kənarlaşdırılması maddə 11.15-in göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır. Suyun kənarlaşdırılması olmadıqda quyunun aşağı hissəsinin həcmi və dərinliyi onun bir gündə bir dəfədən çox olmayaraq boşaldılmasını təmin etməlidir.

Ehtiyac olduqda nəzarət quyuları suölçən qurğularla təchiz edilməli, yaxud su səviyyəsinin avtomatlaşdırılmış ölçülməsi və nəticənin dispetçer məntəqəsinə ötürülməsi təmin edilməlidir.

18.3.3. İnşaat konstruksiyaları

18.3.3.1. I tip çökən qruntlarda tutum qurğuları altında qəbul edilməlidir:

a) təbii, əgər çökən qrunt layı daxilində qurğudan s_zp və qruntun öz kütləsindən s_zgtəzyiqlər cəmi, başlanğıc çökmədən P_sl az, yaxud ona bərabər, yəni s_zp+s_zg≤ P_sl, yaxud qurğunun əsasının oturma S və çökməsinin S_sl cəmi yol verilən həddən S_max.uaz, yaxud ona bərabərdirsə, yəni S + S_sl≤S_max.u;

b) s_zp+s_zg> P_sl, yaxud S + S_sl>S_max.uşərtlərində sıxılmış çökən qruntlar.

18.3.3.2. I tip çökən qruntlarda əsasın sıxlaşdırılması ağır döyəcləyicilər ilə ən azı 1,5 m dərinliyə qədər nəzərdə tutulmalıdır. Sıxlaşdırma, sahəsi qurğuların ölçülərini planda bütün istiqamətlərdə özüllərin xarici kənarından 2 m çox olmaqla meydança daxilində aparılmalıdır. Sıxlaşdırılmış zonanın aşağı sərhədlərində quru qruntun sıxlığı 1,65 t/m³-dan az olmamalıdır.

Q e y d. Çökən qruntların ağır döyəcləyicilər ilə sıxlaşdırılması mümkün olmayan hallarda yerli gilli qruntlardan qalınlığı 1,5 m olan və quru qruntun 1,65 t/m³ sıxlığına qədər sıxılmış torpaq yastıq nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.3. Konusabənzər dibi olan tutum qurğularının altında I tip çökən qruntların sıxlaşdırılması bir neçə mərhələdə (laylarla) aparılmalıdır.

Hər bir mərhələdə qrunt layının sıxlaşdırılması və sonradan bu mərhələdə sıxlaşdırılmış qrunt layının qalınlığının 0,8-i qədər qazılaraq çala şəklində dərinləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Belə hallarda çalanın dibinin konturu hər bir mərhələdə bu kəsikdə qurğunun konus hissəsinin ölçülərindən 0,2m çox olmalıdır.

Axırıncı layın sıxlaşdırılması üçün döyəcləyib hamarlamaq üsulu ilə konuslu döyəcləmə qəbul edilməlidir.

18.3.3.4. Tutum qurğuları yerləşən binaların divarları və sütunlarının özülləri altında, həmçinin nasos stansiyalarının döşəməsi altında, nəm texnoloji proses gedən otaqlarda və tutumlar altında qruntun sıxlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Sıxlaşdırma I tip çökən torpaqlarda ən azı 1,5 m dərinliyə qədər və qurğuların ölçülərini planda bütün istiqamətlərdə özüllərin xarici kənarından 2 m çox olmaqla artıran sahə daxilində aparılmalıdır. II tip çökən qruntlarda dərinlik 2 m-ə qədər artırılmalı və sıxlaşmış zonanın aşağı sərhəddində quru qruntun sıxlığı 1,7 t/m³-dan az olmamalıdır.

18.3.3.5. Su tökülmə ehtimalı olan otaqların döşəmələri su keçirməyən olmalı, divarlara, sütunlara, avadanlıq özüllərinə söykənən perimetri boyu hündürlüyü 0,1 m olan çıxıntısı olmalıdır. Döşəmə su toplayan və su keçirməyən çala istiqamətində 0,01-dən az olmayan mailliyə malik olmalıdır.

Dərində yerləşmiş maşın zallarında qoruyucu konstruksiyaların aşağı hissəsi 0,6 m hündürlükdə su keçirməyən olmalıdır.

18.3.3.6. II tip çökən qruntlarda tutum qurğuları altında nəzərdə tutulmalıdır:

qruntun çökmə xassəsinin qismən azaldılması;

bütün çökmə layı daxilində qruntun çökmə xassələrinin tam kənarlaşdırılması, yaxud çökən qruntların kəsilib kənarlaşdırılması.

Q e y d. Oturma və çökmələrin cəmi layihələndirilən qurğular üçün yol verilən həddən çox olmadıqda deformasiyaya uğrayan zona daxilində torpaqların çökmə xassəsinin qismən kənarlaşdırılmasına yol verilir.

18.3.3.7. II tip qruntların çökmə xassələrinin qismən azaldılması çökmə 20 sm-ə qədər olduqda torpağın ağır döyəcləyicilərlə səthi sıxlaşdırılması, yaxud torpaq yastığı yaratmaqla həyata keçirilməlidir.

Sıxlaşmış layın qalınlığı qurğuların konstruktiv xüsusiyyətlərindən və çökən qrunt layının qalınlığından asılı olaraq 2-5 sm qəbul edilməlidir.

18.3.3.8. Tutum qurğularının altındakı II tip qruntların çökmə xassələrini qismən kənarlaşdırmaq üçün sıxlaşdırılmış qrunt üzrə drenaj laylı süzmə əleyhinə altlıq və divar boyu suyu nəzarət quyusuna nəql etdirən drenaj layihələndirilməlidir.

Konus şəkilli dibi olan tutum qurğuları dəmir-beton su keçirməyən lövhəyə söykənən sütunlarda layihələndirilməlidir. Qəza suyunun dəmir-beton lövhədən nəzarət quyusuna axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.9. Çökən qrunt şəraitinin tipindən asılı olmayaraq su-basqı qüllələrinin altında qruntun sıxlaşdırılması maddə 18.3.3.1-ə uyğun nəzərdə tutulmalıdır. II tip çökən qruntlarda su-basqı qülləsinin özülü bütöv dəmir-beton lövhə şəklində qəbul edilməli və qəza suyunun ondan nəzarət quyusuna axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.10. II tip çökən torpaqlarda mümkün çökmə 20 sm-dən çox olduqda tutum qurğularının altında əsasın qruntunun çökmə xassəsi tamamilə aradan qaldırılmalı, yaxud çökən qrunt layı kəsilib çıxarılmalıdır.

18.3.3.11. Tutum qurğularının altında qruntun çökmə xassələrinin tam ləğv edilməsi çökən qruntlayının əlavə nəmləndirilməsi, yaxud dərinlik partlayışları ilə nəmləndirmə və çökən qruntun üst layının ağır döyəcləyicilərlə əlavə sıxlaşdırılması vasitəsilə yerinə yetirilməlidir.

18.3.3.12. Əlavə nəmləndirmə mümkün olmadıqda (nəmləndirmə üçün suyun olmaması, mövcud bina və qurğuların yaxınlıqda yerləşməsi və s.) qruntun çökmə xassələrinin tam ləğv edilməsi çökən layın qrunt dirəkləri ilə dərinlik sıxlaşdırılması yolu ilə yerinə yetirilməlidir.

18.3.3.13. Çökən qruntların kəsilməsi nəzərdə tutulmalıdır:

müxtəlif növ dirək əsasları qurmaqla;

kimyəvi, termiki, yaxud digər üsullarla möhkəmləndirilmiş qruntdan düzəldilmiş dirəklərlərdən, yaxud lentlərdən istifadə etməklə;

özüllərin dərinləşdirilməsi ilə.

Çökən qruntların dirək özüllərlə kəsilməsi tutum qurğuları altında torpağın çökmə xassələrinin digər üsullarla tam ləğv edilməsi mümkün olmayan hallarda qəbul edilməlidir.

18.3.3.14. II tip çökən qruntlarda tutum qurğularının tikintisi və istismarı dövründə qurğuların çökməsi, su sızması və qrunt sularının səviyyəsinin dəyişməsi deformasiyalar sabitləşənə qədər nəzarət altında olmalıdır.

Əlavə 1

(tövsiyə edilən)

Borulu quyuların qazılma üsulları

1. Yeraltı suqəbuledicilər layihələndirilən zaman borulu quyuların qazılma üsulu yerli hidro-geoloji şəraitlərdən, quyuların diametri və dərinliyindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

2. Quyuları bərkitmək üçün muftalı və elektrik qaynaqlı polad borulardan istifadə edilməlidir.

Dərinliyi 250 m-ə qədər olan quyuların divarlarını bərkitmək üçün, bərkitmə boruları sərbəst endirildikdə, boru kənarı fəzanın mütləq sementləşdirilməsi ilə qeyri metal borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

3. Quyuların konstruksiyalarında bərkitmə borular sütunu teleskopik qəbul edilməlidir. Əvvəl və sonra gələn bərkitmə borularının diametrlərində fərq 50 mm-dən az olmamalıdır.

4. Mürəkkəb hidrogeoloji şəraitlərdə istiqamətləndirici boru dəstləri ilə bərkidilməyən sudaşıyıcı layların, yaxud uçmağa meyilli olan süxurların bağlanması və yuma mayesinin udulması üçün quyuların konstruksiyasında əlavə bərkitmə boru sütununun qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

5. Qazma zamanı quyunun divarlarını müvəqqəti bərkidən boru dəstləri quyudan çıxarılmalıdır. Quyuların daimi istismarı üçün bərkitmə boru dəstlərinin sərbəst sonu çıxarılmalıdır. Belə hallarda bərkitmə borusunun quyuda qalan yuxarı kəsiyi əvvəlki sütunun başmağından ən azı 3 m yuxarı olmalıdır. Sütunun qalan hissəsi ilə əvvəlki sütun arasındakı boşluq sementlənməli, yaxud kipgəclə bağlanmalıdır.

6. Yerüstü çirklərin və istifadə olunmayan sudaşıyıcı lay sularının daxil olmasının qarşısını almaq üçün quyuların izolyasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

7. İzolyasiyanın keyfiyyəti su çıxarılması, yaxud zərbə üsulu ilə qazma zamanı su doldurulması və rotorlu qazmada təzyiq altında su vurulması, həmçinin geofiziki üsullarla yoxlanılmalıdır.

8. Borulu suqəbuledici quyuların sementləşdirilməsi üçün sement DÜİST 25597-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9. İstifadə edilən və onunla hidravlik bağlı olan laylarda aqressiv sular olduqda quyu borularının korroziyadan müdafiə olunması nəzərdə tutulmalı,yaxud korroziyaya davamlı materiallardan istehsal olunmuş borulardan istifadə edilməlidir.

Əlavə 2

(tövsiyə edilən)

Borulu quyuların süzgəclərinə tələblər

1. Borulu quyuların süzgəclərinin tipi və konstruksiyası 8.1.3.5-in (cədvəl 10) tələblərinə əsasən qəbul edilməlidir.

2. Süzgəclər (məsaməli betondan, sementlə bağlı çınqıldan və s. ibarət blok tipli) layda ikiqat tökmə yaradıldıqda az miqdar su götürmək üçün qəbul edilə bilərlər.

3. Lay suyu aqressiv olduqda süzgəclər paslanmayan poladdan, plastmas, yaxud korroziyaya davamlı və kifayət qədər möhkəmliyə malik digər materiallardan qəbul edilə bilər.

4. Ətrafında çınqıl layı yaradılmayan süzgəclərin məsaməliklərinin ölçüləri aşağıdakı cədvəldən götürülə bilər.

Süzgəcin tipi	Süzgəcin deşiklərinin ölçüləri
	bircinsli süxurlarda K_H ≤ 2	bircinsli olmayan süxurlardaK_H ≥ 2
Dairəvi deşikli Torlu Yarıqlı Məftilli	(2,5 ÷ 3)d₅₀ (1,5 ÷ 2)d₅₀ (1,25 ÷ 1)d₅₀ 1,25d₅₀	(3 ÷ 4)d₅₀ (2 ÷ 2,5)d₅₀ (1,5 ÷ 2)d₅₀ 1,5 d₅₀
Q e y d: 1. Cədvəldə K_H=d₆₀/d₁₀, burada d₁₀; d₅₀; d₆₀- miqdarı sudaşıyıcı layda müvafiq olaraq 10,50 və 60%-dən az olan hissəciklərin ölçüləridir (qranulometrik tərkib qrafikindən təyin edilir). 2. d₅₀-də əmsalların kiçik qiymətləri xırda dənəli süxurlara, böyük qiymətləri isə iri dənəli süxurlara aid edilir.

5. Ətrafında çınqıl layı yaradılan süzgəclərin məsaməliklərinin ölçüləri çınqıl layının süzgəcin divarlarına söykənən hissəciklərinin orta diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

6. Dairəvideşikli, yaxud yarıqlı borulu süzgəclərin məsaməliliyi 20-25%, məftil sarğılardan, yaxud ştamplanmış polad lövhədən olan süzgəclərin məsaməliliyi 30-60%-dən çox olmamalıdır.

7. Süzgəclərin ətrafında əlavə süzücü lay yaratmaq üçün qum, çınqıl və qum-çınqıl qarışığından istifadə edilməlidir.

Bu layın materiallarının mexaniki tərkibi aşağıdakı nisbətə əsasən seçilir

burada D₅₀ - layda miqdarı 50%-dən az olan hissəciklərin diametridir.

8. Çoxlaylı çınqıl süzgəclərdə hər bir layın qalınlığı yer səthində yığılan süzgəclər üçün 30 mm-dən, quyunun dibində yaradılanlar üçün isə 50 mm-dən az olmamalıdır.

9. Süzgəclər üçün əlavə olaraq yaradılan iki və üç laylı çınqıl süzgəc materialının mexaniki tərkibi aşağıdakı nisbət nəzərə alınmaqla seçilməlidir,

Burada D₁və D₂- qonşu laylarda material hissəciklərinin orta diametridir.

10. Süzgəclərin çınqıl materialı seçilərkən aşağıdakı nisbətə əməl olunmalıdır:

məsaməli beton, yaxud saxsıdan hazırlanmış blok tipli

yapışqanlılar üçün

burada D_or- süzgəc blokundakı çınqıl hissəciklərinin orta diametridir.

11. Quyularda istifadə olunan süzgəc materialları zərərsizləşdirilməlidir.

Əlavə 3

(tövsiyə edilən)

Yeraltı suqəbuledicilərin sınağı və rejimlə müşahidə edilməsi

1. Yeraltı suqəbuledicilərin faktiki məhsuldarlığının layihə qiymətinə uyğunluğunu müəyyən etmək üçün istismara verilməzdən əvvəl onlardan su çıxarılması nəzərdə tutulmalıdır.

2. Suyun çıxarılması quyuda iki səviyyə düşgüsünə aparılmalıdır: layihədə nəzərdə tutulan debitlə və ondan 25-30% çox.

3. Hər bir səviyyə düşgüsü üçün quyudan suyun çıxarılması verilmiş sərfə görə daimi dinamik səviyyə təmin olunduqdan sonra 1-2 gün davam etməlidir.

Rejim sabitləşmədikdə suyun çıxarılması sabit səviyyədə məhsuldarlığın azalma qanunauyğunluğu, yaxud sabit məhsuldarlıqda səviyyənin dəyişmə qanunauyğunluğu qərarlaşana qədər davam etdirilməlidir.

4. Yeraltı suqəbuledicilər layihələndiriləndə müşahidə olunacaq quyularda, yaxud suölçən məntəqələrdə (bulaq sularını toplayan kameralar-kaptajlar olduqda) su səviyyəsi, məhsuldarlıq, suyun temperaturu və keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün rejim şəbəkəsi nəzərdə tutulmalıdır. Belə hallarda layihə üzrə rejim müşahidələrinin tam kompleksinin həyata keçirilməsini təmin edən avadanlıqla təchiz olunmuş istismar olunan quyular və digər suqəbuledici qurğular istifadə olunmalıdır.

5. Müşahidə quyularının konstruksiyaları, sayı və yerləşməsi hidrogeoloji şəraitə uyğun olaraq qəbul edilməlidir. Belə hallarda müşahidə quyuları diametri 89-110 mmolan süzgəclə təchiz edilməlidir.

6. Müşahidə quyularının dərinliyi süzgəcin yerləşmə şəraitindən asılı olaraq qəbul edilməlidir:

sərbəst səthli sudaşıyıcı laylarda, istismar quyularının dərinliyi 15 m-ə qədər - süzgəc istismar quyularında olduğu dərinlikdə yerləşdikdə;

sərbəst səthli sudaşıyıcı laylarda, istismar quyularının dərinliyi 15 m-dən çox olduqda - süzgəcin işçi hissəsinin yuxarısının sudaşıyıcı layda minimum dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı;

basqılı sudaşıyıcı layda dinamik səviyyə lay tavanından yuxarıda olduqda - süzgəcin işçi hissəsi sudaşıyıcı layın yuxarı 1/3-də yerləşdikdə; layın bir hissəsi qurudulduqda - süzgəcin üstü dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı;

istismarı statik ehtiyacların istifadəsinə hesablanmış sudaşıyıcı laylarda - süzgəcin işçi hissəsinin yuxarısı suqəbuledicinin hesabi istismar müddətinin sonuna dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı.

7. Şaxtalı quyular, şüavarı və üfüqi suqəbuledicilərdən ibarət qurğularda müşahidə quyularının dərinliyi suqəbuledicinin suyu qəbul edən hissəsinin yerləşmə dərinliyinə bərabər qəbul edilməlidir.

8. Müşahidə quyularında istismar layından yuxarıda yerləşən yuxarı suluq və sudaşıyıcı laylar təcrid olunmalıdır.

9. Ehtiyac olduqda istismar olunmayan yuxarı sudaşıyıcı layları müşahidə etmək üçün quyu nəzərdə tutula bilər.

10. Müşahidə quyularını zibillə tutulmaqdan qorumaq üçün süzgəc borusunun, yaxud bərkitmə borularının yuxarısı qapaqla bağlanmalıdır.

11. Müşahidə quyuları infiltrasiyalı suqəbuledicilərin sahələrində suqəbuledici ilə suaxar, yaxud sututar arasında və ehtiyac olduqda onlardan qarşı sahildə suqəbuledicinin təsir zonasında yerləşdirilməlidir. Su götürülən ərazidə yeraltı suların mümkün çirklənmə mənbələri olduqda (sənaye tullantı sularının axıdıldığı yerlər, yüksək minerallı suyu olan sututarlar, bataqlıqlar və s.) onlarla suqəbuledicilər arasında əlavə müşahidə quyuları nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 4

(tövsiyə edilən)

Sudan üzvi maddələrin, dad və qoxunun kənar edilməsi

1. Sudan üzvi maddələri kənar etmək, dad və qoxunun intensivliyini azaltmaq üçün oksidləşdirici kimi xlor, kalium permanqanat, ozon, yaxud onların kombinasiyasından istifadə etmək lazımdır.

Oksidləşdiricinin növü və dozası texnoloji axtarışların nəticəsi əsasında təyin edilməlidir. Oksidləşdiricilərin təxmini dozaları cədvəl 28-ə əsasən qəbul edilə bilər.

2. Oksidləşdiricilərin daxil ediləcəyi əsas yerlər və reagentlərin daxil edilmə ardıcıllığı cədvəl 29-un göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

Oksidləşdiricilərin dozasının hissələrlə müxtəlif qurğular qarşısında suya daxil edilməsinə yol verilir.

3. Reagentlərin vaxta görə tələb olunan fasilələrlə boru kəmərlərinə, yaxud əsas texnoloji qurğulara daxil edilməsi mümkün olmadıqda xüsusi təmas çənləri nəzərdə tutulmalıdır.

4. Təsərrüfat-içməli su təchizatında ozon və kalium permanqanatdan istifadə təmizlənmiş suyun zərərsizləşdirilməsi üçün xlorlamanın lazım olmasını istisna etmir.

5. Dənəvərlənmiş aktivləşdirilmış kömür şəffaflandırıcı süzgəclərdən, yaxud suyu qalıq asılı maddələrin miqdarı 1,5 mq/l-ə qədər təmizləyən digər qurğulardan sonra qoyulan sorbsiya süzgəcləri üçün süzücü yük materialı kimi qəbul edilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda birləşmiş şəffaflandırıcı-sorbsiyaedici süzgəclərdən istifadəyə yol verilir.

6. Sorbsiya süzgəclərində kömür yükünün hündürlüyü aşağıdakı düsturla hesablanandan az olmamalıdır:

burada v_h - hesabi süzmə sürəti olub 10-15m/st qəbul edilir;

- suyun kömür layından keçmə vaxtı olub kömürün sorbsiya qabiliyyətindən, sudakı çirkləndiricilərin növü və qatılığından və texnoloji axtarışlarla təyin edilən digər amillərdən asılı olaraq 10-15 dəq-ə qəbul edilir.

7. Sorbsiyalı süzgəcləri yükləmək üçün maddə 4.3-ün göstərişlərini nəzərə almaqla AQ-3,AQ-M və digər markalı dənəvərləşdirilmiş kömürdən istifadə etmək lazımdır.

Süzgəcin yükünün su ilə yuyulma intensivliyi aktivləşdirilmiş kömürün tələb olunan nisbi genişlənməsindən asılı olaraq aşağıdakı cədvəldən qəbul edilməlidir.

Fəallaşdırılmış kömürün tipi

Yükün tələb olunan nisbi genişlənməsi, %

Süzgəclərin yuyulma intensivliyi,l/(s.m²)

Yuyulmanın davam etmə müddəti, dəq-ə

AQ – 3

AQ - M

12 – 14

14 – 16

16 – 18

8 – 9

9 – 10

11 – 12

8 – 7

7 – 6

6 – 5

12 – 10

10 – 8

8 – 7

8. Süzücü yük səthindən novların yuxarı kənarlarına qədər olan məsafə maddə 9.2.12.19 və cədvəl 22-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9. Aktivləşdirilmiş kömürdən olan sorbsiya layında basqı itkisinin təyini, yuma suyunu verən paylaşdırıcı sistemin, novların və sorbsiya süzgəclərinin digər elementlərinin hesablanması və konstruksiyasının tərtibatı 9.2.12.9-9.2.12.20 maddələrinin göstərişləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

10. Toz şəkilli aktivləşdirilmiş kömür suya koaqulyantdan ən azı 10 dəqiqə əvvəl daxil edilməlidir. Süzgəclərdən əvvəl kömürün dozası 5 mq/l-ə qədər qəbul edilməlidir.

11. Kömür tozunu reagent anbarından kömür pulpası hazırlanan qurğuya nəql etdirmək üçün hidro və pnevmoüsullardan istifadə etməyə yol verilir. Pnevmoüsuldan istifadə etdikdə nəqletdirici qurğu kipləşdirilməli və yanğına qarşı təhlükəsizlik vasitələri ilə, yerli partlayış əleyhinə klapanla təchiz edilməli və elektrik dövrəsi torpaqla birləşdirilməlidir.

Kömür pulpasını dozalamaq üçün kömürün çənlərdə hidravlik, yaxud mexaniki qarışdırma ilə 1 st müddətində su ilə isladılması nəzərdə tutulmalıdır. Kömür pulpasını nəql etdirən nasoslar kömürün abraziv təsirinə dayanıqlı olmalıdır. Dövretdirici nasosların məhsuldarlığı isladılan reagentin bütün isladılma müddətində 4-5 dəfə islanmasını təmin etməlidir.

Kömür pulpasının qatılığı 8%-ə qədər qəbul edilməlidir.

12. Kömür pulpasını nəql etdirən boru kəmərlərində pulpanın hərəkət sürəti 1,5 m/s-dən az olmamalıdır; maddə 9.2.3.20-ə əsasən boru kəmərlərində təmizləmək üçün təftişlər, rəvan dönmələr və mailliklər nəzərdə tutulmalıdır.

13. Dozalayıcıların konstruksiyası pulpanın dozalayıcıdakı sabit səviyyəsində onun hidravlik üsulla qarışdırıla bilməsini təmin etməlidir.

14. Kalium permanqanat məhlulu hazırlamaq üçün qarışdırıcısı olan çənlərin tutumu 0,5-2%-li (satış məhsuluna görə) reagent məhlulunun hazırlanmasına hesablanmalıdır. Belə hallarda reagentin tam həll olması üçün tələb olunan vaxt suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4-6 st və 40⁰C olduqda 2-3 st qəbul edilməlidir.

15. Kalium permanqanat üçün məhlul, yaxud məhlul-sərf çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır (biri ehtiyat). Kalium permanqanat məhlulunu dozalamaq üçün çökdürülmüş məhlullarla işləyən dozalayıcılar qəbul edilməlidir.

Əlavə 5

(tövsiyə edilən)

Karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün suyun emalı. Polad və çuqun boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün ingibitorlarla emal

1. Texnoloji analizlər barədə məlumat olmadıqda suyun karbonat müvazinətliyinin kalsium karbonatla doyma indeksinə (J) görə təyin edilməsinə yol verilir.

burada pH₀- hidrogen göstəricisinin pH-metrlə ölçülmüş qiyməti;

pH_s- kalsium karbonatla doymuş suyun hidrogen göstəricisi olub suda kalsiumun C_Ca, duzun ümumi miqdarının P, qələviliyin Q və suyuntemperaturunun qiymətindən asılı olaraq şək.1-də verilmiş nomoqram vasitəsilə təyin edilir.

2. Metal boruları korroziyadan və qabarıq korroziya çöküntülərin yaranmasından qorumaq üçün doyma indeksi 0,3-dən az olduqda suyun karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi ildə üç aydan çox müddətdə aparılmalıdır.

Suyun karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsinə ehtiyacın olması əvvəlki emal zamanı (koaqulyasiya, yumşaltma, aerasiya və s.) onun keyfiyyətində baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmalıdır.

3. Mineral koaqulyantlarla (alüminium sulfatla, dəmir xloridlə və s.) emal edilən sular üçün doyma indeksi hesablanarkən suyun pH-ın və qələviliyinin ona daxil edilən koaqulyantın hesabına azalması nəzərə alınmalıdır.

Koaqulyasiyadan sonra suyun qələviliyi (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q₀- koaqulyasiyaya qədər suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

D_k- susuz məhsul hesabı ilə koaqulyantın dozası, mq/l;

e_k- koaqulyantın susuz maddəsinin ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv(maddə 9.2.3.4-ə görə təyin edilir).

Koaqulyasiyadan sonra sərbəst karbon qazının miqdarı (CO₂)_s koaqulyasiya edilmiş suyun pH-nın məlum qiymətində şəkil 2-dəki nomoqramdan təyin edilməlidir. pHməlum olmadıqda bu miqdar (3) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada (CO₂)₀- koaqulyasiyaya qədər xamsudakı karbon qazının miqdarıdır, mq/l.

(CO₂)_s-in məlum qiymətində şəkil 2-dəki nomoqramdan koaqulyantla emal edilmiş suyun pH-ı təyin edilir.

α_t

Şəkil 3. Turşunun dozasının hesablanmasında əmsalını təyin etmək üçün nomoqram

4. Doyma indeksinin müsbət qiymətində kalsium karbonatın borularda çökməsinin qarşısını almaq üçün suyu turşu (sulfat, xlorid), heksametafosfat, yaxud natrium üç polifosfatla emal etmək lazımdır.

Turşunun dozası (satış məhsuluna görə) (4) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, mq/l (4)

burada - şəkil 3-dəki nomoqramdan təyin edilən əmsal;

Q - suyun təbii qələviliyi, mq-ekv/l;

e_t- turşunun ekvivalent kütləsi, mq/mq-ekv (sulfat turşusu üçün - 49, xlorid turşusu üçün - 36,5 qəbul edilir);

C_t - satış turşusunda aktiv hissənin miqdarıdır, %.

Heksametafosfat, yaxud natrium üç polifosfatın (P₂O₅hesabı ilə) dozası qəbul edilir: təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün - ≤ 2,5 mq/l (3,5 mq/lPO₄ hesabına); istehsalat su kəmərləri üçün -≤ 4 mq/l.

5. Suyun kalsium karbonatla doyma indeksinin mənfi qiymətində karbonat müvazinəti sabit olan su almaq üçün onun qələvi reagentlərlə (əhəng, soda, yaxud bu reagentlərin birlikdə istifadəsi), heksametafosfatla, yaxud natrium üç polifosfatla emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Əhəngin dozası (5) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada D_ə-əhəngin dozası, mq/l (CaO hesabına);

β_i

Şək.4. β_i əmsalını təyin etmək üçün nomoqram

β_i- suyun emala qədər pH-dan və doyma indeksindən J asılı olaraq şəkil 4-dəki nomoqramdan təyin edilən əmsal;

K_t-suyun temperaturundan asılı olan əmsal:t=20⁰C olduqda-K_t=1, t=50⁰C olduqda-K_t= 1,3qəbul edilir;

Q - emala qədər suyun qələviliyidir, mq-ekv/l.

Sodanın dozası (Na₂CO₃,mq/l) CaO hesabına əhəngin dozasından 3-3,5 dəfə çox qəbul edilməlidir.

(5) düsturu ilə əhəngin dozası D_ə/28, mq-ekv/l

(6) düsturu ilə d_q-nin alınan qiymətindən çox olduqda suya d_qqədər həngdən əlavə miqdarı (7) düsturu ilə hesablanan soda da əlavə edilməlidir .

Boru kəməri boyu qoruyucu karbonat pərdəsinin bərabər paylanması üçün suya qələvi reagentlərlə eyni zamanda 0,5-1,5 mq/l dozada (P₂O₅-ə görə) heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatın daxil edilməsinin mümkünlüyü də nəzərə alınmalıdır.

İstehsalat sukəmərlərinin polad və çuqun borularını korroziyadan qorumaq üçün suyun hek-sametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatla emalı (qələvi reagentlərsiz) sistemi layihələndiriləndə bu reagentlərin dozası 5-10 mq/l (P₂O₅-ə görə) qəbul edilməlidir. Təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün göstərilən reagentlərin dozaları P₂O₅-ə hesabla 2,5 mq/l-dən çox olmamalıdır. Su kəmərlərinin yeni sahələri istismara verilən zaman korroziya intensivliyini azaltmaq üçün suyun qələvi reagentlərsiz heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatla emalında boru sahələri adları çəkilən reagentlərin 100 mq/l (P₂O₅-ə görə) qatılıqda məhlulu ilə doldurularaq 2-3 gün saxlanmalı və sonra boşaldılmalıdır. Sonrakı mərhələdə boru sahəsi istehsalat su kəmərləri 5-10 mq/l (P₂O₅-ə görə), təsərrüfat-içməli su kəmərləri isə 2,5 mq/l heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat daxil edilmiş su ilə yuyulmalıdır.

6. Suyu emal etmək üçün heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatın məhlullarının hazırlandığı məhlul və sərf çənləri korroziyadan müdafiə materialları ilə üzlənməlidir.

Məhlullar satış məhsuluna görə 0,5-dən 3%-li qatılığa qədər hazırlana bilər. Reagentin suda həll edilmə müddəti mexaniki qarışdırıcılar, yaxud sıxılmış havadan istifadə etdikdə suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4 st, 50⁰C olduqda isə 2 st təşkil edir.

7. Suyu karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün emal etdikdə qələvi reagentlər süzgəclərdən əvvəl qarışdırıcılara və ikinci mərhələ xlorlamadan əvvəl süzülmüş suya daxil edilməlidir.

Belə hallarda qələvi reagentlər və onların məhlulları yüksək dərəcədə təmizlənməlidirlər.

Əhəng südü və soda məhlulunun hazırlanması və dozalanması 9.2.3.16-9.2.3.21 maddələrinin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

Qələvi reagentlər suya qarışdırıcılar və süzgəclərdən əvvəl o vaxt daxil edilə bilərlər ki,bu suyun təmizlənmə səmərəsini (məsələn, suyun rəngliliyinin azalması) azaltmasın.

8. Boru kəmərinin birinci mərhələ istismar dövründə daxili səthində qoruyucu kalsium karbonat pərdəsinin yaranması üçün qələvi reagentlərin (6) və (7) düsturları ilə hesablanmış dozalarının 2 dəfə, sonrakı uzun müddət üçün isə 10-20% (həmin düsturlarla müəyyən edilən dozanın) artırılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

9. Boru kəmərinin istismarı dövründə qələvi reagentlərin dozalarının dəqiqləşdirilməsi, həmçinin müdafiəedici karbonat pərdəsinin yaranmasının davametmə müddəti suyun texnoloji və kimyəvi analizləri əsasında, eləcə də korroziya indikatorlarının vəziyyətini müşahidə etməklə yerinə yetirilir. Bu müşahidələr əsasında həmçinin boruların divarında karbonat pərdəsinin yaranmasının ilk dövründə suyun kalsium karbonatla az miqdarda doymasının məqsədəuyğunluğu təyin edilir.

10. Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərinin boru kəmərlərində karbonat pərdəsi yaradılarkən qələvi reagentlərlə emal edilən suyun pH-ı DÜİST 2874-ün yol verdiyi həddi aşmamalıdır.

11. Tərkibində 20-30 mq/l-dən az kalsium və qələviliyi 1-1,5 mq-ekv/l olan az minerallı suların karbonat müvazinətini sabitləşdirməyin layihəsi əvvəlcədən aparılmış texnoloji axtarışların nəticələri əsasında tərtib edilməlidir. Suda kalsiumun (Ca²⁺) və hidrokarbonatların qatılığını artırmağa ehtiyac olduqda suyun karbon qazı (CO₂) və əhənglə birgə emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 6

(tövsiyə edilən)

Suyun flüorlaşdırılması

1. Suyu flüorlaşdırmaq üçün natrium, silisium və flüorun kompleks birləşməsi, natriumlu flüor, silisiumlu flüorlu ammonium, silisium flüorlu turşu və sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının icazə verdiyi digər reagentlər istifadə edilə bilər.

2. Suyu flüorlaşdırmaq üçün reagentlərin dozası (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada m_f- reagentin emal edilən suya daxil edildiyi yerdən asılı olan əmsal(təmiz suya daxil edildikdə 1, iki pilləli təmizləmə texnologiyasında suzgəclərdən əvvəl daxil edildikdə 1,1 qəbul edilir);

a_f- yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi iqlim rayonundan asılı olaraqsanitariya-epidemioloji xidmətin içməli su üçün təyin etdiyi flüorun miqdarı, qr/m³;

F -emal edilən suda flüorun miqdarı, qr/m³;

K_f- təmiz reagentdə flüorun miqdarı (silisiumlu flüorlu natrium üçün - 61; natriumlu flüor üçün - 45; silisium flüorlu ammonium üçün - 64; silisium flüorlu turşu üçün -79);

C_f- satış məhsulunda təmiz reagentin miqdarıdır, % .

3. Flüor tərkibli reagentlər təmiz suya, bir qayda olaraq, zərərsizləşdirmədən əvvəl daxil edilməlidir. İki pilləli təmizləmə texnologiyasında flüor tərkibli reagentlərin süzgəclərdən əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

4. Silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə sərf çənlərində reagentin doymamış məhlu-lunun hazırlanma sxemi qəbul edilməlidir. Reagentin doymuş məhlulunun isə bir qat doydurma saturatorlarında hazırlanması nəzərdə tutulmalıdır.

Flüorlu natrium, silisium flüorlu turşu və silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə reagentin doymamış məhlulunun sərf çənlərində hazırlanma sxemi tətbiq edilməlidir. Toz şəkilli reagentlərin quru dozalanma sxemindən istifadə olunmasına yol verilir.

5. Saturatorun məhsuldarlığı (reagentin doymuş məhluluna görə) (2) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada q_s- emal edilən suyun sərfi, m³/st;

n_s - saturatorların sayı;

P_f- silisiumlu flüorlu natriumun həllolma qabiliyyətidir, qr/l (0⁰C-4,3;20⁰C-7,3; 40⁰C-10,3).

Saturatorların həcmi məhlulun onlarda 5 st-dan az olmayaraq qalmasına hesablanmalıdır. Saturatorda suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 0,1 m/s-dən artıq olmamalıdır.

6. Doymamış məhlullar hazırlandıqda sərf çənlərindəki məhlulun qatılığı qəbul edilməlidir: silisiumlu flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 0,25% və 25⁰C olduqda 0,5%-ə qədər; flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 2,5%; silisium flüorlu ammonium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 7%; silisium flüorlu turşu üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 5%.

Məhlulun qarışdırılması mexaniki qarışdırıcıların köməyilə, yaxud hava vasitəsilə yerinə yetirilə bilər.

Havanın verilmə intensivliyi 8-10 l/(s.m²) qəbul edilməlidir.

7. Flüor tərkibli reagentlərin məhlulları istifadə edilməzdən əvvəl 2 st müddətində çökdürülməlidir.

8. Reagent quru halda dozalandıqda su ilə yaxşı qarışması üçün xüsusi kamera nəzərdə tutul-malıdır.

Məhlulun kamerada qarışdırılması hidravlik, yaxud mexaniki qurğular vasitəsilə yerinə yetirilməlidir. Belə hallarda kamerada məhlulun qatılığının bu temperaturda reagentin həllolma qabiliyyətinin 25%-ə qədərində, məhlulun kamerada minimal qalma müddətinin isə 7 dəq-ə olması tövsiyə edilir.

9. Silisiumlu flüorlu natrium və silisium flüorlu ammoniumdan istifadə etdikdə çənlərin, boru kəmərlərinin və dozalayıcıların korroziyadan müdafiəsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

10. Flüor tərkibli reagentlər anbarda zavod qablaşdırmasında saxlanmalıdır. Silisium flüorlu turşunu onu donmadan mühafizə edən çənlərdə saxlamaq lazımdır.

11. Flüorlaşdırıcı qurğu yerləşən otaq və flüor tərkibli reagent anbarı digər istehsalat otaqlarından təcrid edilməlidir.

Tozun ayrılması mümkün olan yerlər yerli sorucu qurğularla təchiz edilməli, silisiumlu flüorlu natrium və flüorlu natriumun zavod qablaşdırılmasından çıxarılması xüsusi dolablarda yerinə yetirilməlidir.

12. Flüor tərkibli reagentlərin toksikliyini nəzərə alaraq istismar heyətinin müdafiəsi üçün ümumi və fərdi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 7

(tövsiyə edilən)

Suyun yumşaldılması

1.Ümumi su miqdarından yumşaldılacaq hissənin faizlə miqdarı (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_ü.t- emal edilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_q-şəbəkəyə verilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_y-yumşaldılmış suyun codluğudur, mq-ekv/l.

2. Suyun reagentlə dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılması üçün reagent təsərrüfatı, qarışdırıcılar, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar, süzgəclər və suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün qurğular layihələndirilməlidir.

Ayrı-ayrı hallarda (bax maddə 8) asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcıların əvəzinə burulğanlı reaktorların qəbuluna yol verilir.

3. Dekarbonizasiya zamanı yumşaldılmış suyun qalıq codluğu qeyri-karbonat codluğundan 0,4-0,8 mq-ekv/l çox ola bilər; əhəng-soda yumşaldılmasında qalıq codluq 0,5-1mq-ekv/l və qələvilik 0,8-1,2 mq-ekv/l. Aşağı qiymətlər su 35-40⁰C-yə qədər qızdırıldıqda alına bilər.

4. Suyun dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasında əhəng südündən istifadə edilməlidir. Əhəngin gündəlik sərfi 0,25 tondan (CaO hesabına) az olduqda onu suya saturatorlarda alınmış doymuş əhəng məhlulu şəklində daxil etməyə yol verilir.

5. Suyun dekarbonizasiyası üçün əhəngin dozası (CaO hesabına) aşağıdakı düsturlarla hesablan-malıdır:

a) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 > C_k olduqda

b) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda

burada (CO₂) - sudakı sərbəst karbon qazının qatılığı, mq/l;

(Ca²⁺) - sudakı kalsiumun miqdarı, mq/l;

D_k - FeCl₃, yaxud FeSO₄ koaqulyantının dozası (susuz məhsul hesabına), mq/l;

e_k- koaqulyantın aktiv maddəsinin ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv (FeCl₃üçün -54, FeSO₄ üçün -76).

6.Suyun əhəng-soda yumşaldılmasında əhəng və sodanın dozaları (4) və (5) düsturları ilə hesablanmalıdır:

əhəngin dozası, CaO hesabına, mq/l:

sodanın dozası, Na₂CO₃ hesabına, mq/l:

düsturlarda (Mg²⁺) - sudakı maqneziumun miqdarı, mq/l;

C_qk - suyun qeyri-karbonat codluğudur, mq-ekv/l.

7. Suyun əhəng, yaxud əhəng və soda ilə yumşaldılmasında koaqulyant kimi dəmir xlorid, yaxud dəmir kuporosundan istifadə etmək lazımdır.

Koaqulyantın dozası (FeCl₃ və ya FeSO₄) susuz məhsula görə 25-35 mq/l qəbul edilir və suyumşaldıcı qurğunun istismar dövründə dəqiqləşdirilir.

8. Müvafiq əsaslandırma olduqda suyun dekarbonizasiyasını, yaxud əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasını burulğanlı reaktorlarda həyata keçirməyə yol verilir. Burada alınan kalsium karbonat yandırıldıqdan sonra əhəng-reagent kimi istifadə olunmaq üçün yararlıdır.

Burulğanlı reaktorlarda suyun yumşaldılması (Ca²⁺)/20 mq/l> C_k şərti ödənildikdə, yumşaldılan suda maqnezium 15 mq/l-dən və permanqanat oksidləşməsi 10 mqO/l-dənçox olmadıqda qəbul edilməlidir.

Burulğanlı reaktorlardan sonra suyun tam şəffaflandırılması süzgəclərdə aparılmalıdır.

9. Burulğanlı reaktorları hesablamaq üçün qəbul edilməlidir: suyun reaktora daxil olma sürəti – 0,8-1 m/s.; konusluq bucağı – 15-20⁰; suaparıcı tərtibatlar səviyyəsində suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti – 4-6 mm/s. Burulğanlı reaktorların yüklənməsi üçün təmas kütləsi kimi üyüdülmüş əhəng daşı, reaktorda yaranmış kalsium karbonatın əzilmiş hissəcikləri, yaxud mərmər qırıntıların-dan istifadə edilməlidir.

Təmas kütləsinin dənələrinin iriliyi 0,2-0,3 mm, burulğanlı reaktorun 1 m³ həcminə miqdarı isə 10 kq olmalıdır. Təmas yükünün itmiş miqdarı burulğanlı reaktordan hər dəfə boşaldılan kalsium karbonatla bərpa edilməlidir.

Əhəng məhlul, yaxud əhəng südü şəklində reaktorun aşağı hissəsinə daxil edilməlidir. Su burulğanlı reaktorlarda emal edildikdə koaqulyantdan istifadə edilməməlidir.

Q e y d. (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda suyun dekarbonizasiyasını şəffaflandırıcılarda yerinə yetirmək və süzgəclərdən keçirmək lazımdır.

10. Su əhənglə, yaxud əhəng-soda ilə yumşaldılanda yaranan asılı maddələri sudan çıxarmaq üçün asılı çöküntü layı olan xüsusi konstruksiyalı şəffaflandırıcılardan istifadə edilməlidir.

Asılı çöküntü layında suyun hərəkət sürəti 1,3-1,6 mm/s qəbul edilməlidir. Şəffaflandırıcıdan sonra suda asılı maddələrin miqdarı 15 mq/l-dən çox olmamalıdır.

11. Burulğanlı reaktorlardan, yaxud şəffaflandırıcılardan keçmiş suyu süzən süzgəclər kvars qumu, yaxud dənələrinin iriliyi 0,5-1,25 mm və bircinsli olmamaq əmsalı 2-2,2 olan xırdalanmış antrasitlə yüklənməlidir. Süzücü yükün hündürlüyü 0,8-1 m, süzmə sürəti isə 6 m/st-a qədər olmalıdır. İkilaylı süzgəclərdən istifadə olunmasına yol verilir.

Süzgəclər yuxarı yuma sistemi ilə təchiz edilməlidir.

12. Natrium-kationit üsulu yeraltı suları və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suları yumşaltmaq üçün qəbul edilməlidir.

13. Bir pilləli natrium-kationlaşdırılmada suyun ümumi codluğu 0,05-0,1 qr-ekv/m³-ə, iki pilləlidə isə 0,01 qr-ekv/m³-ə qədər azaldıla bilər.

14. Birinci pillə süzgəclərdə kationitin həcmi (6) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_y- yumşaldılan suyun sərfi, m³/st;

C_t- yumşaldılan suyun ümumi codluğu, qr-ekv/m³;

- natrium-kationlaşmada kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

n_r- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiya olunma sayıdır (1-3qəbul edilir).

15. Natrium-kationlaşmada kationitin işçi əvəzetmə həcmi, qr-ekv/m³, (7) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - natrium-kationitin regenerasiyasının effektivliyi əmsalı olub, kationitin tam regenerasiya olmamasını nəzərə alır və qiymətinin cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

- Ca²⁺ və Mg²⁺ ionlarına görə Na⁺ kationitlərinin qismən saxlanılması hesabına kationitin əvəzetmə tutumunun azalmasını nəzərə alan əmsal olub cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəldə C_Na - yumşaldılan suda natriumun miqdarıdır, qr-ekv/m³; E_tam-kationitin pasport göstəricilərinə əsasən kationitin tam mübadilə tutumudur, qr-ekv/m³. Belə göstəricilər olmadıqda iriliyi 0,5-1,1mm olan sulfokömür üçün - 500 qr-ekv/m³; iriliyi 0,8-1,2 mm olan KU-2 kationiti üçün – 1500-1700 qr-ekv/m³ qəbul edilir;

q_x - kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfidir, (1 m³ kationitə m³-la su hesabına). Sulfokömür üçün 4, KU-2 üçün 6 m³/m³ qəbul edilir.

Cədvəl 1.

Kationitin regenerasiya edilməsi üçün xörək duzunun xüsusi sərfi, qr-la 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna	100	150	200	250	300
Kationitin regenerasiya effektivliyi əmsalı,	0,62	0,74	0,81	0,86	0,9

Cədvəl 2.

C_Na/C_t	0,01	0,05	0,1	0,5	1	5	10
	0,93	0,88	0,83	0,7	0,65	0,54	0,5

16. Birinci pillə kationit süzgəclərinin sahəsi (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü olub, 2-2,5 m qəbul edilir (böyük qiymət suyun codluğu 10 qr-ekv/m³-dan çox olduqda qəbul etmək lazımdır);

W_k - (6) düsturu ilə hesablanır.

Birinci pillə kationit süzgəclərinin sayı: ikidən az olmayan işçi və bir ehtiyat olmaqla qəbul edilməlidir.

17. Birinci pillə basqılı süzgəclərin normal iş rejimində suyun kationitdən süzülmə sürəti onun ümumi codluğundan asılı olaraq aşağıda göstərilənlərdən çox olmayaraq qəbul edilməlidir:

5 qr-ekv/m³-ə bərabər və daha az - 25 m/st;

5 qr-ekv/m³- dən çox, 10 qr-ekv/m³-ə qədər - 15 m/st;

10 qr-ekv/m³- dən çox, 15 qr-ekv/m³- ə qədər- 10 m/st.

Q e y d. Süzgəclər regenerasiya, yaxud təmirə dayandırıldıqda süzmə sürətinin qısa zaman üçün göstərilənlərdən 10 m/st artıq olmasına yol verilir.

18. Süzmə prosesində basqılı kationit süzgəclərindəki basqı itkisi süzgəcin kommunikasiyalarında, drenajda və kationitin özündə baş verən itkilərin cəmindən ibarət təyin edilməlidir. Süzgəcdə basqı itkisi cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilməlidir.

19. Açıq kationit süzgəclərində yük üstündəki su layının hündürlüyü 2,5-3 m qəbul edilməli, süzmə sürəti isə 15 m/st-dan çox olmamalıdır.

Cədvəl 3.

İriliyi 0,5-1,1 mm və ya 0,8-1,2 mm olan kationit layının hündürlüyü, m

Aşağıdakı süzmə sürətlərində (m/st) basqılı kationit süzgəclərində basqı itkisi, bar

2,5

0,4

0,45

0,5

0,55

0,6

0,65

0,7

0,75

20. Kationiti yumşaltmaq üçün verilən suyun intensivliyi onun dənələrinin iriliyi 0,5-1,1 mm olduqda 4 l/s.m², 0,8-1,2 mm olduqda isə 5 l/s.m² qəbul edilməlidir. Yumşaltmanın davametmə müddəti 20-30 dəq-ə qəbul edilir. Suyun kationiti yumşaltmaq üçün verilməsi maddə 9.2.12.23-nin göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır.

21. Kationit süzgəclərinin yükünün regenerasiyası texniki xörək duzu ilə aparılmalıdır. Birinci pillə natrium-kationit süzgəcinin bir regenerasiyası üçün xörək duzunun sərfi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada f_k- bir süzgəcin sahəsi, m²;

H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü, m (maddə 16);

- kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³ (maddə 15);

a_d- kationitin 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna duzun xüsusi sərfi olub, ikipilləli sxemdə birinci pillə süzgəclər üçün 120-150 qr/qr-ekv, bir pilləli sxemdə isə150-200qr/qr-ekvqəbul edilir.

Yumşaldılmış suyun codluğu duzun müxtəlif xüsusi sərflərində şəkil 1-dəki qrafiklərdə göstərilmişdir.

Birinci pillə süzgəclər üçün regenerasiya məhlulunun qatılığı 5-8% qəbul edilməlidir.

Birinci pillə kationit süzgəclərində regenerasiya məhlulunun süzülmə sürəti 3-4 m/st qəbul edilməlidir; kationiti yumaq üçün xam suyun süzülmə sürəti 6-8 m/st, yuma suyunun xüsusi sərfi 1 m³ kationitə 5-6 m³ qəbul edilir.

22. İkinci pillə natrium-kationit süzgəclər 20 və21-ci maddələrin göstərişlərinə əsasən hesablanmalıdır. Hesabatda aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: kationit layının hündürlüyü-1,5 m; süzmə sürəti-≤ 40 m/st; ikinci pillə süzgəclərdə kationitin regenerasiyasına duzun xüsusi sərfi 300-400 qr 1 qr-ekv tutulmuş codluq kationları hesabına; regenerasiya məhlullarının qatılığı-8-12%.

İkinci pillə süzgəclərindəki basqı itkisi 1,3-1,5 bar qəbul edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclərinin kationitini yumaq üçün birinci pillə filtratından istifadə edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclər hesablanarkən onlara daxil olan suyun codluğu 0,1 qr-ekv/m³, kationitin işçi udma tutumu 250-300 qr-ekv/m³ qəbul edilməlidir.

23. Yüksək minerallı suları yumşaltmaq üçün müvafiq əsaslandırma olduqda əks axınlı, yaxud pilləli əks axınlı natrium-kationlamadan istifadə edilməsinə yol verilir.

24. Hidrogen-natrium-kationlama üsulu codluq kationlarının (kalsium və maqnezium) çıxarılması ilə eyni vaxtda suyun qələviliyinin də azaldılması üçün istifadə edilməlidir.

Bu üsul yeralti suların və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suların emalında tətbiq edilməlidir.

Suyun yumşaldılması aşağıdakı sxemlərlə həyata keçirilməlidir:

ümumi codluğu 0,1 qr-ekv/m³ və qalıq qələviliyi 0,4 qr-ekv/m³ olan su almağa imkan verən paralel hidrogen-natrium-kationlama; belə hallarda xam suda xloridlərin və sulfatların miqdarı 4 qr-ekv/m³-dan və natrium 2 qr-ekv/m³-dan çox olmamalıdır;

hidrogen-kationit süzgəclərinin “qıt regenerasiya” ilə ardıcıl hidrogen-natrium-kationlama;belə hallarda filtratın ümumi codluğu 0,01 qr-ekv/m³, qələviliyi isə 0,7 qr-ekv/m³təşkil edəcəkdir;

“qıt regenerasiya” ilə hidrogen-kationlama və sonradan öz-özünə regenerasiya olunan bufer kationit süzgəclərində süzmə; belə hallarda filtratın ümumi codluğu xam suyun qeyri-karbonat codluğundan 0,7-1,5 qr-ekv/m³ çox, qələviliyi isə 1,5 qr-ekv/m³ olacaqdır. Qalıq codluq, qələvilik və pH-ın təyin edilmiş ciddi bir çərçivədə saxlanılması tələb edilməyən hallarda bufer kationit süzgəclərinin nəzərdə tutulmamasına yol verilir. Bufer süzgəclərinin regenerasiyasının texniki xörək duzu ilə aparılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

25. Suyun paralelhidrogen-natrium-kationlama ilə yumşaldılmasında hidrogen-kationit və natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərflərinin nisbəti (10) və (11) düsturları ilə hesablanmalıdır:

hidrogen-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

burada q_f- hidrogen-natrium-kationit qurğusunun faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

və - müvafiq olaraq hidrogen-kationit və natrium-kationitsüzgəclərinin faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

Q₀-xam suyun qələviliyi, qr-ekv/m³;

Q_y- yumşaldılmış suyun tələb olunanqələviliyi, qr-ekv/m³;

A-yumşaldılmış suda güclü turşuların anionlarının (sulfatların,xloridlərin, nitratların və s.) cəmidir, qr-ekv/m³.

Q e y d:

1. Hidrogen-kationit süzgəclərinatrium-kationit süzgəcləri kimi istifadə oluna bilərlər. Bunun üçün iki-üç hidrogen-kationit süzgəcinin texniki xörək duzu ilə regenerasiya edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

2.Boru kəmərləri və süzgəclərin hesabatı hidrogen-kationit süzgəclərinə maksimal yük,suyun maksimal qələviliyinə (Q) və onda güclü turşuların anionlarının minimal miqdarına (A) aparılmalıdır; natrium-kationit süzgəclərinin maksimal yüklənməsinə, suyun minimal qələviliyinə və onda güclü turşuların anionlarının maksimal miqdarına aparılmalıdır.

26. Hidrogen-kationit süzgəclərində kationitin həcmi, (12) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Natrium-kationit süzgəclərində kationitin həcmi, , (13) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C₀- yumşaldılmış suyun ümumi codluğu, qr-ekv/m³;

n_r- hər süzgəcin bir gündə regenerasiyalarının sayı (maddə 14);

-hidrogen-kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

-natrium-kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

C_Na- suda natriumun qatılığıdır, qr-ekv/m³ (maddə 15).

27. Hidrogen-kationit süzgəclərində kationitin işçi mübadilə həcmi (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - hidrogen-kationitin regenerasiyasının effektivlik əmsalı (cədvəl 4);

C_k- kalsium, maqnezium, natrium və kaliumkationitlərinin sudakı ümumi miqdarı,

qr-ekv/m³;

q_x- regenerasiyadan sonra kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfi(1 m³ kationitə 4-5 m³ su hesabı ilə);

E_t - neytral mühitdə kationitin pasport göstəricilərinə görə tam əvəzetmə tutumudur, qr-ekv/m³.

Cədvəl 4.

Kationitin qr/qr-ekv işçi əvəzetmə tutumu hesabına regenerasiyasına sulfat turşusunun xüsusi sərfi	50	100	150	200
Hidrogen-kationitin regenerasiyasının effektivlik əmsalı	0,68	0,85	0,91	0,92

Pasport göstəriciləri olmadıqda E_t maddə 15-ə əsasən qəbul edilməlidir.

28. Hidrogen-kationit və natrium kationit süzgəclərinin sahəsi (15) düsturları ilə hesablan-malıdır.

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyüdür (maddə 16-nın göstərişlərinə əsasən qəbul edilir).

Hidrogen-kationit süzgəclərində basqı itkisi, yumşaltma intensivliyi və süzmə sürəti 18-20 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

29. Bütün gündönümü ərzində işləyən işçi hidrogen-kationit və natrium-kationit süzgəclərinin sayı ikidən az olmamalıdır.

Hidrogen-kationit süzgəclərinin sayı altıya qədər olduqda bir, bundan çox olduqda isə iki ehtiyat süzgəc qəbul edilməlidir. Ehtiyat natrium-kationit süzgəclərinin qoyulmasına ehtiyac yoxdur. Lakin maddə 25-in qeydinə əsasən ehtiyat hidrogen-kationit süzgəclərindən natrium-kationit süzgəcləri kimi istifadə edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

30. Hidrogen-kationit süzgəclərinin regenerasiyası 1-1,5%-li sülfat turşusu məhlulu ilə yerinə yetirilməlidir. Sulfat turşusunun bilavasitə süzgəclərdən qabaq ejektorda su ilə qarışdırılaraq göstərilən qatılığa çatdırılmasına yol verilir.

Regenerasiya məhlulu kationit layından ən azı 10 m/st sürətlə keçirilməlidir. Sonra kationit layı yuxarıdan aşağı istiqamətdə ondan 10 m/st sürətlə keçirilən yumşaldılmamış su ilə yuyulmalıdır.

Yuma prosesi süzgəcin turşuluğu yumaya verilən sudakı sulfatların və xloridlərin miqdarları cəminə bərabər olana qədər davam etdirilməlidir.

Yuma suyu həcminin birinci yarısı neytrallaşdırmaya, xüsusi toplayıcı tutumlara və s., ikinci yarısı isə kationiti yumşaldanda istifadə etmək məqsədilə bunun üçün nəzərdə tutulmuş çənlərə yönəldilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda hidrogen-kationit süzgəclərini regenerasiya etmək üçün xlorid və azot (KU-2 kationiti üçün) turşularından istifadəyə yol verilir.

31. Hidrogen-kationit süzgəcinin bir regenerasiyasına sərf olunan 100%-li turşunun kiloqramla miqdarı (16) düsturu ilə hesablanır.

burada - kationitin regenerasiyası üçün turşunun xüsusi sərfi olub (qr/qr-ekv) filtratın tələb olunan codluğundan asılı olaraq şək.2-dən təyin edilə bilər.

32. Qatı turşuölçən və su qatılmış turşu məhlulu çəninin (əgər su turşuya süzgəcdən əvvəl qarışdırılmırsa) həcmləri, işçi hidrogen-kationit süzgəclərinin sayı dördə qədərdirsə bir və dörddən çox olduqda iki süzgəcin regenerasiyasına hesablanmalıdır.

Şək.2. Hidrogen-kationlama ilə yumşaldılan suyun ümumi codluğunu təyin etmək üçün əyrilər

33. Turşuları dozalamaq və nəql etdirmək üçün boru kəmərləri və aparatlar turşularla işlədikdə təhlükəsizlik texnikası qaydaları nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir.

34. Karbon qazının hidrogen-kationlama,yaxud hidrogen- və natrium-kationlamadan keçmiş su qarışığından çıxarılması ölçüsü 25x25x4 mm olan turşuyadavamlı saxsı, yaxud dörd yanlı uzun ağac xordalı taxmalarla yüklənmiş deqazatorlarda yerinə yetirilməlidir.

Deqazatorun en kəsik sahəsi saxsı taxmalar olduqda 60 m³/(st.m²), xordalı ağac taxmalar olduqda isə 40 m³/(st.m²) suvarma sıxlığına hesablanmalıdır.

Deqazatorun ventilyatoru 1 m³ suya 15 m³ hava verilməsini təmin etməlidir. Ventilyatorun yaradacağı basqı saxsı taxmaların müqaviməti nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır. Bu müqavimət 1 m saxsı taxma hündürlüyünə 0,003 bar, xordalı ağac taxmalar üçün isə 0,001 bar qəbul edilir. Digər müqavimətlərin qiyməti 0,003-0,004 barqəbul edilməlidir.

Kationlanan suda karbon qazının miqdarını yetərincə azaltmaq üçün taxma layının tələb olunan hündürlüyü sudakı sərbəst karbon qazının (17) düsturu ilə hesablanan miqdarından asılı olaraq cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

burada (CO₂)_s- emal olunan suda sərbəst karbon qazının miqdarı, qr/m³;

Q₀ - emal olunan suyun qələviliyidir, qr-ekv/m³.

Cədvəl 5.

Deqazatora verilən suda (CO₂)-nin miqdarı, qr/m³	Deqazatorda taxma layının hündürlüyü, m
Deqazatora verilən suda (CO₂)-nin miqdarı, qr/m³	turşuya davamlı saxsı	xordalı ağac
1	2	3
50 100 150 200 250 300	3 4 4,7 5,1 5,5 5,7	4 5,2 6 6,5 6,8 7

35. Hidrogen-kationit süzgəclərinin “natamam” regenerasiyası ilə işləyən və suyu ardıcıl hidrogen-natrium-kationlama ilə yumşaldan qurğu layihələndirilərkən aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

a) hidrogen-kationit süzgəclərindən sonra filtratın (18) düsturu ilə hesablanan codluğu

burada (Cl^-)və- yumşaldılmış sudaxloridlərin və sulfatların miqdarı, qr-ekv/m³;

Q_q-hidrogen-kationit süzgəclərinin filtratının qalıq qələviliyi, 0,7-1,5 qr-ekv/m³;

(Na⁺) - yumşaldılmış sudanatriumun miqdarıdır, qr-ekv/m³.

b) hidrogen-kationit süzgəclərinin “natamam” regenerasiyasına turşu sərfi - sudan çıxarılan 1 qr-ekv karbonat codluğuna 50 qr;

c) “natamam” regenerasiya zamanı kationitlərin ionuna görə “şərti” mübadilə tutumu (filtratın qələviliyinin artma momentinə qədər) CK-1 sulfokömür üçün – 250-300 qr-ekv/m³, KB-4 kationiti üçün – 500-600 qr-ekv/m³.

36. Hidrogen-kationit süzgəclərinin turşunun artıq dozalarında regenerasiyası zaman ardıcıl hidrogen-natrium-kationlaşdırma sxemində, natrium-kationit süzgəcinə turş suyun düşməsinin qarşısını almaq üçün yumşaldılmamış, lakin şəffaflandırılmış suyun hidrogen-kationit süzgəclərinin filtrat axınına deqazatorlardan əvvəl verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

37. Turş su, yaxud filtratla görüşənaparatlar, boru kəmərləri və armatur korroziyadan müdafiə olunmalı, yaxud korroziyaya uğramayan materiallardan hazırlanmalıdır.

38. Paralelhidrogen-natrium-kationlaşdırmada ionit süzgəclərinin əsaslandırıldıqda əks axınlı, yaxud pilləli-əks axınlı sxemlə regenerasiyasının nəzərdə tutulmasına yol verilir.

39. İonit yumşaldıcı qurğuların işlənmiş regenerasiya məhlulları yerli şəraitdən asılı olaraq toplayıcılara, məişət, yaxud istehsalat kanalizasiyasına axıdılmalıdır; bu suların qatı hissəsindən təkrar istifadənin mümkünlüyü də nəzərdə tutulmalıdır.

İşlənmiş məhlullar ortalaşdırıldıqdan sonra kanalizasiyaya axıdılmazdan əvvəl ehtiyac olduqda neytrallaşdırılmalıdır. Belə hallarda kalsium karbonat çöküntüləri və magnezium iki oksid sudan çökdürülmə ilə ayrılmalı və toplayıcıya nəql etdirilməlidir.

Natrium xloridin şəffaflandırılmış məhlulları (natrium-kationit süzgəclərinin regenerasiyasından yaranan tullantı sularından) natrium-kationit süzgəclərinin regenerasiyasında təkrar istifadə edilməlidir (ehtiyac olduqda neytrallaşdırıldıqdan sonra).

Əlavə 8

(tövsiyə edilən)

Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması

İon əvəzetmə

1. İon əvəzetmə ilə suyun duzsuzlaşdırılması suda duzun miqdarı 1500-2000 mq/l və xlorid və sulfatların cəm miqdarı 5 mq-ekv/l-dən çox olmadıqda istifadə edilməlidir.

İonit süzgəclərinə yönəldilən suda asılı maddələrin miqdarı ≤ 8 mq/l, rənglilik ≤ 30⁰və permanqanat oksidləşməsi ≤ 7 mqO/l olmalıdır.

Bu tələblərə cavab verməyən su ilkin emal edilməlidir.

2. Bir pilləli ionəvəzetmə ilə suyun duzsuzlaşdırılması onun hidrogen-kationit və zəif əsaslı anionitdən ardıcıl süzülməsi, sonra deqazatorlarda süzülmüş sudan karbon qazının çıxarılması ilə həyata keçirilməlidir.

Bir pilləli sxemlə emal olunan suda duzun ümumi miqdarı 20 mq/l-dən çox olmamalıdır (xüsusi elektrik nəqletmə qabiliyyəti 35-45 mkOm/sm), belə hallarda silisium oksidinin miqdarı azalmır.

3. Duzsuzlaşdırmanın iki pilləli sxemində nəzərdə tutulmalıdır: birinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri; zəif əsaslı anionitlə yüklənmiş birinci pillə anionit süzgəcləri; ikinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri; karbon qazını kənar etmək üçün deqazatorlar; silikat turşusunu kənar etmək üçün güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə anionit süzgəcləri.

İki pilləli sxemlə emal edilən suda duzun miqdarı 0,5 mq/l-dən (xüsusi elektriknəqletmə qabiliyyəti 1,6-1,8 mkOm/sm) və silikat turşusu 0,1 mq/l-dən çox olmamalıdır.

4. Suyun üç pilləli duzsuzlaşdırılma sxemində 3 maddəsində göstərilən sxemə əlavə olaraq yüksək turşulu kationit və yüksək əsaslı anionitdən ibarət qarışıq yüklü üçüncü pillə süzgəc nəzərdə tutulmalıdır.

Üç pilləli sxemlə emal edilmiş suda duzun miqdarı 0,1 mq/l-dən (xüsusi elektriknəqletmə qabiliyyəti 0,3-0,4 mkOm/sm) və silikat turşusu 0,02 mq/l-dən çox olmamalıdır.

5. Birinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri əlavə 7-nin 26,27-ci maddələri, deqazatorlar əlavə 7-nin 34-cü maddəsinə əsasən hesablanmalıdır.

Müvafiq əsaslandırma olduqda birinci pillə hidrogen-kationit süzgəclərinin əks axınlı, yaxud pilləli-əks axınlı ionlama sxemi ilə regenerasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

6. İkinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri üçün nəzərdə tutulmalıdır: süzmə sürəti- 50 m/st-a qədər; kationit layının hündürlüyü – 1,5 m; 100%-li sulfat turşusunun xüsusi sərfi – 1 qr-ekv udulan kationlara 100 qr; sulfokömürün udma tutumu – 200 qr-ekv/m³, KU-2 kationitinin udma tutumu – 400-500 qr-ekv/m³; regenerasiyadan sonra kationitin yuyulmasına su sərfi – 1 m³ kationitə 10 m³. Yuma birinci pillə anionit süzgəclərindən keçmiş su ilə aparılmalıdır.

İkinci pillə kationit süzgəclərinin yuyulmasından alınan su birinci pillə hidrogen-kationit süz-gəclərinin yükünün yumşaldılması və onlara regenerasiya məhlulu hazırlamaq üçün istifadə olun-malıdır. İkinci pillə hidrogen-kationit süzgəclərinin regenerasiya və yuyulmasının davametmə müddəti 2,5-3 st qəbul edilməlidir.

7. Birinci pillə anionit süzgəclərinin süzmə sahəsi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q₁- birinci pillə anionit süzgəclərin qurğunun sonrakı pillələrinin öz ehtiyaclarına su sərfi də nəzərə alınmaqla məhsuldarlığı, m³/sut.;

n_r- birinci pillə anionit süzgəclərin sutka ərzində regenerasiya sayı (1-2 qəbul edilir);

v₁- hesabi süzmə sürəti, m/st (4 m/st-dan az və 30 m/st-dan çox qəbul edilmir);

T₁- regenerasiyalar arası hər bir süzgəcin işləmə müddəti (düstur (2) ilə hesablanır);

burada - süzgəclərin regenerasiyası üçünbütün əməliyyatların ümumi davametmə müddəti olub 5 st qəbul edilir (yumşaltma- 0,25 st, regenerasiya-1,5 st, anionitin yuyulması-3-3,25 st).

Birinci pillə anionit süzgəclərində anionitin həcmi (3) düsturu ilə hesablanır.

burada C₀- xam suda sulfat, xlorid və nitrationlarının miqdarının cəmi, qr-ekv/m³;

E_r-güclü turşuların göstərilən anionlarına görə anionitin işçi əvəzetmə tutumu, 1 m³ anionitə qr-ekv-lə, anionitin pasport göstəricilərinə əsasən qəbul edilir; belə göstəricilər olmadıqda AH-31 və AB-17 anionitləri üçün 600-700 qr-ekv/m³ qəbul edilməsinə yol verilir.

8. Birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasını susuzlaşdırılmış sodanın 4%-li məhlulu ilə aparmaq lazımdır; sodanın xüsusi sərfi 1 qr-ekv udulan anionlara 100 qr Na₂CO₃ olmaqla qəbul edilməlidir.

Güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə anionit süzgəcləri olan qurğularda birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasını ikinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasından alınan NaOH məhlulu ilə aparmağa yol verilir.

Soda və natrium hidroksidin regenerasiya məhlulları hidrogen-kationit süzgəcindən keçirilmiş su ilə hazırlanmalıdır.

Birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyadan sonra yuyulması hidrogen-kationit süzgəcindən keçirilmiş su ilə 1 m³ anionitə 10 m³olmaqla yerinə yetirilməlidir.

9. İkinci pillə anionit süzgəcləri 1,5 m hündürlükdə güclü əsaslı anionitlə yüklənməlidir. Bu süzgəclərdə süzmə sürəti 15-25 m/st həddində qəbul edilməlidir.

Güclü əsaslı anionitin silisium tutumu pasport göstəricilərinə görə, yaxud aşağıdakı cədvəldən götürülməlidir.

Güclü əsaslı anionit	Anionitin filtrata -ün (mq/l) keçməsinə qədərki silisium tutumu, qr-ekv/m³			Filtratda -ün minimal qalıq miqdarı,mq/l
Güclü əsaslı anionit	0,1	0,5	1	Filtratda -ün minimal qalıq miqdarı,mq/l
AB-17	420	530	560	0,05

Güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə süzgəclərin regenerasiyası natrium hidroksidin 4%-li məhlulu ilə aparılmalıdır. 100%-li natrium hidroksidin xüsusi sərfi 1 m³anionit hesabına 120-140 kq qəbul edilməlidir.

10. Yüksək əsaslı anionitdən ibarət qarışıq yüklü süzgəclər üçün aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: süzmə sürəti -40-50 m/st, kationit və anionit laylarının hər birinin hündürlüyü - 0,6 m.

Süzgəclərin sayı üçdən az olmamalıdır: iki işçi və üçüncü yuyulmada, yaxud ehtiyatda.

Qarışıq yüklü süzgəclərin regenerasiyası onlardan 1 m³ ionit hesabına 10-12 min m³ su keçir-dikdən sonra aparılmalıdır.

1 m³ kationitin regenerasiyasına 100%-li sulfat turşusunun sərfi 70 kq, 1 m³anionitin regenerasiyasına 100%-li natrium hidroksidin sərfi 100 kq qəbul edilməlidir.

11. Suyun ionəvəzetmə ilə duzsuzlaşdırılma qurğusunun tərkibində süzgəclərin regenerasiyasından alınan turş və qələvi tullantı sularının qarşılıqlı neytrallaşdırılması və ehtiyac olduqda onları qarışdırdıqdan sonra əhənglə əlavə neytrallaşdırma nəzərdə tutulmalıdır.

Belə hallarda hər birinin tutumu tullantı sularının sutkalıq sərfinə bərabər olan ən azı iki neytrallaşdırıcıçən nəzərdə tutulmalıdır. İonitlərin yumşaldılması və yuyulmasından alınan sulardan təkrar istifadə edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

İonit süzgəclərin regenerasiyasından alınan neytrallaşdırılmış tullantı suları məişət, yaxud istehsalat kanalizasiyasına, yaxud toplayıcılara axıdılmalıdır.

Elektrodializ

12. Elektrodializ (elektrokimyəvi) üsulu tərkibində 1500-7000 mq/l duz olan yeraltı və yerüstü suların şirinləşdirilməsində tətbiq edilməlidir. Bu üsulla alınan suda duzların miqdarı 500 mq/l-dən az olmur. Tərkibində daha az duz olan su almağa ehtiyac olduqda elektrodializ qurğusundan sonra suyun ionəvəzetmə ilə duzsuzlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Bəzi hallarda müvafiq əsaslandırma olduqda elektrodializdən tərkibində 10000-15000 mq/l duz olan suların şirinləşdirilməsində istifadəyə yol verilir.

13. Elektrodializ şirinləşdirici qurğulara verilən su aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: asılı maddələrin miqdarı - ≤ 1,5 mq/l; rənglilik - ≤ 20⁰; permanqanat oksidləşməsi - ≤ 5 mqO/l; dəmir - ≤ 0,05 mq/l; manqan - ≤ 0,05 mq/l; BO₂ hesabı ilə boratlar - ≤ 3 mq/l; brom - ≤ 0,4 mq/l.

Bu tələblərə cavab verməyən su yetərincə təmizlənməlidir.

Ümumi codluğu 20 mq-ekv/l-dən çox olan şirinləşdirilmiş suyun əlavə yumşaldılmasına ehtiyacın olması əsaslandırılmalıdır.

Elektrodializlə şirinləşdirilmiş su təsərrüfat-içməli su təchizatı sisteminə verilməzdən əvvəl aktivləşdirilmiş kömürlə yüklənmiş süzgəclərdə xoşagəlməz qoxu və daddan azad edilməli və zərərsizləşdirilməlidir.

14. Elektrodializ aparatının növü istehsalçı zavodun tərtib etdiyi pasport göstəricilərinə əsasən seçilməlidir. Şirinləşdirilən suyun sərfi və xam sudakı duzun miqdarından asılı olaraq şirinləşdirmə pillələrinin və hər pillədə paralel işləyən aparatların sayı, resirkulyasiya sayı və tullanan qatı duzlu məhlulun sərfi, həmçinin bütün pillələrdəki aparatlarda cərəyan dəyişdiricinin növünün seçilməsi üçün sabit cərəyanın gərginliyi və gücü təyin edilir.

Şirinləşdirmə kameralarında, aparat daxili paylaşdırma və toplama sistemlərində, su verici və dializat, eləcə də qatı duzlu məhlulu aparan boru kəmərlərində basqı itkiləri hidravlik hesablama ilə təyin edilir.

Şirinləşdirilmiş suyun sərfi 250-400 m³/sut olan hallarda zavod istehsalı olan elektrodializ aparatları, çənləri olan axınlı-resirkulyasiyalı dializat və duz məhlulu konturları, elektrik qidalandırma, nəzarət və avtomatika blokundan ibarət kompleks elektrodializ qurğularından istifadə edilməlidir.

15. Düzaxınlı çoxpilləli duz məhlulunun resirkulyasiyası ilə su şirinləşdirici sxemdən istifadə olunması tövsiyə edilir. Şirinləşdirilmiş suda duzun miqdarından asılı olaraq düzaxınlı çoxpilləli qurğu sxemində dializatın resirkulyasiyası və dializatla xam suyun qarışması üçün həcmin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

16. Düzaxınlı qurğularda şirinləşdirmə pillələrinin sayı hesablama ilə təyin edilməlidir

burada C_t- təbii suda duzun miqdarı, mq-ekv/l;

C_ş- şirinləşdirilmiş suda duzunmiqdarı, mq-ekv/l;

- şirinləşdirmənin hər bir pilləsində dializatda duzun həddi azalma əmsalı

burada S_c- şirinləşdirici aparatdan bir dəfə keçməsi zamanı sudan çıxarılan duzun faizlə miqdarı olub aparatın pasportuna əsasən qəbul edilir.

17. Hər bir pillədə paralel işləyən aparatların sayı (6) düsturu ilə hesablanır.

burada q- qurğunun məhsuldarlığı, m³/st;

C_g- hər pillədə aparata daxil olan dializatın qatılığı (birinci pillə üçün xam suda olan duzun miqdarı), mq-ekv/l;

C_ç- həmən pillədən çıxan dializatın qatılığı (axırıncı pillə üçün şirinləşdirilmiş suda olan duzun miqdarı),mq-ekv/l;

i_s- cərəyanın işçi sıxlığı, A/sm²;

F_m- hər bir membranın işçi (netto) sahəsi, sm²;

- cərəyana görə çıxış əmsalı, MA-40və MK-40 aparatları üçün 0,85 qəbul edilir;

N_ö-aparatda özəklərin sayıdır (200-250 ədəddən artıq qəbul edilmir).

18. Aparatların hər bir pilləsində cərəyanın işçi sıxlığı texniki-iqtisadi hesabatla təyin edilmiş optimal cərəyan sıxlığına () bərabər qəbul edilməlidir. Belə hallarda aparatların hər bir pilləsində cərəyanın işçi sıxlığının qiyməti cərəyanın (7) düsturu ilə hesablanan həddi sıxlığından çox olmamalıdır.

burada C_d- şirinləşmə kamerasında dializatın hesabi qatılığı olub (8) düsturu ilə təyin edilir.

burada - şirinləşdirmə kamerasında sürət(sərbəst kəsiyə görə orta), sm/s.;

- baxılan tipli aparatda istifadə edilən separator-turbulizatorun depolyarizasiya xassələrini xarakterizə edən əmsallardır.

Düzaxınlı çoxpilləli qurğuların pillələrində cərəyanın işçi sıxlığı (9) düsturu ilə təyin edilir.

burada və s. - cərəyanın birinci, 2, 3, 4 və digər pillələrdə işçi sıxlığıdır.

19. Bütün pillələrin aparatlarının elektrodlarında gərginlik təyin edilərkən (cərəyan dəyişdiricisinin tipini seçmək üçün) aşağıdakı parametrləri təyin etmək lazımdır: elektrod sistemində gərginliyin düşməsi, məhlul və membranların omik müqaviməti (elektrik ötürücülüyünün əks qiyməti) hesabına membran paketlərdə gərginliyin düşməsi, qatılıq polyarizasiyası nəzərə alınmaqla membran potensialın cəmi. Hesablama məhlulların verilmiş temperaturuna aparılmalıdır.

Dializatın və duz məhlulunun elektrik ötürücülüyü sulfatların miqdarının anionların ümumi miqdarına nisbəti, temperatura t_c və duzun qatılığından C_dasılı olaraq nomoqramdan təyin edilməlidir (şəkil).

20. Axırıncı pillədən çıxan duz məhlulunun qatılığı kalsium sulfatın çökməsinə səbəb olan həddi qatılıqdan çox olmamalıdır (sulfatların və kasiumun duz məhlulunda fəal qatılığının hasili aparatda duz məhlulunun temperaturunda kalsium sulfatın həll olmasından artıq olmamalıdır).

Duz məhlulunun hər bir pillədəki hesabi qatılığı dializatın qatılığı kimi təyin edilir. Duz məhlulunun aparatın girişində və çıxışında qatılığı, həmçinin duz məhlulunun resirkulyasiya sayı balans hesablamaları əsasında təyin edilir.

21. Membranların səthində duz məhlulu traktı tərəfdən və katod kamerasında duzların çökməsinin qarşısını almaq üçün elektrodların yüklərinin dəyişdirilməsi ilə eyni zamanda duz məhlulu dializatının traktının da dəyişdirilməsi, həmçinin duz məhlulu və katolitin turşu ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Turşunun dozası xam suyun qələviliyinə bərabər qəbul edilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda traktların yüksək turşu dozaları ilə yuyulmasına yol verilir.

22. Şirinləşdirici qurğuların boru kəmərləri polietilen borulardan, armatur polietilen, yaxud emalla örtülmüş materialdan olmalıdır.

23. Düzaxınlı qurğunun hər bir traktında sərf, temperatura, minerallıq və pH kimi parametrlərə nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

24. Məhsuldarlığı 400 m³/sut-dan çox olan qurğular üçün elektrik güc avadanlığı və nəzarət ölçü cihazları (NÖC) elektrodializ aparatları yerləşən otaqlardan ayrı otaqda quraşdırılmalıdır.

Əlavə 9

(Tövsiyə edilən)

Yuma suyu və təmizləyici qurğularda tutulan çöküntülərin emalı

Yuma suyu rezervuarları

1.Yuma suyunu toplayan rezervuarlar texnoloji sxemlərinə durulducular və süzgəclər daxil olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin yuyulmasından alınan tullantı sularını toplamaq və müntəzəm olaraq, duruldulmadan, qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud birbaşa qarışdırıcıya nəql etdirmək üçün nəzərdə tutulurlar.

Q e y d. Durulducular boşaldılan zaman onlardakı çöküntünün üstündə olan suyun bu rezervuarlara axıdılmasının mümkünlüyü də nəzərdən keçirilməlidir.

2. Rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır. Hər bir rezervuarın həcmi yuma suyunun daxil olma qrafiki və müntəzəm olaraq ondan götürülməsinə hesablanmalıdır, bu şərtlə ki, bu həcm süz-gəcin bir yuyulmasından daxil olan suyun həcmindən az olmasın.

3. Yuma suyunu nəql etdirən nasoslar və boru kəmərləri süzgəclərin gücləndirilmiş iş rejiminə yoxlanılmalıdır.

Yuma suyu durulducuları

4. Yuma suyu durulducuları bir pilləli süzmə (süzgəclər, təmas şəffaflandırıcılar) və sudakı artıq dəmirin çıxarıldığı texnoloji sxemlərdə nəzərdə tutulmalıdır.

5. Yuma suyu durulducuları, nasoslar və boru kəmərləri yuma suyunun fasilələrlə daxil olmasına, duruldulmasına və durulmuş suyun müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud maddə 3-ün tələbləri nəzərə alınmaqla birbaşa qarışdırıcıya nəql etdirməyə hesablanmalıdırlar.

Durulducuda toplanmış çöküntü əlavə sıxlaşdırılmaq üçün qatılaşdırıcılara, yaxud çöküntü susuzlaşdırıcı qurğulara yönəldilməlidir.

6. Yuma suyunun duruldulma müddəti sudakı artıq dəmirin reagentsiz çıxarıldığı komplekslərdə 4 st, suyu şəffaflandıran və ondakı artıq dəmirin reagentlə çıxarıldığı komplekslərdə 2 st qəbul edilməlidir.

Q e y d. Flokulyantdan istifadə edildikdə çökmə müddətini azaltmaq olar və bu müddət istifadə edilən flokulyantın növündən asılı olaraq texnoloji tədqiqatlarla təyin edilməlidir.

7. Durulducularda çöküntünün toplanma zonasının həcmi təyin edilərkən çöküntünün nəmliyi suyu şəffaflandıran və ondakı artıq dəmirin reagentlə çıxarıldığı komplekslərdə 99%, sudakı artıq dəmirin reagentsiz çıxarıldığı komplekslərdə 96,5% qəbul edilməlidir.

Durulducular fasilələrlə bir neçə dəfə çöküntü ilə doldurulduqda toplanmanın ümumi davam etmə müddəti 8 st-dan az olmamalıdır.

Qatılaşdırıcılar

8. Asta sürətli mexaniki qarışdırıcıları olan qatılaşdırıcılar üfüqi və şaquli durulducularda, şəffaflandırıcılarda, reagent təsərrüfatında və yuma suyu durulducularında toplanaraq kənar edilən çöküntülərin sıxlaşdırılmasını sürətləndirmək üçün orta illik bulanıqlığı 300 mq/l-ə qədər olan suların emal edildiyi sutəmizləyici komplekslərdə tətbiq edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda çöküntünün qatılaşdırıcılardan keçirilmədən birbaşa susuzlaşdırıcı qurğulara yönəldilməsinə yol verilir.

9. Qatılaşdırıcılar üçün aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: diametr – 18 m-ə qədər; orta işçi dərinlik – 3,5 m-dən az olmayaraq; mərkəzi çökəklik istiqamətində dibinin mailliyi – 8⁰; üçbucaq, yaxud dairəvi en kəsikli şaquli pərləri və sıxlaşmış çöküntünü mərkəzi çökəkliyə sürüşdürən sıyırıcı mexanizmi olan fırlanan ferma; pərlərin sahəsi qarışdırılan çöküntü həcminin en kəsik sahəsinin 25-30%-i qədər olmalıdır; pərlərin yuxarısı fırlanan fermanın ortasında su layının hündürlüyünün yarısına bərabər səviyyədə olmalıdır; qatılaşdırıcıya çöküntünün verilməsi fasilələrlə, qurğulardan kənar edilmə qrafikinə uyğun olmalıdır; çöküntü qatılaşdırıcının mərkəzində dibinin səviyyəsindən 1 m yuxarıda daxil edilməlidır; şəffaflanmış suyun götürülməsi qatılaşdırıcıda suyun səviyyəsindən asılı olmayan tərtibatlarla (məsələn, üzən şlanq və s.) yerinə yetirilməlidir.

10. Çöküntünün qatılaşdırılmasının davam etmə müddəti əməliyyatların ayrılıqda davam etmə müddətlərin min cəminə əsasən təyin edilir: qatılaşdırıcının doldurulması - qurğulardan çöküntünün kənar edilmə müddətindən asılı olaraq 10-30 dəq-ə; qatılaşdırma müddəti - texnoloji axtarışların nəticələri, yaxud oxşar sutəmizləyici komplekslərin təcrübəsi əsasında, onlar olmadıqda cədvələ əsasən; şəffaflanmış su və qatılaşdırılmış çöküntünün qurğudan nəql etdirilməsi – 30-40 dəq-ə. Çöküntünün bir neçə qatılaşdırma əməliyyatından sonra qurğudan çıxarılmasına yol verilir.

11. Fırlanan fermanın ən böyük hərəkət sürəti və çöküntü qatılaşdırıldıqdan sonra orta nəmliyi texnoloji axtarışlat nəticəsində, onlar olmadıqda cədvəldən təyin edilir.

12. Qatılaşdırıcının həcmi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_ç.d- su hazırlığı qurğularından çıxarılan çöküntünün durulaşdırılma əmsalı olub maddə 9.2.8.8-ə əsasən qəbul edilir;

W_ç.h- su hazırlığı qurğusunun çökmə hissəsinin həcmidir, m³.

Emal edilən suyun xarakteristikası və emal üsulu	Fırlanan fermanın sonunun ən böyük hərəkət sürəti, m/s	Qatılaşdırmanın davam etmə müddəti, st	Qatılaşdırıcıdan çıxarılan çöküntünün orta nəmliyi, %
Koaqulyantla emal edilən az bulanıqlı sular	0,015	10	97,7-98,2
Koaqulyantla emal edilən orta bulanıqlı sular	0,025	8	96,8-97,3
Koaqulyantla emal edilən bulanıq sular	0,03	6	85,5-91,8
Maqnezium codluğu 25%-ə qədər olan suların yumşaldılması	0,025	5	80,0-82,7
Maqnezium codluğu 25%-dən çox olan suların yumşaldılması	0,015	8	87,3-90,9
Artıq dəmirin sudan reagentsiz çıxarılması	0,015	8	91,4-93,2
Artıq dəmirin sudan reagentlə çıxarılması (koaqulyant, əhəng, kalium permanqanat və s.)	0,025	10	96,8-97,7

13. Qatılaşdırıcıların sayı çöküntünün qurğulardan çıxarılma qrafikinə əsasən fasilə ilə qəbul edilməsinin təmin olunmasına və qatılaşdırma üçün tələb olunan müddətə əsasən qəbul edilməlidir.

14. Bir pilləli süzmə və sudan artıq dəmirin kənar edildiyi sutəmizləyici komplekslərdə qatılaşdırıcılardan yuma suyu durulducuları kimi istifadəyə yol verilir.

15. Çöküntünün qatılaçdırıcılara verilməsi, bir qayda olaraq, özüaxımlı təmin edilməlidir. Qatılaşdırılmış çöküntünü mexaniki susuzlaşdırma qurğularına nəql etdirmək üçün monjuslar, yaxud plunjer tipli nasoslardan istifadə tövsiyə olunur.

16. Boru kəmərlərinin hidravlik hesabatı nəql etdirilən çöküntünün xassələri nəzərə alınmaqla yerinə yetirilməlidir.

Toplayıcılar

17. Toplayıcılar, şəffaflanmış və çöküntünün sıxlaşmasından ayrılan suyu kənarlaşdırmaqla çöküntünü susuzlaşdırmaq və yığmaq üçün layihələndirilir. Çöküntünün toplayıcıya verilməsinin hesabi müddəti beş ildən az qəbul edilməməlidir.

Toplayıcı kimi yarğanlardan, istismar olunmayan kayerlərdən, yaxud dərinliyi 2 m-dən az olmayan və ətrafı torpaq bəndlə hasarlanmış planlaşdırılmış təbii meydançalardan istifadə etmək lazımdır. Çöküntüdə toksik maddələr aşkar edildikdə toplayıcılarda süzülməyə qarşı ekran yaradılmalıdır.

18. Toplayıcının həcmi (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q- sutəmizləyici kompleksin hesabi su sərfi, m³/st;

C_a.m- emal edilən suda asılı maddələrin orta illik qatılığı, qr/m³ (maddə 9.2.7.3-ün (11) düsturu ilə hesablanır);

P_ç1,P_ç2,P_ç3n- nəmliyin orta miqdarı,%;

r₁, r₂, r_n- birinci, ikinci və n-ci ildənsonra çöküntünün sıxlığı, ton/m³ (oxşar şəraitdə işləyən toplayıcıların istismar göstəricilərindən, onlar olmadıqda isə şək.1 və şək.2-dən təyin edilir.

19. Toplayıcı illər üzrə növbə ilə işləyən ən azı iki bölmədən ibarət qəbul edilməlidir. Belə halda çöküntü şəffaflanmış suyun kənar edilməsiylə bir bölməyə axıdılmalıdır. Bu zaman qalan bölmələrdə əvvəl axıdılmış çöküntünün qış aylarında dondurulmaqla, yay aylarında isə qurudulmaqla susuzlaşdırılması və sıxlaşması prosesi gedəcəkdir.

20. Çöküntünü verən və suyu kənarlaşdıran tərtibatlar toplayıcıların əks tərəflərində yerləş-dirilməlidir.

Çöküntü verən tərtibatlar arasındakı məsafə 60 m-dən çox olmamalıdır.

Suyu kənar edən tərtibatların konstruksiyası toplayıcıların dərinliyi boyu istənilən səviyyədən suyun kənarlaşdırıla bilməsini təmin etməlidir.

Dondurma meydançaları

21. Çöküntünü susuzlaşdırmaq üçün dondurulma meydançaları ildə iki aydan az olmayan dayanıqlı şaxtalar olan rayonlarda qəbul edilməlidir. Dondurulmuş çöküntü 1-3 ildən sonra toplama yerlərinə daşınır.

Şək.1. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsindən yaranan çöküntülərin çoxillik sıxlaşmasından

sonra nəmlik və sıxlığının orta qiymətləri (P_ç- çöküntünün nəmliyi, %; r-sıxlıq, t/m³)

Təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı – B, mq/l; reagentlər – R;1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA; 3-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA+Ca(OH)₂; 4-B=50-250; R- Al₂(SO₄)₃; 5-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 6-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃; 7-B>1500; R-PAA, yaxud reagentsiz təmizləmə

Q e y d. Nəmlik bütöv, sıxlıq qırıq xətlə verilmişdir.

Şək.2. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin çoxillik sıxlaşmasından sonra nəmlik və sıxlığının orta qiymətləri (P_ç –çöküntünün nəmliyi,%; r-sıxlıq,t/m³)

1-sudan artıq dəmirin reagentlə çıxarılması; 2-sudan artıq dəmirin reagensiz çıxarılması; 3-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 4-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma

Q e y d: Nəmlik bütöv, sıxlıq qırıq xətlə verilmişdir.

22. Dondurma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (3) düsturu ilə hesablanır.

burada F_y, F_y.p, F_q- yaz, yay-payız və qış aylarında çöküntü buraxılan zaman dərinliklərinin yarısına qədər dolduqda çöküntünün səthinə görə meydançaların sahəsidir,m².

23. Yaz və yay-payız axıntıları üçün meydançaların faydalı sahəsi qalınlığı qış aylarında (4) düsturu ilə təyin edilən donma dərinliyinə bərabər çöküntü layının yaranmasına hesablanmalıdır.

burada åt - dayanıqlı şaxtalar dövründə havanın orta gündəlik mənfi temperaturlarının mütləq qiymətlərinin cəmi olub yaxınlıqdakı meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən qəbul edilir, ⁰C.

Q e y d. Yerli şəraitdən və meydançaların sahəsindən asılı olaraq onların bölmələrə ayrılmasına yol verilir.

24. Yaz və yay-payız axıntıları meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün həcmi (5) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q - sutəmizləyici kompleksin hesabi su sərfi, m³/st;

C_a.m- hesabi dövrdə sudakı asılı maddələrin orta miqdarı, qr/m³ (9.2.7.3 maddəsinin (11) düsturu ilə hesablanır);

T_y- sıxlaşmanın davam edən hesabi müddətidir, sutka ilə: yaz dövrü üçün - dayanıqlı şaxtalar dövrünün qurtarmasından müsbət temperaturun başlanmasına qədər (dayanıqlı şaxtaları üç aydan az olan rayonlar üçün orta sutkalıq temperaturun 0⁰S-dən yuxarı qalxdığı vaxtdan 1 ay sonra və üç aydan çox olan rayonlar üçün 2 ay sonra); yay-payız dövrü üçün dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər;

P_ç, r - çöküntünün sıxlaşma müddətindən asılı olaraq yaz, yaxud yay-payız dövrləri üçün nəmliyinin, %-lə və sıxlığının t/m³-la şək. 3,4,5 və 6-dan qəbul edilən orta qiymətidir; bu müddət yaz, yaxud yay-payız dövrlərinin ortasından dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər qəbul edilir.

Şək.3. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsindən yaranan çöküntülərin 1 ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyinin orta qiymətləri (P_ç –çöküntünün nəmliyi,%)

Təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı – B, mq/l; reagentlər – R;1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA; 3-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA+Ca(OH)₂; 4-B=50-250; R- Al₂(SO₄)₃; 5-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 6-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃; 7-B>1500; R-PAA, yaxud reagentsiz təmizləmə

Şək.4. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin bir ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyin orta qiymətləri (P_ç–çöküntünün nəmliyi, %)

Şək.5. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsi komplekslərinin çöküntülərinin sıxlığının nəmlikdən asılılığı

1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; (B=50-250) R-Al₂(SO₄)₃+PAA; R- Al₂(SO₄)₃; 3-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 4-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃

25. Qış axıntısı üçün meydançanın faydalı sahəsi dayanıqlı şaxta zamanı daxil olan çöküntü həcmini, meydançada çöküntünün sıxlaşması nəzərə alınmadan, yerləşdirməyə təyin edilməlidir.

Çöküntünün qış axıntısı üçün meydança bölməli nəzərdə tutulmalıdır.

Bir bölmənin sahəsi qurğudan çıxarılan çöküntünün həcmindən və bir axıntıda hündürlüyü 0,07-0,1 m qəbul edilən çöküntü layından asılı olaraq təyin edilir.

Şək.6. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin sıxlığının nəmlikdən asılılığı

1-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 2-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma; 3-sudan artıq dəmirin reagentlə və reagentsiz çıxarılması

Bölmələrin sayı çöküntünün qəbul edilən layının dondurulmasının davam etmə müddətindən və bu müddətdə qurğulardan çöküntünün buraxılma sayından asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Çöküntü layının dondurulmasının davam etmə müddətini (şək.7) təyin etmək üçün havanın hesabi temperaturu dayanıqlı şaxtalı havalarda ən yüksək orta sutkalıq temperatura əsasən qəbul edilməlidir.

Qış axını meydançasındakı hər bir bölmədəki çöküntü layının qalınlığı (H_q,m) dayanıqlı şaxtalar dövründə ardıcıl dondurulmuş çöküntülaylarının cəmi kimi qəbul edilməlidir.

burada n_n- dayanıqlı şaxtalar dövründə bir bölməyə çöküntü axıntısının sayıdır və (7) düsturu ilə hesablanır.

Şək.7. Çöküntü layının donma dərinliyinin havanın orta sutkalıq temperaturundan və

donmanın davametmə müddətindən asılılığı

burada K_ş- dayanıqlı şaxtalı dövrdən tam istifadə edilməməsini nəzərə alan əmsal olub 0,8 qəbul edilir;

S - dayanıqlı şaxtalı günlərin sayı;

t_n- çöküntü layının dayanıqlı şaxtalı dövrün hər bir ayında havanın orta sutkalıq mənfi temperaturundan asılı olaraq şək.7-dən təyin edilən donma müddətidir, sut-a.

26. Qrunt sularının səviyyəsinin, əsasından ən azı 1,5 m dərinlikdə yerləşən sahələrdə dondurma meydançalarının layihələndirilməsinə yol verilir.

Ehtiyac olduqda səth və qrunt sularını kənarlaşdırmaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

27. Çöküntünün meydançalar və bölmələrə qədər boru kəməri ilə verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntü meydançalara və bölmələrə onların uzun tərəfləri boyu yerləşdirilmiş açıq novlarla axıdılmalıdır. Novların mailliyi 0,01-dən az olmamalıdır.

Çöküntünü meydançalara (bölmələrə) axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 40 m-dən çox olmamaqla bir-birinə əks tərəflərdə yerləşdirilməlidir. Çöküntünü axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 30 m-dən çox olmamalıdır.

28. Çöküntü axıdan qurğular meydançanın dibinin, yaxud donmuş çöküntü layının yuyulmasına səbəb olmamalıdır.

Şəffaflanmış suyu kənar edən qurğular meydançanın dərinliyi boyu istənilən səviyyədən suyun kənarlaşdırılmasını təmin etməlidir.

29. Dondurma meydançalarının (bölmələrinin) hasarlayıcı təpələrinin inşaat hündürlüyü, m, (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada N_t- sıxlanmış çöküntünün toplandığı illərin sayı;

- nəmliyi 70% olan çöküntünün illik toplanma həcmi, m³;

F_d.m- dondurulma meydançalarının ümumi sahəsi, m²;

H - çöküntünü çıxarmadan əvvəlki axırıncı il sıxlaşmamış çöküntü layının qalınlığıdır, m.

Qurutma meydançaları

30. Dayanıqlı nəm çatışmazlığı olan cənub rayonlarında (≥800 mm) çöküntünün susuz-laşdırılması qurutma meydançalarında öz çəkisinin ağırlığı altında sıxlaşdırılması və açıq havada qurudulması ilə yerinə yetirilməsinə yol verilir. Qurudulmuş çöküntü 1-3 ildən sonra toplama yerlərinə daşınır.

Qurutma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada F_q.yvə F_y- qurutma meydançalarının müvafiq olaraq qış-yaz və yay axıntıları üçün sahəsidir, m².

31.Qış-yaz dövrü üçün çöküntünün axıdılmasına meydançanın faydalı sahəsi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada E_i- sərbəst su səthindən bir ildə buxarlanan suyun miqdarı, mm;

A_q- atmosfer yağıntılarının illik miqdarı, mm;

- qış-yaz dövründə çöküntünün (11) düsturu ilə təyin edilən həcmidir, m³

burada - qış-yaz dövründə qurudulmaq üçün meydançalara axıdılan orta nəmlikli () çöküntünün həcmi, m³;

W_s- meydançalarda çöküntünün sıxlaşmasından ayrılan və miqdarı (12) düsturu ilə hesablanan suyun həcmidir, m³.

burada P_ç- qış-yaz dövründə qurutma meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün nəmliyi (şək. 3 və 4-dən təyin edilir);

- çöküntünün nəmliyi, %-lə; qatılaşdırıcılardan buraxılan çöküntü üçün 11-ci maddənin cədvəlindən, durulducu və şəffaflandırıcılardan buraxılan çöküntü üçün(13) düsturu ilə hesablanır.

burada - çöküntüdəki bərk fazanın orta sıxlığı olub 2,2-2,6 t/m³ qəbul edilir;

- çöküntüdə bərk fazanın qatılığıdır, t/m³ (maddə 9.2.8.8-ə görə buraxılanda su ilə qarışması nəzərə alınmaqla maddə 9.2.8 bölməsinin 18-ci cədvəlindən qəbul edilir).

E_i -nin qiyməti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada T_d- bir ildə nəmlik çatışmamazlığıilə xarakterizə edilən günlərin sayı;

l₀- doymuş su buxarının çöküntünün temperaturuna uyğun gələn elastikliyi, millibar;

l₂₀₀- su buxarının su səthindən 200 sm yuxarıda havanın mütləq nəmliliyinə uyğun gələn orta elastikliyi, millibar (meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən);

v₂₀₀- 200 sm hündürlükdə küləyin orta sürətidir, m/s.

32. Yay dövründə çöküntünü axıtmaq üçün meydançaların faydalı sahəsi maddə 31-in (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Belə hallarda E_i və A_iparametrlərinin dayanıqlı nəmlik çatışmamazlığı dövrü üçün orta qiyməti qəbul edilməlidir.

Çöküntünün meydançaya buraxılmasından çöküntüdən ayrılmış suyun kənar edilməsinə başlayana qədər tələb olunan vaxt 4-5 gün qəbul edilməlidir.

Yayda axıdılan sıxlaşmış çöküntünün həcmi maddə 31-in (11) düsturu ilə qış-yaz axıntılarında olduğu kimi hesablanmalı, çöküntünün nəmliyi və sıxlığı 3-6 şəkillərindən qəbul edilməlidir.

33. Yerli şəraitdən və qurutma meydançalarının ölçüsündən asılı olaraq onları bölmələrə ayırmağa yol verilir.

Çöküntünü meydançaya buraxmaq üçün qurğular maddə 27-nin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

34. Qurutma meydançalarının hasarlayıcı bəndlərinin inşaat hündürlüyü maddə 29-un (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Əlavə 10

(mütləq)

Boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması

1. Suverici və paylayıcı boru kəmərlərində basqı itkiləri boruların və calaq birləşmələrin, həmçinin armatura və birləşdirici hissələrin hidravlik müqaviməti hesabına yaranır.

2. Boru kəmərlərinin vahid uzunluğundakı basqı itkisi (“hidravlik maillik”) calaq birləşmələrindəki hidravlik müqavimət nəzərə alınmaqla (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - hidravlik müqavimət əmsalı olub(2) düsturu ilə hesablanır.

d - borunun daxili diametri, m;

v - suyun en kəsikdə orta hərəkət sürəti, m/s.;

g - sərbəst düşmə təcili, m/s²;

- Reynolds ədədi;;

g - mayenin kinematik özlülük əmsalıdır, m²/s.

Polad, çuqun, dəmir-beton, xrizotilsement, plastmas və şüşə borular üçün m dərəcə göstəricisi və A₀, A₁, C əmsallarının qiyməti cədvəl 1-dən götürülməlidir. Bu qiymətlər onların müasir istehsal texnologiyasına uyğundur.

Əgər zavod-istehsalçı tərəfindən A₀, A₁, C əmsallarına verilmiş təminatlı qiymətlər cədvəl 1-də verilənlərdən fərqlənsə onda onlar DST-da, yaxud boruların hazırlanmasının texniki şərtlərində göstərilməlidir.

3. Su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, yaxud daxili səthi müdafiə materialı ilə örtülmədikdə yeni polad və çuqun boruların hidravlik müqaviməti çox tez artır. Belə şəraitdə yeni polad və çuqun borularda basqı itkisini hesablamaq üçün olan düsturlar yalnız yoxlama hesablamalarında, suyun verilmə sisteminin istismarının başlanğıc dövründə iş şəraitinin təhlilinə ehtiyac olduqda istifadə edilə bilər.

Cədvəl 1.

Sıra sayı	Boruların növü		m	A₀	1000A₁	1000(A₁/2g)	C
1	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular		0,226	1	15,9	0,810	0,684
2	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular		0,284	1	14,4	0,734	2,360
3	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni olmayan polad və çuqun borular	v <1,2 m/s v ≥ 1,2m/s	0,30	1	17,9	0,912	0,867
3		v <1,2 m/s v ≥ 1,2m/s	0,30	1	21,0	1,070	0
4	Asbestsement		0,19	1	11,0	0,561	3,51
5	Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton		0,19	1	15,74	0,802	3,51
6	Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton		0,19	1	13,85	0,706	3,51
7	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	11,0	0,561	3,51
8	Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	15,74	0,802	3,51
9	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	13,85	0,706	3,51
10	Plastik kütlədən istehsal olunmuş		0,226	0	13,44	0,685	1
11	Şüşə borular		0,226	0	14,61	0,745	1
Qeyd. C-nin qiyməti v=1,3.10^-6 m²/s üçün (su, t=10⁰C) verilmişdir.

Polad və çuqun borular bir qayda olaraq daxili səthləri polimersement, sement-qum qarışığı, yaxud polietilen qoruyucu materialla örtülmüş vəziyyətdə istifadə edilməlidir. Bu boruların daxili səthləri müdafiə olunmayan hallarda və su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, A₁və C əmsallarının cədvəl 1-də və K əmsalının cədvəl 2-də göstərilmiş qiymətlərinə 2-dən çox olmayan yeni əmsal əlavə edilməlidir. Bu əmsalın qiyməti oxşar şəraitdə işləyən boru kəmərlərində basqı itkisi göstəriciləri ilə əsaslandırılmalıdır.

4. Birləşdirici hissələrin hidravlik müqavimət qiymətləri məlumat kitablarından, armaturun hidravlik müqaviməti isə zavod-istehsalçının onlara verdiyi pasportlardan təyin edilir.

Boru kəmərlərində qoyulmuş birləşdirici hissələr və armaturun sayı haqqında məlumat olmadıqda onlardakı basqı itkisi boru kəmərindəki basqı itkisinin 10-20%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

5. Texniki-iqtisadi hesablamalarda və sudaşıyıcı borular və supaylaşdırıcı sistemin hidravlik hesabatı EHM-da yerinə yetirildikdə boru kəmərlərindəki basqı itkisinin (3) düsturu ilə hesablanması tövsiyə olunur.

burada q - hesabi su sərfi, l/s.;

d -borunun hesabi daxili diametridir, m.

K əmsalının və n və p dərəcə göstəricilərinin qiymətləri cədvəl 2-dən təyin edilə bilər.

Cədvəl 2.

Sıra sayı	Boruların növü	1000K	p	n
1	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular	1,790	5,1	1,9
2	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular	1,790	5,1	1,9
3	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü köhnə polad və çuqun borular	1,735	5,3	2
4	Asbestsement borular	1,180	4,89	1,85
5	Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton	1,688	4,89	1,85
6	Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton	1,486	4,89	1,85
7	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular	1,180	4,89	1,85
8	Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular	1,688	4,89	1,85
9	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular	1,486	4,89	1,85
10	Plastik kütlədən istehsal olunmuş	1,052	4,774	1,774
11	Şüşə borular	1,144	4,774	1,774

Əlavə 11

(tövsiyə edilən)

Soyuducu suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı

Xlor, yaxud mis kuporosunun təyinatı	Soyuducu suyun emalı						Əlavə göstəricilər
	Xlor			Mis kuporosu (mis ionuna görə)
	Doza, mq/l	Hər dövrdə xlorlamanın davam etmə müddəti, dəq,saat	Dövrilik	Doza, mq/l	Hər dövrdə mis kuporosu ilə emalın davam etmə müddəti	Dövrilik
Suyun su anbarı (nohur) – soyuducularda çiçəklənməsi ilə mübarizə	-	-	-	0,1-0,5, su anbarında su-yun yuxarı layının 1-1,5 mhünd ürlüyündə,yaxud nohurdakı bütün su həcminə hesabla	İstismar dövründə təcrübə ilə təyin edilir	-	Mis ionlarını satış məhsuluna çevirmək üçün doza 4-ə vurul-malıdır
Boru kəmərləri və istilik-mübadilə aparatlarının bakterial bioloji təbəqə ilə örtülməsinin qarşısının alınması	-	40-60 dəq	Sutkada 2-6 dəfə	-	-	-	Xlorun do-zası ən uzaq-da yerləşən istilik-müba-dilə aparat-larından sonra dövri suda 30-40dəq-ə ərzin-də 1mq/lfəal qalıq xlorun olmasını təmin etmə-lidir
Suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzlar və qradirniyaların su yosunları ilə örtülməsinə qarşı mübarizə	-	-	-	1-2	1 st	Ayda 3-4 dəfə	-
Suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzlar və qradirniyaların mikroorqanizmlər və su yosunları ilə örtülməsinə qarşı mübarizə	7 - 10	1 st	Ayda 3-4 dəfə	1-2	1 st	Ayda 3-4 dəfə	-
Q e y d. Balıqçılıq üçün istifadə edilən su anbarı-soyuducuların (nohurların) suyunun mis kuporosu ilə emalına yol verilmir. Balıqçılıq əhəmiyyətli sututarlara tullantısı, həmçinin suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzları və qradirniyaları olan dövri su təchizatı sistemlərində, tullanan suda sututarlar üçün yol verilən miqdarda mis ionları olarsa mis kuporosundan istifadəyə yol verilir.

Əlavə 12

(tövsiyə edilən)

Karbonat və sulfat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün

soyuducu suyun emal rejimlərinin hesablanması

1. Su turşularla emal edildikdə qidalandırıcı suya daxil ediləcək turşunun dozası (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada e_t- turşunun ekvivalent çəkisi olub sulfat turşusu üçün-49 mq/mq-ekv; xlorid turşusu üçün-36,5 mq/mq-ekv qəbul edilir;

Q_q- qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

Q_d-turşu ilə emal edildikdə dövri sistemdə olan suyun dayanıqlı qələviliyi, mq-ekv/l;

C_t-H₂SO₄, yaxud HCl-un texniki turşudakı miqdarı, %;

K_b-çöküntü verməyən duzların qatılaşma əmsalı(buxarlanma əmsalı)olub, qiyməti K_b=(P₁+P₂+P₃)/(P₂+P₃)=P/P₂+P₃

düsturu ilə hesablanır;

burada P₁,P₂,P₃-sistemdən buxarlanma və hava axını ilə aparılan və sistemdən atılan su itkiləridir (dövri su sərfindən %-lə).

Dövri suyun qələviliyi (2) düsturu ilə hesablanır.

burada - dövri suda duzun ümumi miqdarından S_dvə soyudulmuş suyun temperaturundan t₂asılı olan qiymətdir və cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilir;

(Ca)_q- qidalandırıcı suda kalsiumun miqdarı, mq/l;

(CO₂)_s- soyudulmuş suda karbon qazının miqdarı (mq/l) olub qidalandırıcı suyun qələviliyi və sistemdə suyun buxarlanma əmsalından K_basılı olaraq cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir;

(CO₂)_q- qidalandırıcı suda karbon qazının miqdarıdır, mq/l.

Dövri suda duzun ümumi miqdarı S_d (4) düsturu ilə hesablanır.

burada S_q- qidalandırıcı suda duzun miqdarıdır, mq/l.

Su turşularla emal edildikdə sistemin üflənməsini nəzərə almamağa yol verilir bu şərtlə ki, soyuducuda hava axını ilə su aparıldıqda və texnoloji ehtiyaclar üçün sistemdən su götürüldükdə buxarlanma əmsalının çatdığı qiymət sulfatların miqdarının kalsium sulfat şəklində çökməsini təmin edən qatılığa çatmasın.

Cədvəl 1

Soyudulmuş suyun temperaturut₂, ⁰C	Məhlulun (soyudulmuş suyun) ion gücü , qr-ion/l
	0,0049409	0,009882	0,0148232	0,0197643	0,0247055	0,0365233	0,0548014	0,0666192	0,0822021	0,094019	0,1096028	0,1214206	0,1370035	0,1488213	0,1644042
	Soyudulmuş suda duzun miqdarı S_d, mq/l
	200	400	600	800	1000	1500	2000	2500	3000	3500	4000	4500	5000	5500	6000
5 10 15 20 25 30 35 40	8,29 8,09 7,82 7,53 7,18 6,83 6,38 5,91	8,96 8,75 8,47 8,14 7,76 7,39 6,90 6,39	9,49 9,26 8,96 8,62 8,22 7,82 7,31 6,76	9,93 9,69 9,38 9,02 8,60 8,18 7,64 7,00	10,32 10,07 9,75 9,37 8,94 8,50 7,95 7,36	11,11 10,84 10,49 10,09 9.62 9,15 8,55 7,92	12,10 11,81 11,42 10,99 10,48 9,97 9,31 8,62	12,65 12,34 11,94 11,49 10,96 10,42 9,74 9,02	13,29 12,97 12,55 12,07 11,51 10,95 10,23 9,47	13,74 13,41 12,97 12,48 11,90 11,32 10,58 9,79	14,28 13,93 13,48 12,98 12,37 11,77 10,99 10,18	14,70 14,35 13,89 13,35 12,74 12,12 11,32 10,48	15,13 14,76 14,29 13,74 13,Ş10 12,47 11,65 10,78	15,47 15,10 14,61 14,05 13,40 12,75 11,91 11,03	15,89 15,50 15,00 14,43 13,76 13,09 12,23 11,32

Cədvəl 2.

Qidalandırıcı suyun qələviliyi Q_q, mq-ekv/l	Buxarlanma əmsalı K_b
	1,2	1,5	2	2,5	3	1,2		1,5		2		2,5		3
	Qradirniyalarda soyudulmuş suda (CO₂)_s-un miqdarı, mq/l
	Turşu ilə emal etdikdə					Dekarbonizasiya zamanı
1	-	0,6	0,6	0,5	0,5	0,2	0,7		0,9		1,5		2,4
2	2,2	2,1	2,1	2,0	2,0	1,8	3,3		6,9		12,0		18,9
3	3,6	2,8	2,5	2,3	2,2	6,0	10,0		26,0		34,0		36,0
4	5,3	4,6	3,8	3,5	3,4	12,0	28,0		36,0		40,0		43,0
5	9,0	6,4	5,1	4,5	4,3	34,0	36,0		40,0		-		-
6	16,3	9,0	7,6	6,0	5,4	-	-		-		-		-
Q e y d. Su səpələyicili hovuzlarda və su anbarları (nohurlar)-soyuducularda soyudulduqda (CO₂)_s-nin qiyməti texnoloji axtarışların nəticələri əsasında qəbul edilməlidir_.

Dövri su təchizatı sistemində (5) düsturunda göstərilən şərt ödənildikdə kalsium sulfat çöküntü vermir.

burada f_i - ikivalentli ionların fəallıq əmsalı olub soyudulmuş suyun ion gücünün (6) düsturu ilə hesablanan qiymətindən, (qr-ion/l) asılı olaraq cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəl 3.

Soyudulmuş suyun ion gücü

_qr-ion/l

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

0,08

0,09

0,1

0,11

0,12

0,13

0,14

0,15

0,16

İkivalentli ionların aktivlik

əmsalları

0,67

0,58

0,53

0,5

0,47

0,45

0,43

0,41

0,39

0,38

0,36

0,35

0,34

0,32

0,31

0,3

burada - qidalandırıcı suda bikarbonatlar, natrium, maqnezium və kalsium ionlarının qatılığı, qr-ion/l;

- sulfat və xlorid ionlarının turşu ilə emal edilmiş qidalandırıcı sudakı miqdarı olub(qr-ion/l) sulfat turşusu ilə emal zamanı (7),xlorid turşusu ilə emal zamanı isə (8) düsturu ilə hesablanır.

burada və - turşu ilə emala qədər qidalandırıcı suda xlorid və sulfat ionlarının miqdarı, qr-ion/l;

D_t- turşunun (1) düsturu ilə təyin edilən dozası, mq/l;

- kalsium sulfatın həllolma sabiti olub suyun 25-60⁰C temperaturunda 2,4.10^-5 qəbul edilməlidir.

Dövri sistemdən su atılmadıqda (5) şərti ödənilməzsə miqdarı bu şərti ödəyən qədər su sistemdən atılmalıdır.

2. Dövri su rekarbonizasiya ilə emal edildikdə karbon qazının tələb olunan miqdarı (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, mq/l (9)

Küldən təmizlənmiş tüstü qazları, yaxud karbon qazı dövri suya barbotaj boruları, yaxud su şırnaqlı ejektorlar vasitəsilə daxil edilməlidir. Tüstü qazlarının sərfi normal atmosfer təzyiqində (1 bar) və 0⁰C temperaturda (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m³/st (10)

burada q_s- dövri suyun sərfi, m³/st;

- tüstü qazlarında karbon qazının həcmə görə faizlə miqdarı olub qazın analizi nəticəsində təyin edilir.

Bu göstəricilər olmadıqda tüstü qazlarında (CO₂)-nin miqdarı: kömürün yandırılmasından – 5-8%; neft və mazutun yandırılmasından – 8-12%; domna qazında - 15-22% qəbul etmək olar; suya təmiz karbon qazı daxil edildikdə qəbul edilir.

- suya daxil edilən karbon qazından istifadə dərəcəsidir, % (qaz suya su şırnaqlı ejektor-larla daxil edildikdə 40-50%, barbotaj boruları, yaxud qaz üfürücülərlə daxil edildikdə isə 20-30% qəbul edilməlidir);

- normal atmosfer təzyiqində və 0⁰C temperaturda tüstü qazlarının həcm çəkisidir, qr/m³ olub (faktiki göstəricilər olmadıqda 2000 qr/m³ qəbul edilməsinə yol verilir).

Tüstü qazları, yaxud təmiz karbon qazını üfürücülərlə dövri suya daxil etdikdə barbotaj boruları ən az 2 m su layı altına endirilməlidir. Su şırnaqlı ejektorlardan istifadə etdikdə tüstü qazları, yaxud təmiz karbon qazı ilə dövri suyun bir hissəsi emal edilərək ümumi axına qarışdırılır.

Dövri suyun ejektorlardan keçirilən hissəsinin miqdarı (11) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - verilmiş temperaturda və 1 bar parsial təzyiqdə karbon qazının suda həllolma qabiliyyətidir, mq/l, (cədvəl 4).

Karbon qazını suda həll etmək üçün qurğular və karbon qazı ilə doymuş suyu nəql etdirən borular korroziyaya davamlı materiallardan olmalıdır.

Cədvəl 4.

Suyun temperaturu, ⁰C	10	15	20	25	30	40	50	60
Karbob qazının həll olma qabiliyyəti, mq/l	2310	1970	1690	1450	1260	970	760	580

Karbon qazının (9) düsturu ilə dozası hesablandıqda sistemin üfürülmə qiyməti P₃verilməli və qidalandırıcı suyun miqdarı P təyin edilməlidir.

Əgər qəbul edilmiş üfürülmədə z-in qiyməti texniki-iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun alınmasa P₃ artırılmalı, yaxud suyun turşular və ya fosfatlarla emalı tətbiq edilməlidir.

3. Dövri suda fosfatlı reagentin (üçpolifosfat, yaxud natrium heksametafosfat P₂O₅-ə hesabla) qatılığı 1,5-2 mq/l həddində saxlanılmalıdır. Qidalandırıcı suya reagentin dozası 1,5-2,5 mq/l (P₂O₅-ə hesabla), yaxud satış məhsuluna görə 3-5 mq/l qəbul edilməlidir.

Ərp yaranmasının qarşısını almaq üçün suyu fosfatlarla emal etdikdə üflənmə nəzərdə tutulmalı və P₃-ün qiyməti (12) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_y.b- suyun yol verilən buxarlanma əmsalı olub (13)düsturu ilə hesablanır;

burada t₁- dövri suyun soyuducu qurğuya qədər temperaturu, ⁰C;

C_q- qidalandırıcı suyun ümumi codluğudur, mq-ekv/l.

P₁və P₂– nin qiymətləri 14.2.2 maddəsinin göstərişləri əsasında qəbul edilir. Fosfatlarla emal üsulu K_y.b>1 və texniki-iqtisadı cəhətdən əlverişli üfürülmə qiymətlərində tətbiq edilməlidir. K_y.b<1 olduqda suyun turşular, yaxud turşu-fosfat qarışığı ilə emalı tətbiq olunmalıdır.

4. Qidalandırıcı suturşu-fosfat qarışığı ilə emal olunduqda turşunun dozası (qidalandırıcı su hesabı ilə) (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q_q.h- qidalandırıcı suyun ərp yaratmasına qarşı mübarizə üçün fosfatlarla emalında qələviliyinin verilmiş şərtlər daxilində (t₁,K_bvə C_q)həddi qiyməti olub (mq-ekv/l) aşağıdakı düsturla hesablanır.

Suyun turşu-fosfat qarışığı ilə emalı aşağıdakı şərtlər daxilində qəbul edilməlidir.

Q_q.h>Q_qolduqda yalnız fosfatlarla emal, Q_q.h< 0 olduqda turşularla emal üsulu seçilməlidir.

Fosforlu reagentin (üçpolifosfat, yaxud natrium heksametafosfat) dozası satış məhsuluna görə 3-5 mq/l qəbul edilməli və istismar dövründə dəqiqləşdirilməlidir.

Əlavə 13.

(tövsiyə edilən)

Dövri soyuducu sistemlərdə karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün dəniz suyunun emal rejimləri

1. Dənizlərin sahilyanı zonalarında yerləşən sənaye müəssisələrinin dövri soyutma sistemlərində bir qayda olaraq dəniz suyundan istifadə edilməlidir.

2. Dövri sistemə verilən dəniz suyunun keyfiyyət göstəriciləri aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

Asılı maddələr........................................ ≤ 30 mq/l

Tufan zamanı asılı

maddələrin miqdarı................................ ≤ 100 mq/l

Sulfatlar.................................................. ≤ 3000 mq/l

Xloridlər.................................................≤ 20000 mq/l

Quru qalıq...............................................≤ 35000 mq/l

Karbonat codluğu...................................≤ 3,4 mq-ekv/l

Ümumi codluq.........................................≤ 127,6 mq-ekv/l

OBT_tam.....................................................≤ 10 mq/l O₂

pH............................................................ 7,5

3. Dövri sistemləri qidalandırmaq üçün verilən dənizsuyunun ehtiyac olduqda maddə 2-də göstərilən keyfiyyət göstəriciləri səviyyəsində təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

4. Dəniz suyunun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün onu tərkibində korroziya ingibitoru olan xlorid və ya sulfat turşusu, fosfatlar və səthi-fəal maddələrlə, yaxud elektromaqnit sahəsində emalı nəzərdə tutulmalıdır.

5. Sistemin su rejiminin və qidalandırıcı suyun kimyəvi tərkibinin verilmiş qiymətlərində qələviliyin yol verilən sabitləşmiş qiyməti (1) düsturu ilə təyin edilə bilər.

burada (CO₂)_q- qidalandırıcı suda karbon qazının miqdarı, mq/l;

(Ca)_q - qidalandırıcı suda kalsiumun miqdarı, mq/l;

Dövri suyun minerallıq dərəcəsindən və soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olan əmsalının xəzər dənizinin suyu üçün qiyməti cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməlidir.

C ə d v ə l 1. Dövri suyun minerallıq dərəcəsindən və soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olan y əmsalının xəzər dənizi suyu üçün qiymətləri

Suyun minerallığı,mq/l

Soyudulmuş suyun temperaturu, ⁰C

13000

16000

19000

22000

26000

35000

50000

38,0

47,0

57,0

66,7

81,3

104,7

109,5

34,3

42,2

51,1

61,0

73,6

93,0

168,0

31,6

39,0

47,5

55,1

67,8

85,0

155,0

28,2

34,8

42,4

49,2

60,5

77,6

138,0

Qələviliyin yol verilən sabitləşmiş qiyməti təyin edildikdən sonra verilmiş su rejimində qələvi çatışmamazlığı (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Dövri su təchizatı sisteminin ərpsiz iş rejimi buxarlanma əmsalının verilmiş qiymətində qələvi çatışmamazlığının texnoloji müqayisəsi əsasında təmin edilə bilər.

Dəniz suyunun emal üsulu hesabi qələviliyin çatışmamazlığı əsasında və buxarlanma əmsalından asılı olaraq aşağıdakı qaydada seçilməlidir:

_Kb_{= 1,5÷2,0 olduqda turşu ilə emal;}

_Kb_{= 1,5÷2,0olduqda fosfatlarla emal;}

_Kb_{= 2,6 olduqda qarışıq üsul – qidalandırıcı suyun qələviliyinin 2,8 mq.ekv/l-ə çatdırılmasına qədər turşu ilə ilkin və fosfatlarla son emalı.}

6. Qidalandırıcı dəniz suyu turşularla emal edildikdə ona daxil ediləcək turşunun dozası (3) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada e_t – turşunun ekvivalent çəkisi, mq/mq-ekv (sulfat turşusu üçün 49, xlorid turşusu üçün isə 36,5 qəbul edilir);

Q_q - qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

Q_d- dövrü sistemdəki suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

C_t- texniki satış məhsulunda H₂SO₄ və HCl-un faizlə miqdarı;

K_q- çöküntü verməyən duzların qatılaşma əmsalı olub

düsturu ilə hesablanır.

Düsturda P₁,P₂,P₃ – uyğun olaraq buxarlanma, hava axını və üfləmə ilə dövri sistemdə itirilən suyun bu sistemin ümumi sərfindən faizlə miqdarlarıdır.

_7._{Suyun SFM-lərlə emalına Kb}_<_{3 qiymətlərində yol verilir.SFM kimi Azolyat A-2 və Azolyat B-dən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. SFM 0,1%-li məhlul halında qidalandırıcı suya daxil edilməlidir.}

_{SFM-in optimal dozası (5) düsturu ilə təyin edilməlidir.}

где: - pasport göstəricilərinə görə reagentin fəallığı, %;

- qidalandırıcı suyun sərfi,%;

- qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq.ekv/l;

- xlor ionlara görə aşağıdakı nisbətlərdən təyin edilən əmsal;

- dövrü suyun ümumi codluğu, mq.ekv/l;

- qidalandırıcı suyun ümumi codluğu, mq.ekv/l;

_{Azolyat A-2 və Azolyat B-dən istifadə edildikdə tövsiyə edilən optimal texnoloji parametrlər cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilməlidir.}

C ə d v ə l 2.

SFM-nin adı

Suyun isinmə temperaturu,⁰C

Optimal doza,mq/l

Ərp yaranma intensivliyinin azalma səmərəsi,%

54,8% fəallıqlı Azolyat A-2

25% fəallıqlı Azolyat B

_8._{Minerallığı 13 q/l-ə qədər olan dəniz suyunun maqnit sahəsində emalına yol verilir. Belə hallarda aşağıda göstərilən texnoloji parametrlər əsas götürülməlidir:}

_{maqnit sahəsinin gərginliyi – 6500-7500 ersted;}

maqnit aparatında suyun hərəkət sürəti – 1,0-1,5 m/s;

suyun 5 dəfə maqnit sahəsində qalma müddəti – 1 s.

Su maqnit sahəsinə daxil olmazdan əvvəl aerasiyaya məruz qalmamalıdır.

Aparat sistemin turbulent axınlar olan sahələrində quraşdırılmamalıdır. Maqnit aparatından əvvəl ən az 1 m uzunluqda düz boru sahəsi olmalıdır.

Maqnit aparatından əvvəl sudakı asılı və holloidal maddələri təmizləmək üçün etibarlı süzgəc qoyulmalıdır.

Aparatlar istilik-mübadilə cihazları və soyuduculardan əvvəl su təchizatı sisteminə quraşdırıl-malı və suyun onlardan aşağıdan yuxarı istiqamətdə hərəkəti təmin edilməlidir.

Aparatda suyun təzyiqi 4 bar-dan çox olmamalıdır.

Maqnit sahəsində emal zamanı codluq duzları şlam şəklində çökdüyündən aparatların üfürülmə rejiminə xüsusi diqqət verilməlidir. Əks halda şlam sistemdə ikinci ərpyaranma mənbəyinə çevrilə bilər.

9. Dövri sistemin metal, beton və dəmir-beton elementlərinin korroziyasının qarşısını almaq üçün cədvəl 3-də göstərilmiş ingibitorların biri ilə qidalandırıcı dəniz suyunun emalı tövsiyə olunur.

C ə d v ə l 3.

Tövsiyə olunan ingibitorlar

İstifadəsinin temperatur həddi,⁰C

Sistemdə suyun hərəkət sürəti, m/s

Tövsiyə olunan dozalar, mq/l

Korroziya sürətinin azalma səmərəsi,%

Ç.A.S.

İKSQ-1

Azolyat B

İ-1-B

20-80

0,5-1,5

100-300

300-600

300-450

100-300

88-100

85-92

84-96

89-93

10. Sistemdə bioloji örtüyün yaranmasını qarşısını almaq üçün suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır. Bu reagentlərin optimal dozaları təcrübə yolu ilə təyin edfilməlidir.

11. Müvafiq əsaslandırma olduqda qidalandırıcı dəniz suyu sonradan dövri sistemə daxil edil-məklə istehsal məhsulunu soyutmaq üçün yönəldilə bilər.

Əlavə 14

(tövsiyə edilən)

Otaqların daxili tamamlanma işləri

Sıra sayı	Bina və otaqların adı	Tamamlama işlərinin tərkibi
Sıra sayı	Bina və otaqların adı	divarlar	tavanlar	döşəmələr
İstehsalat təyinatlı otaqlar
1	Barabanlı torlar və mikrosüzgəclər yerləşən otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Sement
2	Reagent təsərrüfatı a)normal nəmliyi olan otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların hörülməsi. Yapışqanlı boya ilə rəngləmə	Yapışqanlı ağartma	Sement
	b) yüksək nəmliyi olan otaqlar (içində su olan açıq tutumlar olduqda)	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Saxsı lövhələr
3	Quru reagent anbarları	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların hörülməsi. Əhənglə ağartma	Əhənglə ağartma	Sement
4	Xlor dozalayıcı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Kərpic divarların hörülməsi. 2m hündürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzləmə, ondan yuxarı isti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	İsti parafin,yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	Turşuya davamlı saxsı lövhələr, turşuya davamlı asfalt, yaxud turşuya davamlı beton lövhələr
5	Xlor anbarı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Di-varların döşəmə və tavanla səlis birləşməsi. İsti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	İsti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	Hamar səthli turşuya davamlı asfalt, yaxud turşuya davamlı beton lövhələr
6	Hava vuran stansiya- maşın zalı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Panel divarların tikişlərinin su-vanması. 1,5 mhündürlüyə qədər su emulsiya boyaları ilə, ondan yuxarı isə yapışqanlı boya ilə rəng-lənmə	Yapışqanlı ağartma	Saxsı lövhələr.Quraşdırma meydançalarında beton
7	Süzgəclər, şəffaflandırıcılar, təmas şəffaflandırıcılar zalı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Süz-gəclərə və şəffaflandırıcı-lara xidmət edən divarlar onların söykəndiyi meydan-çadöşəməsindən 1,5 mhündürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzlənməli,ondan yuxarı hissə nəmə davamlı boya ilə rənglənməlidir. Süzgəclərin və təmas şəf-faflandırıcıların di-varları daxildən yuxarıdan novla-rın tilindən 15 sm aşağı hühdürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzlənməlidir.	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Dəmir-beton xtdmət meydançalarında saxsı lövhələr, digərlərində beton mozaika lövhələri
8	Nasos stansiyaları –maşın zalı	Yeraltı hissənin təmiz qəliblə betonlaşdırılması və məhlulla suvanması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Kərpic divarların suvanması. Döşəmədən, eyvanlardan və quraşdırma meydançalarından 1,5 m hündürlüyə qədər nəmə davamlı boya və ondan yuxarı yapışqanlı boya ilə rəngləmə.	Yapışqanlı ağartma	Saxsı lövhələr.Quraşdırma meydançalarında beton
9	Kommunikasiya və xidmət dəhlizləri	Kərpic, yaxud panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Yapışqanlı boya ilə rəngləmə	Yapışqanlı ağartma	Sement
Elektrotexniki avadanlıq otaqları
10	Transformatorlar və idarəetmə releləri kameraları	Kərpic, yaxud panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Əhənglə ağartma	Əhənglə ağartma	Sementlə örtmə
11	Nəzarət lövhələri yerləşən otaqlar	Kərpic divarların suvan-ması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Açıq rəngli yapışqanlı boya ilə rəngləmə.	Yapışqanlı ağartma	Sementlə örtmə
12	İdarəetmə məntəqəsi	Kərpic divarların suvan-ması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Açıq rəngli yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə.	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə.	Linoleum, yaxud PXV lövhələri
13	Laboratoriyalar,tərəzi otaqları, qablar və reaktivlər saxlanan otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların və arakəsmə-lərin suvanması.Sulu emul-siya ilə rəngləmə.	Yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Linoleum, yaxud PXV lövhələri
14	Yuma və mühit bişirilən otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların və arakəsmələrin suvanması. 1,5 mhündür-lükdə minalı lövhələrlə üzlənmənəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Saxsı lövhələr
Q e y d. Aqressiv, yaxud partlayışa həssas mühit olduqda tamamlama işləri korroziya əleyhinəmüdafiə və partlayış-yanğın təhlükəsizliyi normalarına əməl etməklə yerinə yetirilməlidir.

M Ü N D Ə R İ C A T

1	Tətbiq sahəsi.......................................................................................................		1
2	Normativ istinadlar...........................................................................................		1
3	Terminlər və ixtisarlar......................................................................................		2
4	Ümumi müddəalar.............................................................................................		4
5	Hesabi sərflər və sərbəst basqılar...................................................................		4
5.1	Suyun hesabi sərfləri......................................................................................................		4
5.2	Yanğın təhlükəsizliyi tələblərinin təmin edilməsi.........................................		7
5.3	Sərbəst basqılar..................................................................................................................		13
6	Su təchizatı mənbələri.......................................................................................		14
7	Su təchizatı sxemləri və sistemləri.................................................................		15
8	Suqəbuledici qurğular......................................................................................		18
8.1	Yeraltı suları qəbul edən qurğular....................................................................		18
8.1.1.	Ümumi göstərişlər..............................................................................................		18
8.1.2.	Suqəbuledici quyular.........................................................................................		8
8.1.3	Şaxtalı quyular....................................................................................................		20
8.1.4	Üfüqi syqəbuledicilər.........................................................................................		21
8.1.5	Şüavarı suqəbuledicilər......................................................................................		22
8.1.6	Bulaq sularının kaptajı.......................................................................................		23
8.2	Yeraltı su ehtiyatlarının süni üsulla artırılması..............................................		23
8.3	Yerüstü suları qəbul edən qurğular.................................................................		24
9	Suyun emalı.......................................................................................................		30
9.1	Ümumi göstərişlər.............................................................................................		30
9.2	Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi...........................................		31
9.2.1	Ümumi göstərişlər............................................................................................		31
9.2.2	Torlu barabanlı süzgəclər................................................................................		31
9.2.3.	Reagent təsərrüfatı...........................................................................................		33
9.2.4	Qarışdırıcı qurğular.........................................................................................		36
9.2.5	Havaayırıcılar....................................................................................................		37
9.2.6	Lopa yaranan kameralar...................................................................................		37
9.2.7	Şaquli durulducular..........................................................................................		39
9.2.8	Üfüqi durulducular............................................................................................		40
9.2.9	Asılı çöküntü lıayı olan şəffaflandırıcılar.......................................................		42
9.2.10	AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı......................................................		45
9.2.11	Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün qurğular......................................		46
9.2.12	Sürətli süzgəclər..................................................................................................		48
9.2.13	İri dənəli süzgəclər..............................................................................................		54
9.2.14	Təmas şəffaflandırıcılar.....................................................................................		54
9.2.15	Az sürətli süzgəclər............................................................................................		57
9.2.16	Təmas önsüzgəclər........................................................................................		58
9.2.17	Suyun zərərsizləşdirilməsi..............................................................................		58
9.2.18	Sudan üzvi maddələr, dad və iylərin kənar edilməsi..................................		62
9.2.19	Çuqun və polad boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün suyun kimyəvi tarazlığının sabitləşdirilməsi və ingibitorlarla emalı......................		64
9.2.20	Sudan artıq dəmirin çıxarılması......................................................................		64
9.2.21	Suyun flüorlaşdırılması....................................................................................		65
9.2.22	Sudan manqan, flüor və hidrogen sulfidin kənar edilməsi..........................		66
9.2.23	Suyun yumşaldılması........................................................................................		66
9.2.24	Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması............................................		67
9.2.25	Sutəmizləyici qurğular kompleksində yaranan yuma suları və çöküntülərin emalı................................................................		67
9.2.26	Sutəmizləyici komplekslərin köməkçi otaqları............................................		68
9.2.27	Reagentlər və süzücü materiallar üçün anbarlar.........................................		68
9.2.28	Sutəmizləyici komplekslərdə qurğuların yerləşmə hündürlüyü.................		71
10	Nasos stansiyaları_{.............................................................................................................................................}		72
11	Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkələri və onların üstündəki qurğular.......		76
12	Suyu saxlamaq üçün tutumlar...................................................................		88
12.1	Ümumi göstərişlər..........................................................................................		88
12.2	Tutumların avadanlıqları................................................................................		89
12.3	Rezervuarlar....................................................................................................		90
12.4	Su-basqı qüllələri...........................................................................................		90
12.5	Yanğın rezervuarları və sututarları................................................................		91
13	Sanitariya-mühafizə zonaları......................................................................		91
13.1	Ümumi göstərişlər..........................................................................................		91
13.2	Sanitariya-mühafizə zonalarının sərhədləri...................................................		92
13.2.1	Yerüstü su təchizatı mənbələri.......................................................................		92
13.2.2	Yeraltı su təchizatı mənbələri.........................................................................		93
13.2.3	Su kəməri qurğularının meydançaları.............................................................		94
13.2.4	Sudaşıyıcı borular.............................................................................................		94
13.3	Zona ərazisində yerinə yetirilməli sanitariya tədbirləri..............................		95
13.3.1	Yerüstü su təchizatı mənbələri.....................................................................		95
13.3.2	Yeraltı su təchizatı mənbələri.........................................................................		96
13.3.3	Su kəməri qurğularının meydançaları............................................................		97
13.3.4	Sudaşıyıcı borular.........................................................................................		97
14	Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri.......................................................		97
14.1	Ümumi göstərişlər.......................................................................................		97
14.2	Sistemlərin su balansı.....................................................................................		98
14.3	Mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması...............................		99
14.4	Suyun çiçəklənməsi (yosunlarla örtülməsi) və bioloji örtüyün yaranması ilə mübarizə.........................................................		99
14.5	Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması..........................		100
14.6	Sulfat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması...............................		101
14.7	Korroziyanın qarşısının alınması................................................................		101
14.8	Dövri sistemlərin suyunun soyudulması........................................................		101
14.9	Qradirniyalar...................................................................................................		103
14.10	Su anbarları – soyuducular.......................................................................		105
14.11	Səpələyicili hovuzlar.....................................................................................		105
14.12	Soyuducuların müəssisənin ərazisində yerləşdirilməsi...........................		106
15	Avadanliq, armatur və boru kəmərlərinin yerləşdirilməsi..................		106
16	Elektrik avadanlığı,texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və idarəetmə sistemləri................................................		108
16.1	Ümumi göstərişlər.................................................................................		108
16.2	Yerüstü və yeraltı suqəbuledici qurğular............................................		109
16.3	Nasos stansiyaları....................................................................................		109
16.4	Sutəmizləyici qurğular kompleksi...........................................................		111
16.5	Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələri.Suyu saxlamaq üçün tutumlar......		112
16.6	Dövri su təchizatı sistemləri......................................................................		113
16.7	İdarəetmə sistemləri.....................................................................................		113
17	Bina və qurğuların konstruksiyalarıvə inşaat həlli...........................		116
17.1	Baş plan....................................................................................................		116
17.2	Həcmi-planlaşdırma həlləri...................................................................		118
17.3	Konstruksiyalar və materiallar.................................................................		119
17.4	Konstruksiyaların hesablanması................................................................		122
17.5	İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi.................................		124
17.6	İsitmə və havalandırma............................................................................		124
18	Xüsusi təbiət və iqlim şəraitində su təchizatı sistemlərinə əlavə tələblər...		126
18.1	Seysmik rayonlar.......................................................................................		126
18.1.1	Ümumi göstərişlər.....................................................................................		126
18.1.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr.................................................................		127
18.1.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		128
18.2	İşlənilən ərazilər...........................................................................................		128
18.2.1	Ümumi göstərişlər.....................................................................................		128
18.2.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr...................................................................		129
18.2.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		130
18.3	Çökən qruntlar.............................................................................................		132
18.3.1	Ümumi göstərişlər.......................................................................................		132
18.3.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr...................................................................		133
18.3.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		135
ƏLAVƏ 1.		Tövsiyə edilən.Borulu quyuların qazılma üsulları.......................................	138
ƏLAVƏ 2.		Tövsiyə edilən. Borulu quyuların süzgəclərinə tələblər............................	139
ƏLAVƏ 3.		Tövsiyə edilən.Yeraltı suqəbuledicilərin sınağı və rejimlə müşahidə edilməsi..........................................................	141
ƏLAVƏ 4.		Tövsiyə edilən. Sudan üzvi maddələrin, dad və qoxunun kənar edilməsi..................................................................	143
ƏLAVƏ 5.		Tövsiyə edilən. Karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün suyunemalı, polad və çuqun boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün ingibitorlarla emal....................................................	145
ƏLAVƏ 6.		Tövsiyə edilən. Suyun flüorlaşdırılması......................................................	149
ƏLAVƏ 7.		Tövsiyə edilən. Suyun yumşaldılması.........................................................	151
ƏLAVƏ 8.		Tövsiyə edilən.Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması................	160
ƏLAVƏ 9.		Tövsiyə edilən. Yuma suyu və sutəmizləyici qurğularda tutulan çöküntülərin emalı......................................................	165
ƏLAVƏ 10.		Mütləq. Boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması.................................	173
ƏLAVƏ 11.		Tövsiyə edilən. Soyuducu suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı.................................................................
ƏLAVƏ 12.		Tövsiyə edilən. Karbonat və sulfat çıküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün soyuducu suyun emal rejimlərinin hesablanması.…...............................................................	177
ƏLAVƏ 13		Tövsiyə edilən.Dövri soyuducu sistemlərdə karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün dəniz suyunun emal rejimləri................................................	182
ƏLAVƏ 14.		Tövsiyə edilən. Otaqların daxili tamamlanma işləri.................................	186

Azərbaycan Respublikası

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura

Komitəsinin Kollegiyasının

13 avqust 2015-ci il tarixli 04 №-li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

KANALİZASİYA. XARİCİ ŞƏBƏKƏ VƏ QURĞULAR

1. Ümumi müddəalar

1.1. Yaşayış məntəqələri və ayrı-ayrı obyektlərin daimi fəaliyyət göstərəcək yeni inşa edilən və yenidən qurulan xarici kanalizasiya sistemlərinin layihələndirilməsində bu normalar əsas götürülməlidir.

1.2. Kanalizasiya layihələri işlənərkən “Su təchizatı və tullantı suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi”, eləcə də ölkədə bu sahədə qüvvədə olan digər qanunlar və normativ sənədlərin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

1.3. Obyektlərin kanalizasiyasının sistem və sxemlərinin seçilməsi tullantı sularının təmizlən-məsinə olan tələblərdən, iqlim şəraitindən, ərazinin relyefindən, geoloji və hidroloji şərtlərdən, tullantı sularının kənarlaşdırılmasının mövcud vəziyyətindən və digər amillərdən asılı olaraq həyata keçirilir.

1.4. Layihələndirmə zamanı obyektlərin kanalizasiya sistemlərinin bu obyektlərin mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bir sistemdə birləşdirilməsinin məqsədə uyğunluluğuna diqqət yetirilməli, həmçinin mövcud qurğuların texniki, iqtisadi və sanitariya qiymətləndirilməsi, onlardan istifadə edilə bilməsinin və işlərinin intensivləşdirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.5. Obyektlərin kanalizasiya layihələri bir qayda olaraq su tələbatı və yaranmış tullantı sularının balansı təhlil edilərək bu obyektlərin su təchizatı layihələri ilə eyni zamanda işlənməli, təmizlənmiş tullantı və yağış sularından istehsalat su təchizatı və suvarmada istifadə olunmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.6. İstehsalat və şəhər tullantı sularının, onların xarakterindən asılı olaraq, təmizlənmiş sudan mümkün qədər maksimum təkrar istifadə etmək şərtilə birlikdə və ya ayrılıqda təmizlənməsinə yol verilir.

1.7. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemi seçilərkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

tullantısız və susuz texnologiyaların tətbiqi, qapalı su təsərrüfatı sisteminin yaradılması, hava ilə soyutma sistemlərindən istifadə edilməsi və s. hesabına texnoloji proseslərdə yaranan tullantı sularının həcminin azaldılmasının mümkünlüyü;

istehsalat tullantı sularının onlardan ayrı-ayrı komponentləri çıxartmaq üçün yerli qurğularda təmizlənməsinin mümkünlüyü;

sudan onun keyfiyyətinə müxtəlif tələblər irəli sürən texnoloji proseslərdə ardıcıl istifadə edilməsinin mümkünlüyü;

istehsalat tullantı sularının su obyektlərinə və ya yaşayış məntəqələrinin və ya digər su işlədicilərin kanalizasiya sistemlərinə axıdılma şərtləri;

tullantı sularının təmizlənməsi prosesində yaranan çöküntülərin kənar edilməsi və onlardan istifadə şərtləri.

1.8. Müxtəlif çirkləndiricilərə malik istehsalat tullantı sularını bir yerdə təmizləmək məqsədəuyğun olduqda onları bir axında birləşdirməyə yol verilir. Belə hallarda kommunikasiyalarda müxtəlif qazların və ya bərk maddələrin yaranması ilə kimyəvi proseslərin getməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.9. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya şəbəkələrini yaşayış məntəqələrinin küçə, yaxud məhəllədaxili şəbəkəsinə birləşdirdikdə, sənaye müəssisəsi ərazisindən kənarda nəzarət quyuları ilə təchiz olunmuş buraxıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Müəssisələrdən axıdılan tullantı suyunun sərfini ölçmək üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

Bir neçə sənaye müəssisəsinin istehsalat tullantı sularının bir axında birləşdirilməsinə bu müəssisələrin nəzarət quyularından sonra yol verilir.

1.10. Yaşayış məntəqəsinin məişət tullantı suları ilə birlikdə kənar ediləcək və təmizlənəcək istehsalat tullantı suları tərkibi və xassələrinə görə yaşayış məntəqəsinin kanalizasiya sisteminə qəbul edilən tullantı sularının tərkibinə irəli sürülən tələblərə cavab verməlidir. Bu tələblərə cavab verməyən istehsalat tullantı suları ilkin təmizlənməlidir. İlkin təmizlənmə dərəcəsi yaşayış məntəqəsinin kanalizasiya sistemini və təmizləyici qurğularını istismar edən təşkilatla (təşkilatlarla) razılaşdırılmalıdır. Belə təşkilatlar olmadıqda razılaşma bu kanalizasiya sistemini layihələndirən təşkilatla aparılmalıdır.

1.11. Tikinti üçün ayrılmış ərazilərdə, eləcə də müəssisə ərazilərində yaranan yerüstü axım suları daxil olmaqla bütün növlərdən olan tullantı sularını təmizlənməyə nəql edən ümumi axımlı və yarım ayrılmış kanalizasiya sistemlərini layihələndirən zaman bu normalar, həmçinin bu sistemlərin işini nizama salan digər normativ sənədlər rəhbər tutulmalıdır.

1.12. Layihələrdə qəbul edilən əsas texniki həllər və onların reallaşdırılmasının növbəliliyi mümkün variantların göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanmalıdır. Texniki-iqtisadi hesablamalar müsbət və mənfi cəhətləri hesabatsız təyin edilə bilməyən variantlar üçün yerinə yetirilir.

Optimal variant kimi sanitariya-epidemioloji xidmət və balıqçılıq təsərrüfatının tələbləri nəzərə alınmaqla material ehtiyatları, əmək, enerji və yanacaq sərflərinin azalması nəzərdə tutularaq ən az xərc tələb olunanı seçilir.

1.13. Kanalizasiya sistemləri layihələndirildikdə bu sahədə mövcud olan mütərəqqi texnoloji sxemlər, qurğu və avadanlıqlardan istifadə olunması, əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsi, texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması və tikinti-quraşdırma işlərinin yığma konstruksiyalardan, zavodlarda və ixtisaslaşmış emalatxanalarda istehsal olunan standart məmulat və detallardan istifadə etməklə maksimum sənayeləşdirilməsi nəzərə alınmalıdır.

1.14. İstehsalat və yağış kanalizasiyasının təmizləyici qurğuları, bir qayda olaraq, sənaye müəssisələrinin ərazisində yerləşdirilməlidir.

1.15. Təmizlənmiş tullantı və səth sularının su obyektlərinə buraxılma yerləri və şərtləri “Su təchizatı və tullantı suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi” əsas götürülərək, Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Dövlət Sanitariya-Epidemioloji Xidməti, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müvafiq qurumları və ölkə qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər orqanlarla, gəmiçilik olan sututarlar, suaxarlar və dənizlərə axıdılma yerləri ölkənin müvafiq nazirlik və orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

1.16. Kanalizasiya sisteminin fəaliyyətinin etibarlılığı tullantı sularının sərfinin və tərkibindəki çirkləndiricilərin miqdarının təyin olunmuş hədlərdə dəyişməsindən, onların su obyektlərinə axıdılma şərtlərindən, elektrik enerjisi ilə təminatda fasilə baş verdikdə, kommunikasiyalarda, qurğularda və avadanlıqda baş verə biləcək mümkün qəzalarda, plan üzrə təmir işləri aparıldıqda, xüsusi təbii şəraitdən (zəlzələ, çökən qruntlar və s.) asılı olan vəziyyətlərdə tələb olunan hesabi keçiricilik qabiliyyətinin və tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsinin saxlanılması ilə təyin edilir.

Kanalizasiya sisteminin və onun ayrı-ayrı elementlərinin fəaliyyətinin etibarlılığı təyin edilərkən texnoloji, sanitariya-epidemioloji və su mühafizə tələbləri nəzərə alınmalıdır.

1.17. Kanalizasiya sistemi, yaxud onun ayrı-ayrı elementlərinin işində fasiləyə yol verilməyən hallarda, onların fasiləsiz işləməsini təmin etmək üçün aşağıdakı tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır:

kanalizasiya obyektlərinin elektrik enerjisi ilə etibarlı təchizatı (iki müstəqil qidalanma mənbəyi, ehtiyat avtonom elektrik stansiyası, akkumulyator batareyaları və s.);

əvəz edilən kommunikasiyalar, keçid xətlərinin (baypas) qurulması, axının başqa xətlərə yönəldilməsi, paralel işləyən boru kəmərlərində bağlantılar və s.;

sonradan suyu normal rejimdə onlardan götürmək şərtilə qəza tutumlarının (bufer) qurulması;

paralel işləyən qurğuların biri profilaktik baxışa və ya təmirə dayandıqda səmərəli işləməsini təmin edən sayda bölmələrə ayrılması;

eyni təyinatlı işçi avadanlığın ehtiyat avadanlıqla təmin edilməsi;

avadanlıq və qurğuların ehtiyat keçiricilik qabiliyyəti, tutum, möhkəmlik və s. ilə təmin edilməsi (texniki-iqtisadi hesablama ilə təyin edilir);

qəza hallarında sistemin keçiricilik qabiliyyətinin və ya tullantı sularının təmizlənmə səmərəsinin yol verilən azaldılma həddinin təyin edilməsi (nəzarət orqanları ilə razılaşdırmaqla);

Yuxarıda göstərilən tədbirlərin tətbiqinin vacibliyi layihələndirmə zamanı obyektin məsuliyyət dərəcəsindən asılı olaraq nəzərdən keçirilməlidir.

1.18. Bir qurğu qəzaya uğradıqda, yaxud təmirə dayandırıldıqda eyni təyinatlı digər qurğulara düşən əlavə yüklənmə onların hesabi məhsuldarlığının 8-17%-dən çox olmamalı və tullantı sularının təmizlənmə səmərəsini azaltmamalıdır.

1.19. Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya-mühafizə zonası onların gələcəkdə genişləndirilməsi də nəzərə alınmaqla aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya qurğuları və nasos stansiyalarından-cədvəl 1 üzrə;

sənaye müəssisələri ərazisində yerləşməyən, istehsalat tullantı sularını müstəqil təmizləyib nəql edən, yaxud istehsalat və məişət tullantı sularını bir yerdə təmizləyən və nəql edən təmizləyici qurğular və nasos stansiyalarından, tullantı sularının yarandığı sənaye müəssisələrində olduğu kimi (SN 245 üzrə), lakin cədvəl 1-də göstəriləndən az olmayaraq.

2. Normativ istinadlar

Bu normalarda aşağıda göstərilən normativ sənədlərə istinad edilib:

Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiq olunan ölçü vahidləri haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2011-ci il tarixli № 23 Qərarı
Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi
Azərbaycan Respublikasının Qanunu “Su təchizatı və tullantı suları haqqında”
AzDTN 2.6-1	Dövlət Şəhərsalma Norma və Qaydaları. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması
AzDTN 2.3-1	Seysmik rayonlarda tikinti
MSN 2.02.01-97	Bina və qurğuların yanğın təhlükəsizliyi
TNvəQ 2.01.01-82	İnşaat klimatologiyası və geofizikası
TNvəQ 2.01.09-91	İşlənilən ərazilərdə və çökən qruntlarda olan bina və qurğular
TNvəQ 2.04.01-85*	Binaların daxili su kəməri və kanalizasiyası
TNvəQ 2.04.02-84*	Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.03-85*	Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.09-84	Bina və qurğuların yanğından avtomatik müdafiəsi
TNvəQ 2.06.15-85	Ərazilərin su basmadan mühəndis müdafiəsi
TNvəQ 3.04.03-85	Tikinti konstruksiya və qurğularının korroziyadan müdafiəsi
SN 245-71	Sənaye müəssisələrinin layihələndirilməsinin sanitariya normaları
SN 322-74	Şəhərlərdə və sənaye müəssisələrində lövhəli keçid üsulu ilə qurulan kollektor tunellərinin tikintisi üçün işlərin yerinə yetirilməsi və qəbulu üzrə göstərişlər
DÜİST 12.1.011-78*	Partlama təhlükəsi olan qarışıqlar. Təsnifatlaşdırma və üsullar
DÜİST 12.2.020-76	Əmək mühafizəsinin standartları sistemi. Partlayışdan müdafiə olunan elektrik avadanlığı. Təsnifatlaşdırma. Markalanma
DÜİST 17.1.1.01-77	Təbiətin mühafizəsi. Hidrosfera. Suyun müdafiəsi və istifadə edilməsi. Əsas termin və təyinlər
DÜİST 25150-82	Kanalizasiya. Terminlər və təyinlər
DÜİST 25298-82	Məişət tullantı sularının təmizlənməsi üçün yığcam qurğular
PUE-76	Elektrik qurğuların qurulma qaydaları

3. Əsas anlayışlar

Bu Tikinti Norma və Qaydalarında aşağıdakı terminlərdən və ixtisarlardan istifadə edilmişdir:

asılı maddələr	sudan götürülmüş nümunə süzüldükdə kağız süzgəc səthində qalan çirkləndiricilərin miqdarını xarakterizə edən göstərici;
axım modulu	vahid zamanda su toplanan vahid sahədən axan su miqdarı;
ayrılmış kanalizasiya sistemi	iki və daha çox müstəqil kanalizasiya şəbəkəsindən ibarət kanalizasiya sistemi: təsərrüfat-məişət və şəhər kanalizasiya sisteminə qəbul edilə bilən istehsalat tullantı sularının bir hissəsini kənarlaşdıran şəbəkə; təsərrüfat-məişət tullantı suları ilə birlikdə axıdılmasına və təmizlənməsinə yol verilməyən, çirkli istehsalat tullantı sularını kənarlaşdıran şəbəkə; yaşayış və sənaye ərazilərindən sututarlara axıdılmazdan əvvəl təmizlənən yağış, ərimiş qar və küçə-meydanların suvarılması-yuyulmasından yaranan tullantı sularını kənarlaşdıran şəbəkə;
bioloji süzgəc	tullantı sularını təmizləmək üçün bioloji pərdəsi olan yükdən keçirmək prinsipi ilə işləyən qurğu;
iki yaruslu durulducu	tullantı sularının durulması və çökmüş lilin qıcqırmasının iki konstruktiv həcmdə getməsini bir qurğuda təmin edən durulducu;
hidravlik yük	təmizləyici qurğuların vahid səthindən, yaxud vahid həcmindən müəyyən zaman kəsiyində keçən tullantı sularının həcmi;
kanalizasiya sistemi	müxtəlif mənşəli tullantı sularını toplayan, nəql edən, təmizləyən və təmizlənmiş tullantı sularını sututarlara-suqəbuledicilərə tullayan və ya təkrar istifadəyə yönəldən biri-biri ilə bağlı qurğuların cəmi;
metantenk	tullantı suları çöküntüsünü yüksək temperaturda anaerob qıcqırtmaq üçün qurğu;
sututar	quruda yerləşən, tam hərəkətsiz, yaxud çox yavaş hərəkətli axına malik su obyekti;
suyu çirkləndirən maddə	suyun keyfiyyət normalarını korlayan maddə;
suyun aerasiya edilməsi	suyun havanın oksigeni ilə zənginləşdirilməsi;
şəhər tullantı suları	şəhər kanalizasiyasına qəbul edilən məişət və sənaye tullantı sularının qarışığı;
tullantı suları	insanın məişət və istehsalat fəaliyyətində istifadə olunaraq kənarlaşdırılan sular;
tullantı sularının təmizlənməsi	tullantı sularının onlarda olan müəyyən maddələrin parçalanması, yaxud kənarlaşdırılması məqsədilə emalı;
tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi	tullantı sularından patogen və sanitariya cəhətdən təhlükəli olan digər mikroorqanizmlərin kənarlaşdırılması məqsədilə emalı;
tullantı sularının kənarlaşdırılma norması	bir sakin, yaxud istehsalat üçün xarakterik olan bir şərti vahid üçün təyin edilmiş tullantı su miqdarı;
ümumiaxımlı kanalizasiya sistemi	şəhər və yerüstü tullantı suları daxil olmaqla bütün növlərdən olan tullantı sularını birlikdə kənarlaşdıran və təmizləyən kanalizasiya sistemi;
yağış axımı	yağış düşməsi nəticəsində yer səthində yaranan axım;
yağışın davametmə müddəti	kanalizasiya şəbəkəsini hesablamaq üçün müəyyən intensivliyə və tezliyə malik yağışın davametmə müddəti;
yağışqəbuledici	kanalizasiya şəbəkəsinin yağış sularını qəbul edərək kənarlaşdıran qurğusu;
yarımayrılmış kanalizasiya sistemi	İki müstəqil küçə boru şəbəkəsindən ibarət kommunal kanalizasiya sistemi: sistemlərdən biri şəhər tullantı sularını, digəri yağış, ərimiş qar və küçə-meydanların suvarılması-yuyulmasından yaranan tullantı sularını kənarlaşdırır; yaşayış məntəqəsinin bütün tullantı sularını təmizləyici qurğulara nəql etdirən baş kollektorları ümumi axımlı qəbul edilir və kənarlaşdırılan su miqdarı hesabi sərfdən artıq olduqda yağış sularının bir qismi ayırıcı kameralar vasitəsilə təmizlənmədən sututara axıdılır;
yerüstü tullantı suları (yağış və ərimiş qar suları)	yağış yağdıqdan və qar əridikdən sonra yaranan su axımları;
SSAM	sintetik səthi-aktiv maddələr;
SAM	səthi-aktiv maddələr
SOK	sirkulyasiyalı oksidləşdirici kanallar;
NÖC	nəzarət ölçü cihazları;
OKT	oksigenə kimyəvi tələbat;
OBT	oksigenə bioloji tələbat;
QTS	qarışıq təsirli süzgəclər;
ƏES	əhalinin ekvivalent sayı (üzvi çirkləndiricilərin əhalinin sayına ekvivalent miqdarını göstərir).

4. Şəhər tullantı sularının hesabi sərfləri. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması. Xüsusi sərflər və qeyri-müntəzəmlik əmsalları

4.1. Ümumi müddəalar

4.1.1. Yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya sistemləri layihələndirilərkən yaşayış binalarından kənarlaşdırılan məişət tullantı sularının il ərzində orta sutkalıq xüsusi hesabi sərfi ərazinin və yaşıllıq zonalarının suvarılması nəzərə alınmadan TN və Q 2.04.02-ə əsasən il ərzində orta sutkalıq xüsusi hesabi su sərfinə bərabər qəbul edilməlidir.

Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya-mühafizə zonalarının layihələndirilməsində cədvəl 1-də verilmiş normalar əsas götürülməlidir.

Cədvəl 1. Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya mühafizə zonası

Qurğular		Təmizləyici qurğuların aşağıdakı hesabi məhsuldarlığında (min.m³/sut) sanitariya-mühafizə zonası, m
Qurğular		0,2-ə qədər	0,2-dən çox,5-ə qədər	5-dən çox, 50-ə qədər	50-dən çox, 280-ə qədər
Çöküntünü qıcqırtmaq üçün lil sahələri olan mexaniki və bioloji təmizləmə qurğuları, həmçinin ayrılıqda yerləşmiş lil sahələri		150	200	400	500
Çöküntüləri bağlı otaqlarda termomexaniki emal edilən mexaniki və bioloji təmizləmə qurğuları		100	150	300	400
Süzmə sahələri		200	300	500	-
Cədvəl 1-in davamı
Becərilən suvarılan torpaq sahələri		150	200	400	-
Bioloji nohurlar	200	200	300
Dövretdirici oksidləşdirici kanalları olan qurğular	150	-	-	-
Nasos stansiyaları	15	20	20	30
*Q e y d:* 1. Məhsuldarlığı 280 min.m³/ sut-dan böyük olan, həmçinin tullantı sularının təmizlənməsinin və çöküntünün emal edilməsinin qəbul edilmiş texnologiyasından kənara çıxmalar olduqda kanalizasiya qurğularının sanitariya-mühafizə zonaları Səhiyyə Nazirliyinin sanitariya-epidemioloji xidməti ilə razılaşdırıldıqdan sonra təyin edilir. 2. Cədvəl 1-də göstərilən sanitariya-mühafizə zonalarının, yaşayış binaları küləyin təmizləyici qurğular tərəfdən əsdiyi ərazidə yerləşdiyi hallar üçün 2 dəfəyə qədər artırılmasına, yaxud əlverişli küləklər qrafiki olduqda 25%-ə qədər azaldılmasına yol verilir. 3. Məhsuldarlığı 0,2 min.m³/ sut-dan çox olan təmizləyici qurğuların ərazisində lil sahələri olmadıqda sanitariya-mühafizə zonasının ölçüsü 30% azaldılmalıdır. 4. Sahəsi 0,5 ha-ya qədər olan süzmə sahələrindən və məhsuldarlığı 50 m³/sut-ya qədər olan mexaniki və bioloji (biofiltrlərdə) təmizləmə qurğularından sanitariya-mühafizə zonası 100 m qəbul edilməlidir. 5. Məhsuldarlığı 15 m³/sut-dan az olan yeraltı süzmə sahələrindən sanitariya-mühafizə zonası 15 m qəbul edilməlidir. 6. Süzmə xəndəkləri və qum-çınqıl filtrlərindən sanitariya-mühafizə zonası 25 m, septiklərdən və süzmə quyularından müvafiq olaraq 5 və 8 m, məhsuldarlığı 700 m³/sut-ya qədər olan aerob stabilləşmə ilə tam oksidləşdirən aerasiya qurğularından 50 m qəbul edilməlidir. 7. Boşaltma stansiyalarından sanitariya-mühafizə zonası 300 m qəbul edilməlidir. 8. Yaşayış ərazilərinin səth axım sularını təmizləyən qurğulardan sanitariya-mühafizə zonası 100 m,nasos stansiyalarından 15 m, sənaye müəssisələrinin təmizləyici qurğularından sanitariya-epidemioloji xidmət ilə razılaşdırmaya əsasən qəbul edilməlidir. 9 .Şlamtoplayıcılardan sanitariya-mühafizə zonası şlamın tərkibi və xüsusiyyətlərindən asılı olaraq sanitariya-epidemioloji xidmət ilə razılaşdırmaya əsasən qəbul edilməlidir.

4.1.2. Ehtiyac olduqda, ayrı-ayrı yaşayış və ictimai binalardan kənarlaşdırılan tullantı sularının xüsusi hesabi sərfi TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə əsasən təyin edilməlidir.

4.1.3. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaranan istehsalat tullantı sularının hesabi orta sutkalıq sərfi və onların axınının qeyri-müntəzəmlik əmsalları texnoloji göstəricilər əsasında təyin edilməlidir. Bu zaman az sulu texnoloji proseslərin, dövri su təchizatı sistemlərinin tətbiqi, sudan təkrar istifadə və s. yollarla sudan səmərəli istifadə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

4.1.4. Kanalizasiyası olmayan rayonlarda xüsusi su kənarlaşdırılma norması bir sakin üçün 25 l/sut qəbul edilməlidir.

4.1.5. Yaşayış məntəqəsində tullantı sularının orta sutkalıq hesabi sərfi 4.1.1-4.1.4 maddələri üzrə nəzərdə tutulan sərflərin cəminə bərabər təyin edilir.

Əhaliyə xidmət edən yerli sənaye müəssisələrinin tullantı suları, həmçinin hesablanmayan sərflərin miqdarının əlavə olaraq, yaşayış məntəqəsinin bütün orta sutkalıq tullantı sularının (əsaslandırma olduqda) müvafiq olaraq 6-12%-i və müvafiq əsaslandırma olduqda 4-8%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

4.1.6. Tullantı sularının hesabi sutkalıq sərfləri 4.1.5 maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilmiş il ərzində orta sutkalıq sərflərin cəminin TNvəQ 2.04.02-ə görə sutkalıq qeyri-müntəzəmlik əmsalına hasili ilə təyin edilməlidir.

4.1.7. Tullantı sularının hesabi maksimal və minimal sərfləri 4.1.5 maddəsinin göstərişləri əsasında müəyyən edilmiş il ərzində orta sutkalıq sərflərin cədvəl 2-də verilmiş ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsallarına hasili ilə təyin edilməlidir.

4.1.8. Sənaye müəssisələrinin istehsalat tullantı sularının hesabi sərfləri qəbul edilməlidir:

müəssisənin sexlərindən tullantı sularını qəbul edən xarici kollektorlar üçün - saatlıq maksimal sərflərə əsasən;

müəssisənin ümumzavod və sahədənkənar kollektorları üçün - birləşmiş saatlıq qrafikə əsasən;

müəssisə qruplarının sahədənkanar kollektorları üçün-tullantı sularının kollektorda axma müddəti nəzərə alınmaqla birləşmiş saatlıq qrafikə əsasən.

Cədvəl 2. Ümumi qeyri müntəzəmlik əmsalları

Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalı	Tullantı sularının orta sərfi, l/s
Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalı	5	10	20	50	100	300	500	1000	≥ 5000
1% təminatla maksimum 1% təminatla minimum 5% təminatla maksimum 5% təminatla minimum	3,0 0,2 2,5 0,38	2,7 0,23 2,1 0,46	2,5 0,26 1,9 0,5	2,2 0,3 1,7 0,55	2,0 0,35 1,6 0,59	1,8 0,4 1,55 0,62	1,75 0,45 1,5 0,66	1,7 0,51 1,47 0,69	1,6 0,56 1,44 0,71
*Q e y d:* 1. Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalının cədvəl 2-də verilən qiymətlərinin istehsalat tullantı sularının ümumi axının 45%-dən çox olmayan hallarda qəbul edilməsinə yol verilir. İstehsalat tullantı suları ümumi axının 45%-dən çox olan hallarda ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalları oxşar obyektlərin istismar təcrübəsinə əsasən, yaxud məişət və istehsalat tullantı sularının sutkanın saatları üzrə kənar edilən faktiki miqdarına əsasən təyin edilməlidir. 2. Tullantı sularının sərfi 5 l/s-dən az olduqda maksimum qeyri-müntəzəmlik əmsalı 3-ə bərabər qəbul edilməlidir. 3. 5%-li təminat sərfin sutka ərzində orta hesabla 1 dəfə gözlənilən mümkün artmasını (azalmasını) nəzərdə tutur. 1% - 5-6 sutkada 1 dəfə.

4.1.9. Tullantı suları nasoslarla nəql etdirildikdə şəbəkə və qurğuların hesabi sərfləri nasos stansiyalarının məhsuldarlığına bərabər qəbul edilməlidir.

Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaranan tullantı sularının həcmi bu sahədə mövcud olan normalarla, yaxud oxşar layihələr əsasında təyin edilməlidir.

4.1.10. Məişət və istehsalat tullantı sularının özüaxımlı xətləri, kollektorları və kanalları, həmçinin basqılı boru kəmərlərinin suburaxma qabiliyyəti 4.1.7 və 4.1.8 maddələrinin göstərişlərinə uyğun hesablanmış maksimal sərflərin cəminə, yağışlar və qarın ərimə dövründə kanalizasiya şəbəkələrinə baxış quyularının qapaqlarının kip bağlanmayan yerlərindən, eləcə də qrunt sularının infiltrasiyası nəticəsində daxil olan əlavə yerüstü axımların və qrunt sularının cəminə yoxlanıl-malıdır.

Əlavə daxil olan axımın miqdarı q_ə.d, l/s, xüsusi tədqiqatların nəticələri, yaxud oxşar obyektlərin istismar göstəriciləri əsasında, onlar olmadıqda isə (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada L-hesablanan qurğuya qədər (boru kəmərinə qədər) boru kəmərinin uzunluğu, km;

m_d- yağıntıların TNvəQ 2.01.01-ə və ya Milli Hidrometeorologiya Departamentinin regional bölmələrinin məlumatlarına əsasən təyin edilmiş sutkalıq maksimal miqdarıdır, mm.

İstənilən en kəsiyə malik özüaxımlı boru kəmərləri və kanalların artırılmış sərflərəgörə buraxma qabiliyyətinin yoxlanılması onların hündürlüyünün 0,95-nəqədər dolmasına hesablanmalıdır.

4.2. Yağış kanalizasiyası

4.2.1. Məskunlaşma zonalarından və müəssisələrin ərazilərindən yerüstü axımların kənarlaşdırılması şərtləri

4.2.1.1. Yaşayış məntəqələrinin və sənaye müəssisələrinin ərazilərindən yerüstü tullantı sularının kənarlaşdırılması üçün bağlı sistemlər nəzərdə tutulmalıdır. Müxtəlif növ novlardan,xəndəklərdən, küvetlərdən, yarğanlardan, kiçik çaylardan istifadə etməklə bu suların açıq sistemlə kənarlaşdırılmasına az mərtəbəli fərdi tikililəri olan ərazilərdə, kənd yaşayış məntəqələrində qəsəbələrdə və bütün digər hallarda müvafiq texniki-iqtisadi əsaslandırmalar, eləcə də Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin sanitariya-epidemioloji xidməti, Azərbayçan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və “Azərsu” ASC ilə razılaşdırılmaqla yol verilir.

Yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşən avtomobil yolları və yol xidməti obyektlərinin yerüstü axımlarının təmizləyici qurğulara novlar və кüvеtlərlə nəql etdirilməsinə yol verilir.

Q e y d: Yaşayış məntəqələrində əhalinin sayı10 min nəfərdən az və ya yağışın intensivliyi (q₂₀) 25 l/(s.ha)-dan az və təkrar olunma ehtimalı ildə iki dəfədən artıq olduğu hallarda yağış kanalizasiyasının layihələndirilməsi tövsiyə edilmir.

4.2.1.2.Yerüstü tullantı sularının təmizləyici qurğulara və su obyektlərinə axıdılması mümkün qədər axım sahəsinin aşağı məntəqələri üzrə özüaxımlı rejimdə nəzərdə tutulmalıdır. Müstəsna hallarda və müvafiq əsaslandırma olduqda yerüstü tullantı sularının təmizləyici qurğulara basqılı sistemlərlə nəql etdirilməsinə yol verilir.

4.2.1.3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərindən yerüstü tullantı sularını kənarlaşdıran sistemlərdə kollektor şəbəkəsinə yanaşı gedən drenajlardan,istilik şəbəkələrindən, yeraltı kommunikasiyaların ümumi kollektorlarından, infiltrasiya və drenaj sularının, həmçinin sənaye müəssisələrinin çirklənməmiş tullantı sularının da daxil olmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

4.2.1.4. Məskunlaşma ərazilərindən və müəssisə meydançalarından mütəşəkkil kənarlaşdırılan və mövcud normaların tələb etdikləri səviyyədə təmizlənməyən yağış, ərimiş qar və suvarma sularının su obyektlərinə axıdılmasına yol verilmir.

4.2.1.5. Yerüstü tullantı sularının su obyektlərinə mütəşəkkil qaydada axıdılması şərtləri müəyyən edilərkən su obyektlərinin mühafizəsinə Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan ekoloji və sanitariya tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Yerüstü axımların kənarlaşdırılma və təmizlənmə sxemləri, həmçinin təmizləyici qurğuların konstruksiyalarının seçilməsi bu suların kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikaları, kənarlaşdırılma şərtləri ilə təyin edilir, bu və ya digər variantın reallaşdırıla bilməsinin texniki imkanları və texniki-iqtisadi göstəricilərinin müqayisəsi ilə qiymətləndirilir.

4.2.1.6. Yağış yağan, qar əriyən, yol örtükləri yuyulan zaman və s. hallarda məskunlaşma əraziləri və çirklənməsinə görə onlara yaxın olan müəssisə ərazilərinin yerüstü illik su axımlarının ən azı 70% -ə qədərinin və məxsusi toksik xassəli və ya üzvi maddələrlə çirklənməsi mümkün olan müəssisələrin ərazilərində yaranan bütün axım həcminin təmizlənməsi təmin edilməlidir.

4.2.1.7. Şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin məskunlaşma ərazilərində yerləşmiş sənaye zonaları, tikinti işləri gedən əraziləri, anbar və avtomobil təsərrüfatı, həmçinin xüsusi çirklənmiş sahələrin (benzindoldurma məntəqələri, avtomobil dayanacaqları, avtobus stansiyaları, ticarət mərkəzləri) yerüstü su axımları yağış kanalizasiyasına və ya mərkəzləşdirilmiş kommunal kanalizasiya sisteminə axıdılmazdan əvvəl yerli qurğularda təmizlənməlidir.

4.2.1.8. Məskunlaşma ərazilərinin yerüstü suları, ayrılmış sukənarlaşdırıcı sistemlə axıdılarkən təmizləyici qurğular, bir qayda olaraq yagış kanalizasiyasının baş kollektorlarının mənsəbində su obyektinə çıxışdan əvvəl yerləşdirilməlidirlər. Tullantı sularının su obyektlərinə axıdılma yerləri suyun təmizlənməsi, istifadəsi və qorunması ilə məşğul olan idarələr, sanitariya-epidemioloji və balıq mühafizə xidmətləri ilə razılaşdırılmalıdır.

4.2.1.9. Sənayе zonaları,avtomobil nəqliyyatı və piyadaların intensiv hərəkət etdiyi çoxmərtəbəli yaşayış zonaları, iri nəqliyat magistralları, ticarət mərkəzləri kimi şəhər ərazilərindən, həmçinin kənd yaşayış məntəqələrindən çirkləndirici maddələrə görə böyük yükə malik yerüstü axımlar təmizləyici qurğulara nəql edilməlidir.

4.2.1.10. Şəhərin yağış kanalizasiya sistemində mərkəzləşdirilmiş və ya yerli təmizləyici qurğular olduqda I qrup müəssisələrin ərazilərində yaranan yerüstü axımlar (tərkibinə görə tikintisi olan ərazilərin yerüstü axımlarınа yaxın olan sənaye və istehsalat obyektləri) коmmunаl təsərrüfat idarələri ilə razılaşma yolu ilə ilkin təmizləmə aparılmadan şəhərin yağış suaxıdıcılarına yönəldilə bilər.

İkinci qrupa daxil olan müəssisələrin ərazilərindən axan yerüstü tullantı suları (istehsal şəraitinə görə toksik xassələrə malik spesifik maddələrin və ya axımın OBT₂₀ və OKT-nin yüksək göstəricilərə malik olmasına şərait yaradan kifayət miqdarda üzvi maddələrin yerüstü axımlara qarışmasının qarşısının tam alınmasının mümkün olmadığı müəssisələr), yaşayış məntəqəsinin yağış kanalizasiyasına axıdılmazdan əvvəl, həmçinin bu sular istehsalat tullantı sularıilə birlikdə kənarlaşdırılarkən mütləq şəkildə müstəqil təmizləyici qurğularda spesifik çirkləndiricilərdən təmizlənməyə məruz qalmalıdır.

4.2.1.11. Birinci və ikinci qrupa daxil olan müəssisələrin ərazilərində yaranan yerüstü axımların şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin kommunal kanalizasiya sisteminə axıdılmasının (təsərrüfat-məişət tullantı suları ilə birlikdə təmizlənməsi məqsədi ilə) mümkünlüyü tullantı sularının bu sistеmə daxil еdilmə şərtləri ilə müəyyənləşdirilir və hər bir konkret hal üçün təmizləyici qurğuların ehtiyat gücləri nəzərdən keçirilir.

4.2.1.12. Yaşayış məntəqələri və sənaye sahələrinin yağış kanalizasiya qurğuları layihələndirilərkən təmizlənmiş tullantı sularından istehsalat su təchizatında və suvarma məqsədləri üçün istifadə olunması variantı nəzərdən keçirilməlidir.

4.2.2. Yerüstü tullantı sularının ortaillik həcminin təyini

4.2.2.1. Yağış yağan, qar əriyən zaman və yol örtükləri yuyulduqda məskunlaşma zonalarında və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının ortaillik həcmi W_h, (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada W_y, W_qvə W_s- yağış, ərimiş qar və yol örtüklərinin yuyulmasından yaranan suyun ortaillik həcmləridir, m³.

4.2.2.2. Məskunlaşma zonalarından və sənaye müəssisələri ərazilərindən axan yağış W_y,və ərimiş qar sularının W _q, ortaillik həcmləri (3) və (4) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada F - kollektorun axım sahəsi, ha;

h_qvə h_y - uyğun olaraq ilin soyuq (yaxud qar örtüyündə onun əriməsinin başlamasına qədər olan dövrdə su ehtiyatı) və isti mövsümlərində yağıntının miqdarı, mm (Milli Hidrometeorologiya Departamentinin regional bölmələrinin məlumatlarına və ya TNvəQ 2.01.01-ə əsasən qəbul edilməlidir);

və - uyğun olaraq yağış və ərinti sularının цmumi axıм əmsalıdır.

4.2.2.3. Məskunlaşma ərazilərindən axan yağış sularının ortaillik miqdarı (W_y) təyin edildikdə ümumi axım sahəsi (F) üçün ümumi axım əmsalı (ψ_y) cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 3. Müxtəlif növ örtüklər üçün axım əmsalı ψ_y-nın qiymətləri

Axım sahəsi, yaxud yer səthinin növü	Ümumi axım əmsalı ψ_y
Dam örtükləri və asfalt-beton örtüklər	0,6 –0,7
Çaylaq və çınqıl daşlıküçələr	0,4 - 0,5
Yol örtüyü olmayan məhəllələr, şəhər bağçaları, bulvarlar	0,2 - 0,3
Qazonlar	0,1
Müasir tikilliləri olan məhəllələr	0,3- 0,4
Orta şəhərlər	0,3 - 0,4
Kiçik şəhər və qəsəbələr	0,25 - 0,3

4.2.2.4. Sənaye müəssisələrindən və istehsalat ərazilərindən axan yağış sularının ortaillik həcmi (W_y) müəyyən edilərkən ümumi axım əmsalının (ψ_y) qiyməti, müxtəlif örtüklər üçün əmsalların orta qiymətləri nəzərə alınmaqla, bütün axım sahəsi üçün orta ölçülmüş qiymət kimi müəyyən edilir: sukeçirməyən örtüklər üçün - 0,6 - 0,8; qrunt səthləri üçün - 0,2; qazonlar üçün - 0,1.

4.2.2.5. Qarın təmizlənməsi və mülayim hava şəraitində sukeçirən örtüklərə qismən su hopması hesabına su itkilərini nəzərə alaraq tikintili ərazilərdə və müəssisələrin ərazilərində yaranan ərinti sularının ortaillik həcmi təyin edilərkən ümumi axım əmsalı Ψ_y-ın qiymətinin 0,5 - 0,7 həddində qəbul edilməsinə yol verilir.

4.2.2.6. Axım sahələrindən axan suvarma-yuma sularının ümumi illik həcmi (5) düsturu ilə hesablanmalıdır:

, m³ (5)

burada, m-yol örtüklərinin yuyulması üçün xüsusi su sərfi (bir yuma üçün, bir qayda olaraq, 0,2-1,5 l/m² qəbul edilməlidir);

k - il ərzində yumaların orta sayı(təqribən 150 qəbul edilməsinə yol verilir);

F_s- yuyulmaya məruz qаlan bərk örtüklü zonaların sahəsi, ha;

Ψ_s - suvarma - yuma suları üçün axım əmsalıdır (0,5-ə bərabər qəbul edilməlidir).

4.2.3. Təmizlənməyə veriləcək yerüstü tullantı sularının hesabi həcmlərinin təyini

4.2.3.1.Məskunlaşma ərazilərində və sənaye müəssisələri sahələrində hesabi yağışdan yaranmış və təmizləyici qurğulara yönəldilən axımların həcmi (6) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada F- axım sahəsi, ha;

h_a- yağıntı müddətində düşən və tam həcmdə təmizlənməyə göndərilən yağıntının maksimal hündürlüyü, mm;

- hesabi yağışın orta axım əmsalıdır (müxtəlif növ örtüklər üçün sabit axım əmsallarının orta ölçülmüş qiyməti kimi cədvəl 12-ə əsasən qəbul edilməlidir).

4.2.3.2. Məskunlaşma əraziləri(tikintili ərazilər) və birinci qrupa daxil olan sənaye müəssisələri üçün h_а - nın qiyməti yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P = 0,05-0,1 il üçün uyğun gələn az intensivli, tez-tez təkrar olunan yağış suyunun sutkalıq hündürlüyünə bərabərdir ki, bu da Azərbaycan Respublikasının bir çox yaşayış məntəqələri üçün yerüstü illik axımların miqdarının 70% - dən az olmayan hissəsinin kanalizasiya kollektorları və ya sututarlara axıdılmazdan əvvəl yetərincə təmizlənməsini tələb edir.

4.2.3.3. İlkin göstəricilər aşağıdakılardır:

konkret ərazidə atmosfer yağıntıları haqqında meteoroloji stansiyanın çoxillik (10-15 ildən az olmayaraq) müşahidələrinin göstəriciləri;

yaxında yerləşən meteoroloji stansiyaların müşahidə göstəriciləri.

Meteoroloji stansiyanın məlumatlarını axımın baxılan sahəsində o vaxt qəbul etmək olar ki, aşağıdakı şərtlər yerinə yetirilmiş olsun:

stansiyadan suyığıcı sahəyə qədər olan məsafə 100 km-dən az olsun;

suyığıcı sahənin və meteoroloji stansiyanın dəniz səviyyəsindən yüksəklik fərqi 50 m-dən çох olmasın.

4.2.3.4. Məskunlaşma əraziləri (tikintili ərazilər) və 1-ci qrup sənaye müəssisələri üçün çохillik müşahidə göstəriciləri h_аolmadıqda onun illik yerüstü axımlarının 70% - dən çoxunun təmizlənməyə göndərilməsini təmin edən qiymətini 5 - 10 mm həddində qəbul edilməsinə yol verilir.

4.2.3.5. Qarın ərimə dövrünün ortasında məskunlaşma ərazilərindən və sənaye müəssisələrinin ərazisindən təmizləyici qurğulara ötürülən ərinti sularının sutkalıq maksimum həcmi (W_q.sut) aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır:

burada, F - axım sahəsi, ha;

Ψ_q- ərimiş qar sularının ümumi axım əmsalı (0,5 – 0,8 həddində qəbul edilməlidir);

h_qP- təkrarlanması verilmiş yağıntı layının hündürlüyü, mm;

a - qarın qeyri-müntəzəm əriməsini nəzərə alan əmsal (0,8 qəbul edilməlidir);

K_t- qarın təmizlənməsini və daşınmasını nəzərə alan əmsal (düstur (8) ilə hesablanmalıdır):

burada F_t- qardan təmizlənən ərazinin ümumi sahəsidir (qarla örtülmüş ümumi sahənin 5%-dən 15%-ə qədəri miqdarında qəbul edilməlidir).

4.2.4. Yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış və ərimiş qar sularının hesabi sərflərinin təyini

4.2.4.1. Məskunlaşma zonalarından və sənaye müəssisələri ərazilərindən tullantı sularını kənar edən yağış kanalizasiya kollektorlarının sərfi, həddi intensivlik metodu ilə təyin edilməlidir:

axım əmsalının sabit qiymətlərində

axım əmsalının dəyişən qiymətlərində

burada А, п - konkret ərazi üçün, müvafiq olaraq, yağışın intensivliyini və davam etmə müddətini xarakterizə edən parametrlər olub maddə 4.2.4.2.-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir;

y_orvə z_or-uyğun olaraq axım və örtük əmsallarının orta qiymətləri olub, maddə 4.2.4.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin olunur; sukeçirməyən səthlər üstünlük təşkil etdikdə (müasir şəhər tikintisi üçün səciyyəvi olan, sukeçirməyən səthlərin hövzənin ümumi sahəsinin 30%-dən çox hissəsini tutduğu hallarda) (9) düsturundan istifadə edilməlidir;

F-hesabi axım sahəsi(ha) olub, maddə 4.2.4.6-nın göstərişləri əsasında təyin edilməlidir;

- yağışın hesabi davametmə müddəti (dəq-ə), yağış sularının yer səthi və borularla hesabi məntəqəyə qədər axmasının davametmə müddətini göstərir və maddə 4.2.4.8-ın göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Yağış şəbəkələrinin hidravlik hesabatı üçün yağış sularının hesabi sərfi (11) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - basqılı rejim yarandıqda şəbəkənin sərbəst həcminin dolmasını nəzərə alan əmsal olub cədvəl 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 4 Basqılı rejim yaranan zaman şəbəkənin sərbəst tutumunun dolmasını nəzərə alan

_{əmsalının qiymətləri}

Dərəcə göstəricisi n

0,4 və daha az

0,5

0,6

0,7

əmsalı

0,8

0,75

0,70

0,65

Q e y d:

1. Yerin mailliyi 0,01¸0,03 olduqdaəmsalının göstərilmiş qiymətləri 10-15% artırılmalıdır, yerin mailliyi 0,03-dən çox olduqda=1 qəbul olunmalıdır.

2. Yağış kollektorunda və ya qollarda məntəqələrin ümumi sayı 10-dan az olduqda əmsalının göstərilmiş qiymətini istənilən mailliklərdə məntəqələrin sayı 4-10 olduqda 10%, 4-dən az olduqda 15% azaltmağa yol verilir.

4.2.4.2. A və n parametrləri müəyyən bir sahədə qeydiyyata alınmış özüyazan yağış ölçənlərin çoxillik göstəricilərinin təhlili nəticəsində, yaxud hidrometeoroloji xidmətin regional idarələrinin verdiyi məlumatlar əsasında təyin edilməlidir.

Bakı şəhəri üçün (meteoroloji stansiyanın apardığı 50 illik müşahidələrin nəticələrinin təhlili əsasında) P və yağışın yağma müddəti t-dən asılı olaraq q intensivliyinin qiyməti şək.1-də verilmiş qrafikdən təyin edilməlidir.

Yağışın intensivliyinin qrafik əsasında təyin edilmiş həddi aşma dövrü P-dən asılı olaraq A və n parametrlərinin qiymətləri cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 5. Bakı şəhəri üçün A və n parametrlərinin qiymətləri

Yağışın intensivliyinin həddi aşma dövrü, P	A	n
0,5	100	0,51
1	177	0,55
2	280	0,60
3	343	0,62
5	452	0,66
10	628	0,71
15	753	0,74

Şək. 1

4.2.4.3. Çoxillik göstəricilər olmadıqda А parametrinin nisbətən quraqlıq ərazilər üçün (12), digər ərazilər üçün isə (13) düsturu ilə hesablanmasına yol verilir.

burada q₂₀- baxılan ərazi üçün P = 1il olduqda davametmə müddəti 20 dəq-ə olan yağışın intensivliyi, l/s.ha (şək.2-də verilmiş qrafiklərə əsasən təyin edilməlidir;

P - yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü olub, maddə 4.2.4.4-ə əsasən qəbul edilməlidir. Azərbaycanın yaşayış məntəqələri üçün hesabi P cədvəl 7-ə, xüsusi hallar üçün isə cədvəl 10-a əsasən qəbul olunmalıdır;

n - dərəcə göstəricisi olub cədvəl 6-a əsasən, yaxud texniki ədəbiyyatdan təyin edilməlidir; quraqlıq rayonlar üçün n dərəcə Şəkil 1. Bakı şəhəri üçün göstəricisinin qiyməti dəyişən kəmiyyət olduğuna, P-nin qiymətin-dən asılı olaraq böyük hüdudda dəyişdiyinə və müəyyən asılılığa tabe olduğuna görəifadəsi ilə hesablanmalıdır (burada n₁-intensivliyin bir dəfə həddi aşma dövrü P=1 olduqda n- nin qiyməti; x- yağıntının dəyişkənliyini səciyyələndirən dərəcə göstəricisidir və qiyməti Azərbaycan respublikasının q₂₀< 60 l/(s.ha) olan şimal rayonları üçün 0,05; Sumqayıt da daxil olmaqla q₂₀< 30 l/(s.ha) olan Qobustan-Abşeron rayonu üçün 0,1; bu iki zona arasında olan rayonlar üçün isə interpolyasiya yolu ilə qəbul edilməlidir );

Şək.2. Azərbaycan Respublikası ərazisi üçün yağışın intensivliyi q₂₀ -nin paylanma xəritəsi

C-məntəqənin coğrafi vəziyyətindən asılı parametrdir. Azərbaycanın aran rayonları üçün C=1,0, yüksək dağlıq və dağətəyi rayonları üçün C=0,85 qəbul edilməlidir;

m_r-il ərzində yağışların orta sayı olub cədvəl 6-a əsasən qəbul edilməlidir;

g - dərəcə göstəricisi olub cədvəl 6-a əsasən qəbul edilməlidir.

Bakı şəhəri üçün (12) və (13) düsturlarında parametrlərin qiymətləri aşağıdakı kimi qəbul edilməlidir: q₂₀=34 l/(s.ha), n = 0,55p^0,11, C=1,20 ,g =1,82 və m_r=56.

Cədvəl 6 Müxtəlif iqlimə malik rayonlar üçün n, g və m_r parametrlərinin qiymətləri

R a y o n	n-nin qiymətləri		m_r	g
R a y o n	P=1 və daha çox	P 1-dən az	m_r	g
Xəzər dənizi sahilləri və Mahaçqaladan Bakıya qədər düzənlik	0,51	0,43	60	1,82
Böyük Qafqazın şərq yamacları, 500 m səviyyəyə qədər Kür-Araz ovalığı	0,58	0,47	70	1,82
Böyük Qafqazın 1500 m səviyyədən yüksək cənub yamacları, 500 m səviyyədən yüksək cənub yamacları, Dağıstan	0,57	0,52	100	1,54
Kür hövzəsi, Kiçik Qafqazın şərq hissəsi, Talış silsiləsi	0,63	0,52	90	1,33
Lənkəran	0,44	0,38	171	2,2

4.2.4.4. Yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P-ni kanalizasiyalaşdırılan obyektin xarakterindən, kollektorun yerləşdirilmə şəraitindən yağışın hesabi qiyməti aşmasından yarana biləcək nəticələr nəzərə alınmaqla seçilməli və cədvəl 7 və 8-ə əsasən qəbul edilməli, yaxud həddi aşma dövrü əsasında kollektorun yerləşmə şəraitindən, yağışın intensivliyindən, hövzənin sahəsindən və axım əmsalından asılı olaraq hesabatla təyin olunmalıdır.

Cədvəl 7. Yaşayış məntəqələri üçün q₂₀-nin qiymətlərindən asılı olaraq yağışın hesabi

intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P

Kollektorun yerləşmə şəraitləri		Yaşayış məntəqələri üçün q₂₀-nin aşağıdakı qiymətlərində yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
Yerli əhəmiyyətli yollarda	Magistral küçələrdə	60-a qədər	60-80	80-120	>120
Əlverişli və orta	Əlverişli	0,33-0,5	0,33-1	0,5-1	1-2
Əlverişsiz	Orta	0,5-1	1-1,5	1-2	2-3
Xüsusilə əlverişsiz	Əlverişsiz	2-3	2-3	3-5	5-10
	Xüsusilə əlverişsiz	3-5	3-5	5-10	10-20
Q e y d: 1. Kollektorun yerləşməsinin əlverişli şəraitləri: sahəsi 150 ha-dan çox olmayan hövzə yer səthinin orta mailliyi 0,005 və daha az olmaqla düz səthli relyefə malikdir; kollektor suayırıcı üzrə və ya suayırıcıdan 400 m-dən çox olmayan məsafə-də yamacın üst hissəsindən keçir. 2. Kollektorun yerləşməsinin orta şəraitləri: sahəsi 150 ha-dan çox olan hövzə yer səthinin mailliyi0,005-dən az düz səthli relyefə malikdir; kollektor yamacın aşağı sahəsindən mailliyi 0,02 və daha az olan talveq hissəsindən keçir, bu halda axım hövzəsinin sahəsi 150 ha-dan çox olmur. 3. Kollektorun yerləşməsinin əlverişsiz şəraitləri: kollektor yamacın aşağı hissəsindən keçir, hövzənin sahəsi 150 ha-dan çoxdur; kollektor orta mailliyi 0,02-dən yüksək sərt yamaclı talveqdən keçir. 4. Kollektorun yerləşməsinin xüsusilə əlverişsiz şəraitləri: kollektor suyu aşağı səviyyədə yerləşən qapalı sahədən (çaladan) kənar edir.

Cədvəl 8. Sənaye müəssisələrinin əraziləri üçün q₂₀- nin qiymətlərindən asılı olaraq yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P

Şəbəkənin həddindən artıq dolmasının nəticəsi	Sənaye müəssisələrinin əraziləri üçün q₂₀- nin aşağıdakı qiymətlərində yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
Şəbəkənin həddindən artıq dolmasının nəticəsi	70-ə qədər	70-dən 100-ə qədər	100-dən çox
Müəssisənin texnoloji prosesləri:
pozulmur	0,33-0,5	0,5-1	2
pozulur	0,5-1	1-2	3-5
Qeyd: 1. Qapalı hövzələrdə yerləşən sənaye müəssisələri üçün yağışın hesabi intensivliyini bir dəfə aşma dövrü hesabatla təyin edilməli, yaxud 5 ildən az olmayaraq qəbul edilməlidir. 2. Sənaye müəssisələri üçün toksik xassəli spesifik çirkləndiricilər, yaxud üzvi maddələrlə çirklənmiş yüksək OBT və OKT-yə malik (ikinci qrup müəssisələrə məxsus) yerüstü axımlar üçün yağışın hesabi intensivliyi bir dəfə aşma dövrü su basmanın ekoloji fəsadları nəzərə alınmaqla 1 ildən az qəbul edilməməlidir.

4.2.4.5. Yağış kanalizasiyası xüsusi qurğuların yaxınlığında (metro, vaqzallar, yeraltı keçidlər) layihələndirildikdə, həmçinin P = 1 olduqda q₂₀-nin qiymətlərinin 50 l/(s.ha)-dan kiçik olduğu quraqlıq rayonlarda layihələndirmə zamanı hesabi intensivliyin həddi aşma dövrü P-nin yalnız cədvəl 9-da göstərilmiş son həddə çatdığı qiyməti P_həd nəzərə alınmaqla hesabatla təyin edilməlidir.

Yamacda yerləşən əraziləri su basmasının qarşısının alınması məqsədilə küçə novlarının Q_novötürücülük qabiliyyətini nəzərə almaqla təqdim edilən ifadələrdən və axım sahələrindən asılı olaraq cədvəl 10-dan istifadə etməklə P artırılmalıdır.

Yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrünü təyin edərkən cədvəl 9-da verilmiş həddi aşma dövrünün son həddə çatdığı qiymətində, yağış kanalizasiyasının kollektoru yağış axımı sərfinin yalnız bir hissəsini qəbul etməlidir, digər hissəsi müvəqqəti olaraq küçələrin hərəkət hissələrini basır və maillik olduqda onların novu ilə axır, bu halda suyun küçələri basma hündürlüyü elə olmalıdır ki, binaların zirzəmiləri və yarımzirzəmiləri su ilə dolmasın; bundan əlavə yaşayış məntəqələrindən kənar mümkün olan axım hövzələri nəzərə alınmalıdır.

Cədvəl 9. Kollektorun yerləşmə şəraitindən asılı olaraq yağış intensivliyinin həddi aşma dövrünün qiymətləri

Kollektorun xidmət etdiyi hövzənin xarakteri	Kollektorun yerləşmə şəraitindən asılı olaraq yağış intensivliyinin həddi aşma dövrünün qiymətləri P_həd, illər,
Kollektorun xidmət etdiyi hövzənin xarakteri	əlverişli	orta	əlverişsiz	xüsusilə əlverişsiz
Məhəllə əraziləri və yerli əhəmiyyətli gediş yolları Magistral küçələr	10 10	10 25	25 50	50 100
Q e y d. Yağış kollektorları yamacda yerləşdikdə (küçələrin uzununa maillikləri l_küç ≥ 0,005 olduqda) hesabi suburaxıcılıq qabiliyyəti hesabi intensivliyin bir dəfə həddi aşma dövrünün son həddinə uyğun hesablanmış yağış suyu sərfi Q_hədilə küçələrin hərəkət hissələrində novların ötürücülük qabiliyyətlərinin cəmi Q_novarasındakı fərqə bərabər qəbul edilir: burada К_β-şəbəkənin sərbəst həcminin tənzimləmə təsirini nəzərə alan əmsal olub orta hesabla 0,75-ə bərabər qəbul edilir; Q_nov- novların ötürücülük qabiliyyəti, ekstremal hallarda (intensivliyin həddi aşma dövrünün P_həd =25-50 il müddətində) küçənin hərəkətli hissəsinin yol verilən maksimal dərinliyə qədər (h_mak ≤ 0,15 m) dolmasına yol verərkən küçələrin tam dolmasının mümkün nəticələrini qabaqlamaq üçün ehtiyat nəzərdə tutulur, l/s; Q_h və Q_həd- şəhər ərazisinin yüksək abadlığa malik sahələrində yağış sularının hesabi və həddi sərfləri (l/s) olub (9) və (10)düsturları ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 10. Yaşayış məntəqələri üçün xüsusi hallarda yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P-nin qiymətləri

Axım hövzəsinin xarakteri	Yaşayış məntəqələri üçün yağışın intensivliyinin həddi aşma dövrünün aşağıdakı həddi qiymətlərində (P_həd ) yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
	Kollektorun yerləşmə şəraitləri
	yerli əhəmiyyətli yollar üçün -əlverişsiz şəraitlərdə və magistral küçələr üçün - orta şəraitlərdəP_həd= 25	yerli əhəmiyyətli yollar üçün – xüsusilə əlverişsiz şəraitlərdə və magistral küçələr üçün - əlverişsiz şəraitlərdə P_həd= 50
1. Sahəsi 150 ha-dan çox olmayan hövzə yer səthinin orta mailliyi 0,005-dən kiçik düz səthli relyef	0,5 -1	0,5-1,5
Eynilə, sahəsi 150 ha-dan çox olan hövzə	0,5-1,5	1- 2
2. Yamacda yerləşən axım hövzəsinin sahələrinin aşağıdakı qiymətlərində:
20 ha-a qədər	0,5-1	1-2
20-dən 50 ha-a qədər	1-2	2-3
50- dən 75 ha-a qədər	2-3	3-5
75- dən 100 ha-a qədər	3-5	5
100- dən 150 ha-a qədər	5	5-10
150 ha-dan yuxarı		10