“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

Aktın növü:

Qərar

Qəbul edən qurum:

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi

Tarix:

13.08.2015

№:

Qoşma:

“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

DÖVLƏT ŞƏHƏRSALMA VƏ ARXİTEKTURA KOMİTƏSİNİN

KOLLEGİYASI

QƏRAR

№ 04

Bakı şəhəri “13” avqust 2015-ci il

“Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” və “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular”ın təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin 5.1.9-cu maddəsinin icrasını təmin etmək məqsədilə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi haqqında Əsasnamə”nin 17-ci bəndini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin Kollegiyası qərara alır:

1. Aşağıda qeyd olunan texniki normativ hüquqi aktlar təsdiq edilsin:

1.1 “Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular” (əlavə olunur);

1.2 “Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular” (əlavə olunur).

2. Ümumi şöbəyə (S. Məmmədov) və Hüquq sektoruna (N.Mehtiyev) tapşırılsın ki, bu qərarın 1-ci hissəsi ilə təsdiq edilmiş texniki normativ hüquqi aktların Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün 3 (üç) gün müddətində Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinə göndərilməsini təmin etsin.

3. Bu qərarla təsdiq olunmuş texniki normativ hüquqi aktlar Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin elektron variantında dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.

4. Qərarın 1.1-ci hissəsi ilə təsdiq edilən texniki normativ hüquqi aktlar qüvvəyə mindiyi tarixdən SSRİ Dövlət Tikinti Komitəsinin 1984-cü il 27 iyul tarixli 123 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş СНиП 2.04.02-84 “Водоснабжение. Наружные сети cооружения” və SSRİ Dövlət Tikinti Komitəsinin 1985-ci il 21 may tarixli 71 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş СНиП 2.04.02-84 “Канализация. Наружные сети cооружения” normativ sənədlərinin Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi qüvvəsi dayandırılsın.

5. Qərarın icrasına nəzarət Aparatın rəhbəri E. Hüseynzadəyə həvalə edilsin.

Kollegiyanın sədri	Abbas Ələsgərov

Kollegiyanın katibi	Oqtay Salamov

Azərbaycan Respublikası

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura

Komitəsinin Kollegiyasının

13 avqust 2015-ci il tarixli 04 №-li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

SU TƏCHİZATI. XARİCİ ŞƏBƏKƏ VƏ QURĞULAR

1. Tətbiq sahəsi

Bu normalar yaşayış məntəqələrinin, kənd təsərrüfatı və sənaye obyektlərinin tikilən və yenidən qurulan xarici su təchizatı sistemlərinin layihələndirilməsinə dair tələbləri müəyyən edir.

Su təchizatı layihələri işlənərkən Azərbaycan Respublikasının Su haqqında qanunları, həmçinin ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsinə dair tələblər nəzərə alınmalıdır.

Bu normaların yanğın əleyhinə tələbləri partlayıcı maddələrin istehsal və istifadə olunduğu və ya saxlanıldığı müəssisələrin, tutumu 10 min m³-dən çox olan ağac materialları anbarlarının, neft-qazçıxarma və neft emalı sənaye obyektlərinin su kəmərlərinə şamil edilmir. Bu obyektlərin yanğın əleyhinə tələbləri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyən edilir.

2. Normativ istinadlar

Bu normalarda aşağıda göstərilən normativ sənədlərə istinad edilib:

Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiq olunan ölçü vahidləri haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2011-ci il tarixli, 23 nömrəli Qərar.
AzDTN 1.6-1*	Tikinti işlərinin təşkili, aparılması və tikintisi başa çatmış obyektlərin istismara qəbulu Qaydaları
AzDTN 2.6.1	Dövlət Şəhərsalma Norma və Qaydaları. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması
AzDTN 2.3-1	Seysmik rayonlarda tikinti
MSN 2.02-01-97	Bina və qurğuların yanğın təhlükəsizliyi
MSN 2.04-05-95	Təbii və süni işıqlandırma
MSN 3.02-01-2002	İstehsalat binaları
MSN 3.04-01	Hidrotexniki qurğular. Əsas müddəalar
TNvəQ 2.01.01-82	İnşaat iqlimşünaslığı və geofizikası
TNvəQ 2.01.09-91	İşlənilən ərazilər və çökən qruntlardakı bina və qurğular
TNvəQ 2.02.01-83*	Bina və qurğuların binövrələri
TNvəQ 2.03.11-85	İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi
TNvəQ 2.04.01-85*	Binaların daxili su kəməri və kanalizasiyası
TNvəQ 2.04.02-84*	Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.05-91*	İsitmə, ventilyasiya və kondisionerləşdirmə
TNvəQ 2.04.09-84	Bina və qurğuların yanğın avtomatikası
TNvəQ 2.06.04-82*	Hidrotexniki qurğulara düşən yüklər və təsirlər (dalğalardan, buzlardan və su nəqliyyatından)
TNvəQ 2.06.15-85	Ərazilərin daşqın və su basmalardan mühəndis müdafiəsi
TNvəQ 2.09.04-87*	İnzibati və məişət binaları
TNvəQ II-89-80	Sənaye müəssisələrinin baş planları
TNvəQ 3.05.04-85*	Xarici su təchizatı və kanalizasiya şəbəkə və qurğular
DÜİST 9.015-74	Köhnəlmə və korroziyadan vahid müdafiə sistemi.Yeraltı qurğular. Ümumi texniki tələblər
DÜİST 17.1.1.04	Təbiətin mühafizəsi. Hidrosfera. Yeraltı suların təsnifatı
DÜİST 2874	İçməli su
DÜİST 8220-85	Yeraltı texniki yanğın hidrantları
DÜİST 13015-2012	Tikinti üçün beton və dəmir beton məmulatlar
PUE-76	Elektrik qurğularının qurulması Qaydaları

3. Əsas anlayışlar

Bu Tikinti Norma və Qaydalarında aşağıdakı terminlərdən və ixtisarlardan istifadə edilmişdir:

doza	suyun təmizlənməsi, yaxud emalında 1 litrinə, yaxud 1 metr kubuna daxil edilən kimyəvi reagentlərin milliqram, yaxudqramla miqdarı.
dozalayıcı	vahid su həcminə vahid zamanda müəyyən edilmiş miqdarda kimyəvi reagent, yaxud digər bir maddə daxil edən qurğu.
əhalinin orta sutkalıq su sərfi	bir nəfər sakinin il ərzində sərf etdiyi su miqdarının (l-lə) ilin günlərinin sayına nisbətinin nəticəsi.
flokulyant	suyun durulma prosesini sürətləndirən kimyəvi reagent.
hidravlik irilik	axmaz suyun 10⁰C temperaturunda hissəciyin onda çökmə sürəti olub mm/s ilə ölçülür.
koaqulyant	suyun duruldulmasında istifadə edilən kimyəvi reagent.
qarışdırıcı	suya daxil edilən kimyəvi reagentlər və ya maddələrin onun bütün həcmində bərabər paylanmasını təmin edən şaquli, yaxud üfüqi konstruksiyalı qurğu.
qeyri-müntəzəmlik əmsalı	suyun gün, yaxud saat ərzində qeyri-müntəzəm sərf edilməsini göstərən parametr.
reagent təsərrüfatı	suyun təmizlənməsində istifadə edilən reagentləri saxlamaq üçün anbar, məhlul və sərf çənləri, həmçinin dozalayıcı qurğulardan ibarət kompleks.
reaksiya kamerası	koaqulyant daxil edildikdən sonra suda gözlə görünən lopaların yaranmasını təmin edən qurğu.
rezervuar	su (maye məhsullar) ehtiyatı toplamaq üçün həcmli mühəndis qurğusu.
sanitariya-mühafizə zonası	suqəbuledicilər, sutəmizləyici qurğular, əsas sudaşıyıcı borular və onlar üzərində olan qurğuları qorumaq üçün yaradılmış xüsusi istifadə şərtlərinə malik ərazi və ya akvatoriya.
süzgəcin süzmə sürəti	1 m² süzücü yük sahəsindən 1st-da keçən suyun m³-la miqdarı olub m/st-la ölçülür.
sərbəst basqı	sudaşıyıcı və paylayıcı boruların istənilən nöqtələrindəki manometrik basqı.
su sərfi norması	bir nəfər sakinin bir gündə istehlak etdiyi, yaxud vahid məhsul istehsalına sərf olunan su miqdarı, litrlə.
su təchizatı sistemləri	suyu mənbədən götürən, onun keyfiyyət göstəricilərini təyinatına uyğun səviyyədə yaxşılaşdıran, tələb olunan miqdar və basqı altında istehlak obyektinə nəql edən, bu obyekt ərazisində paylayan və istehlakçılara çatdıran mühəndis qurğuları kompleksi.
şaxtalı quyu	yer səthinə yaxın birinci, 30 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş, yumşaq süxurlardan ibarət basqısız laylardan su götürmək üçün inşa edilən quyu.
şüavarı suqəbuledicilər	tavanı yer səthindən 15-20 m-ə qədər dərində yerləşən və hündürlüyü 20 m-dən çox olmayan sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün inşa edilən, planda dairəvi çənli və suqəbuledici deşikli boruları şüalar şəklində sudaşıyıcı laya yeridilmiş qurğu.
tranzit sərf	yol boyu sərf edilmədən müəyyən obyektə nəql etdirilən su miqdarı.
üfüqi suqəbuledici	mümkün qədər yerüstü axınlara yaxın və 8 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş basqısız sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün qırma daşdan düzəldilmiş, yaxud borulu drenaj, su toplayan dəhliz, yaxud lağım şəklində inşa edilən qurğu.
yanğın hidrantı	səyyar yanğın texnikası ilə su kəməri şəbəkəsindən suyun götürülməsinə xidmət edən texniki vasitə.
yeraltı su təchizatı mənbələri	bulaqlar, basqılı və basqısız sudaşıyıcı laylar
yeraltı suqəbuledicilər	şaxtalı, borulu (artezian, subartezian), üfüqi (keçilən və keçilməyən), şüavarı və infiltrasiyalı suqəbuledicilər, bulaq sularını toplayan kameralar (kaptajlar) və kəhrizlər.
yerüstü suqəbuledicilər	məcra, sahil, göbələkvarı hərəkət edən, üzən suqəbuledici qurğular.
yerüstü su təchizatı mənbələri	çaylar, göllər, su anbarları, kanallar və dənizlər.
AzSPETİ	Azərbaycan Su Problemləri Elmi Tədqiqat İnstitutu.
AZS	Azərbaycan standartı
HES	Hidroelektrik stansiya.
NÖC	Nəzarət-ölçü cihazları.
SFM	Səthi fəal maddələr.
TP AİO	Texnoloji proseslərin avtomatik idarə olunması

4. Ümumi müddəalar

4.1. Obyektlərin su təchizatı sənaye sahələri və kənd təsərrüfatının inkişafı və yerləşməsinin təsdiq olunmuş sxemləri, məhsuldar qüvvələrin respublikanın regionları üzrə inkişafı və yerləşmə sxemləri, həmçinin su ehtiyatlarının mühafizəsi və kompleks səmərəli istifadə edilməsinin baş, hövzə və ərazi sxemləri, şəhər və kənd yaşayış məntəqələrinin həmçinin, sənaye qovşaqlarının baş planları əsasında layihələndirilməlidir.

Layihələndirmə zamanı obyektlərin su təchizatı sistemlərinin bu obyektlərin mənsubiyyətindən asılı olmayaraq kooperasiya edilməsinin məqsədə uyğunluluğuna diqqət yetirilməlidir.

Obyektlərin su təchizatı layihələri mütləq su tələbatı və yaranmış tullantı sularının balansı təhlil edilərək bu obyektlərin kanalizasiya layihələri ilə paralel işlənməlidir.

4.2. Təsərrüfat-içməli və birləşmiş istehsalat-içməli su kəmərlərinin layihələrində su təchizatı mənbələrinin, su kəməri qurğularının və magistral sudaşıyıcı boruların ətrafında sanitariya-mühafizə zonaları nəzərdə tutulmalıdır.

4.3. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun keyfiyyəti bu sahədə Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan DÜİST 2874 standartının tələblərinə cavab verməlidir.

Təsərrüfat-içməli məqsədləri üçün istifadə edilən su təmizləndikdə, nəql edildikdə və rezervuarlarda saxlanıldıqda insan sağlamlığına zərər verməyən, Dövlət sanitariya-epidemioloji xidmətin tələblərinə cavab verən reagentlərdən, korroziya əleyhinə örtüklərdən, həmçinin süzücü materiallardan istifadə edilməlidir.

İstehsalat ehtiyaclarını ödəməyə verilən suyun keyfiyyəti texnoloji reqlamentin tələblərinə cavab verməli və istismar heyəti üçün əlverişli sanitariya-gigiyena şəraiti təmin etməlidir.

Müstəqil suvarma, yaxud istehsalat su kəmərlərindən suvarmaya verilən suyun keyfiyyəti sanitariya-gigiyena və aqrotexniki tələblərə cavab verməlidir.

4.4. Layihələrdə qəbul edilən əsas texniki həllər və onların reallaşdırılmasının növbəliliyi mümkün variantların göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanmalıdır. Texniki-iqtisadi hesablamalar müsbət və mənfi cəhətləri hesabatsız təyin edilə bilməyən variantlar üçün yerinə yetirilir.

Optimal variant kimi içməli suyun maya dəyəri və birdəfəlik xərclərin cəminin normativ səmərəlilik əmsalının köməyilə eyni ölçü vahidinə gətirilmiş qiymətinin az olanı seçilir

4.5. Su təchizatı sistemləri layihələndirildikdə bu sahədə mövcud olan mütərəqqi texnoloji sxemlər, qurğu və avadanlıqlardan istifadə olunması, əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsi, texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması və kompüterlə idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

5. Hesabi sərflər və sərbəst basqılar

5.1. Suyun hesabi sərfləri

5.1.1. Yaşayış məntəqələrinin su təchizatı sistemləri layihələndirildikdə əhalinin təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarının ödənilməsinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.1.2. Yaşayış məntəqəsində təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarına il ərzində hesabi orta sutkalıq su sərfi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır:

burada q_ə- yaşayış rayonlarındakı binaların abadlıq dərəcəsindən asılı olaraq bir nəfər sakin üçün il ərzində orta sutkalıq su tələbatı, l/sut (cədvəl 1-ə əsasən götürülür);

N_ə - müxtəlif abadlıq dərəcəsinə malik yaşayış rayonlarında əhalinin hesabi sayıdır, nəfərlə.

Cədvəl 1. Əhalinin təsərrüfat-içməli ehtiyaclarının ödənilməsinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı normaları

Yaşayış rayonlarındakı binaların abadlıq dərəcəsi	Bir nəfər sakinə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı, l/sut
1	2
Daxili su təchizatı və kanalizasiya sistemləri olan binalar:
vannasız	125 - 160
yerli su qızdırıcıları və vannası olan	160 - 230
mərkəzləşdirilmiş isti su təchizatı olan	230- 350
Q e y d: 1. Küçə suayrıcı kolonkalardan su götürülən yaşayış rayonlarında bir nəfərə il ərzində xüsusi orta sutkalıq su tələbatı 30-50 l/sut qəbul edilməlidir. 2. Xüsusi su tələbatına, su sərfi TNvəQ 2.04.01 və texnoloji göstəricilərə görə qəbul edilən istirahət evləri, sanatoriya-turist kompleksləri və uşaq-sağlamlıq düşərgələri istisna olmaqla,TNvəQ 2.08.02-də qəbul edilmiş təsnifata görə ictimai binalarda təsərrüfat-içməli və məişət ehtiyaclarına su sərfi daxil olur. 3. Xüsusi su tələbatının 1-ci cədvəldə gəstərilən hədlərdə qəbul edilməsi rayonun iqlim şəraiti, su təchizatı mənbəyinin gücü və suyun keyfiyyəti, binaların abadlıq dərəcəsi, mərtəbələrin sayı və yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilməlidir. 4. Əhalini ərzaq məhsulları ilə təchiz edən sənaye müəssisələrinin su tələbatı, eləcə də qeydə alınmamış su sərfləri, müvafiq əsaslandırma olduqda yaşayış rayonunun sutkalıq təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən su sərfləri cəminin10-20%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir. 5. Mərkəzləşdirilmiş isti su təchizatı sistemi olan rayonlarda (mikrorayonlarda) təsərrüfat-içməli məqsədlərə ümumi su sərfinin 40%-i və maksimal sərf olan saatda – bu sərfin 55% miqdarda isti su birbaşa istilik sistemindən götürülə bilər. Qarışıq tikililəri olan rayonlarda qeyd olunan binalarda yaşayan əhalinin sayı nəzərə alınmalıdır. 6. Əhalisinin sayı 1 milyondan çox olan yaşayış rayonlarında xüsusi su tələbatı hər bir konkret halda əsaslandırıldıqdan və dövlət orqanları ilə razılaşdırıldıqdan sonra artırıla bilər. 7. Yaşayış və ictimai binalarda təsərrüfat-içməli, yerli sənaye, küçə və yaşıllıqların suvarılmasına su sərfləri xüsusi su tələbatına daxildir. 8. İqlimdən, digər yerli şəraitlərdən və abadlıq dərəcəsindən asili olaraq xüsusi su tələbatını ± 10-20% dəyişmək olar. 9. Rayonların su təsərrüfatı balansında yaşıllıqların və həyətyanı sahələrin suvarılmasını arx sistemlərindən həyata keçirmək üçün əlavə sərf nəzərdə tutmaq lazımdır. 10. Sənayenin inkişafı haqqında məlumat olmadıqda yaşayış rayonunun təsərrüfat-içməli su kəmərindən qidalanan müəssisələr üçün əhalinin xüsusi su tələbatına əsasən təyin edilmiş miqdarın 25%-i qədər əlavə su göturülməsinə yol verilir.

Ən çox və ən az su tələbatı olan günlərdə hesabi su sərfləri (2) düsturları ilə hesablanmalıdır.

Əhalinin həyat tərzi, müəssisələrin iş rejimi, binaların abadlıq dərəcəsi, ilin fəsillərindən və həftənin günlərindən asılı olaraq su tələbatının dəyişməsini nəzərə alansutkalıq su tələbatının qeyri müntəzəmlik əmsalının, K_sutmaksimum və minimum qiymətləri aşağıda göstərilən həddə qəbul edilməlidir.

Saatlıq hesabi su sərfləri (3) düsturları ilə hesablanmalıdır:

Saatlıq qeyri müntəzəmlik əmsallarının qiymətləri (4) düsturları ilə hesablanmalıdır:

burada - binaların abadlıq dərəcəsini, müəssisələrin iş rejimini və digər yerli şəraitləri nəzərə alan əmsaldır və uyğun olaraq və qəbul edilir;

- yaşayış məntəqəsindəki əhalinin sayını nəzərə alan əmsal olub qiyməti cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir.

5.1.3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin ərazisində suvarmaya su sərfi ərazinin örtüyünün növündən, suvarma üsulundan, bitkilərin növündən, iqlim və digər yerli şəraitlər nəzərə alınmaqla 3-cü cədvəldən götürülür.

5.1.4. Sənaye müəssisələrində təsərrüfat-içməli və duşlardan istifadə edilməsi üzrə su sərfləri TN və Q 2.04.01 və MSN 3.02.01-in tələblərinə uyğun müəyyən edilməlidir.

Sənaye müəssisələrinin 1 m³ həcminə 1 saatda 80 kC (20 kkal)-dan artıq istilik ayrılması ilə bağlı sexlərində işləyənlərin təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün növbə ərzində bir nəfərə su sərfi 45 l (K_st=2,5), digər sexlərdə isə 25 l (K_st=3) qəbul edilməlidir.

Cədvəl 2. b əmsalının əhalinin sayından asılı olan qiymətləri

Əmsal	Ə h a l i n i n s a y ı, min nəfər
Əmsal	0,1-ə qədər	0,15	0,2	0,3	0,5	0,75	1	1,5	2,5	4	6	10	20	50	100	300	1000 və daha çox
	4,5 0,01	4 0,01	3,5 0,02	3 0,03	2,5 0,05	2,2 0,07	2 0,1	1,8 0,1	1,6 0,1	1,5 0,2	1,4 0,25	1,3 0,4	1,2 0,5	1,15 0,6	1,1 0,7	1,05 0,85	1 1
*Q e y d:* 1. Qurğuların, sudaşıyıcı və şəbəkə borularının hesablanması üçün su sərfinin təyini zamanı b əmsalı xidmət edilən əhalinin sayından, zonalı su təchizatında isə hər bir zona üçün sakinlərin sayından asılı olaraq ayrılıqda qəbul edilməlidir. 2. Şəbəkədən maksimum su götürüldüyü müddətdə tələb olunan sərbəst basqıları təmin etmək üçün nasos stansiyalarının çıxışında basqı, yaxud su-basqı qülləsinin (basqı yaradan rezervuarların) yerləşmə hündürlüyü təyin edildikdə b_max , şəbəkədən minimum su götürülən müddətdə isə b_min qəbul edilməlidir.

Cədvəl 3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində suvarmaya su sərfi

Suyun təyinatı	Ölçü vahidi	Suvarmaya su sərfi, l/m²
Keçid və meydanların mükəmməl örtüklərinin mexanikləşdirilmiş yuyulması	1 yuma	1,2 – 1,5
Keçid və meydanların mükəmməl örtüklərinin mexanikləşdirilmiş suvarılması	1 suvarma	0,3 – 0,4
Səki və keçidlərin mükəmməl örtüklərinin əl ilə (şlanqla) suvarılması	həmçinin	0,4 – 0,5
Şəhər yaşıllıqlarının suvarılması	həmçinin	3 – 4
Otluq və güllüklərin suvarılması	həmçinin	4 – 6
Qış istixanalarında torpaqda əkilmiş bitkilərin suvarılması	1 gündə	15
Rəfli qış və bütün növlərdən olan torpaqlı yaz istixanalarinda suvarma	həmçinin	6
Həyətyanı sahələrdə suvarma:
tərəvəz	həmçinin	3 – 15
meyvə ağacları	həmçinin	10 – 15
Q e y d: 1. Yaşıllıq sahələri, keçidlər, meydanlar və s. kimi abadlıq növləri haqqında məlumatlar olmadıqda suvarma mövsümündə bu məqsədlə orta sutkalıq xüsusi su sərfi iqlim şəraiti, su təchizatı mənbəyinin gücü, yaşayış məntəqəsinin abadlıq dərəcəsi və digər yerli şəraitlər nəzərə alınmaqla bir sakin hesabına 50-90 l/sut qəbul edilməlidir. 2. Suvarmaların sayı iqlim şəraitindən asılı olaraq sutkada 1-2 qəbul edilməlidir.

5.1.5. Heyvandarlıq fermaları və komplekslərində mal-qara, quşlar və vəhşi heyvanların saxlanılması və su ilə təmin edilməsi üçün su sərfi müvafiq sahə normalarına əsasən qəbul edilməlidir.

5.1.6. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsinə su sərfi bu müəssisələrin texnoloji reqlamentinə əsasən təyin edilməlidir.

5.1.7. Yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində su sərfinin sutkanın saatlarına bölünməsi hesabi su tələbatı qrafikləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

5.1.8. Su tələbi qrafikləri tərtib edilərkən müxtəlif məqsədlər üçün şəbəkədən vaxta görə üst-üstə düşən maksimal su götürülməyə (iri sənaye müəssisələrində müəyyən qrafiklə doldurulan tənzimləyici həcmlərə, ərazinin suvarılmasına və xüsusi tənzimləyici həcmlərdən suvarma maşınlarının çənlərinin doldurulmasına suyun verilməsi) yol verməyən layihə həlləri əsas götürülməlidir.

5.1.9. Tranzit sərflərin nəzərə alınmasına ehtiyac olduqda, ayrı-ayrı yaşayış və ictimai binalarda hesabi sərfləri təyin etmək üçün xüsusi su tələbatı TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə uyğun qəbul edilməlidir.

5.2. Yanğın təhlükəsizliyi tələblərinin təmin edilməsi

5.2.1. Yaşayış məntəqələri və xalq təsərrüfatı obyektlərində yanğın əleyhinə su kəməri, bir qayda olaraq, təsərrüfat-içməli, yaxud istehsalat su kəmərləri ilə birləşdirilməlidir .

Q e y d:

1. Aşağıdakı hallarda yanğın əleyhinə xarici su təchizatının 12.5.1-12.5.7 bəndlərinin tələbləri nəzərə alınmaqla mövcud həcmlərdən (rezervuarlar, su anbarları) təmin edilməsinə yol verilir:

əhalisinin sayı 5 min nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində;

yanğın əleyhinə həlqəvarı su kəməri olmayan yaşayış məntəqələrində ayrıca ərazidə inşa edilmiş və inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan ictimai binalarda;

həcmi 1000 m³-dən çox olan binalarda ərazi Dövlət Yanğın nəzarəti orqanları ilə razılaşdırılmaqla;

xarici yanğınsöndürməyə su sərfi 10 l/s olan Б,Г,Д kateqoriyasına aid istehsalat binalarında;

həcmi 1000 m³-ə qədər olan qaba yem anbarlarında;

binalarının həcmi 5000 m³-ə qədər olan mineral gübrə anbarlarında;

radio-televiziya ötürücü stansiyaların binalarında;

meyvə-tərəvəz anbarları və soyuducuları binalarında.

2. Aşağıdakı hallarda yanğın əleyhinə su təchizatının nəzərdə tutulmamasına yol verilir:

maksimum iki mərtəbəli binaları və 50 nəfərə qədər sakini olan yaşayış məntəqələrində;

yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşən və inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan ayrıca dayanan ictimai iaşə müəssisələrində (yeməkxanalar, qəlyanaltıxanalar, kafelər və s.), sahəsi 150 m²-ə qədər olan ticarət müəssisələrində (sənaye malları mağazaları istisna olmaqla), həmçinin yaşayış məntəqələrində yerləşən və inşaat həcmi 250 m³-ə qədər olan I və II odadavamlılıq dərəcəli ictimai binalarda;

inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan I və II odadavamlılıq dərəcəli D kateqoriyalı istehsalat binalarında (qorunmayan metal, yaxud ağacdan daşıyıcı konstruksiyalı, həmçinin həcmi 250 m³-ə qədər olan polimer istiləşdiricili istisna olmaqla);

yaşayış məntəqəsində yerləşən, I və II odadavamlılıq dərəcəli, su kəmərinə malik dəmir-beton məmulatları və satış betonu istehsal edən zavodlarda (zavodun ən uzaqda yerləşən binasından 200 metrdən uzaqda olmayan yanğın hidrantı quraşdırmaq şərtilə);

inşaat həcmi 1000 m³-ə qədər olan kənd təsərrüfatı məhsullarının mövsümi tədarükü məntəqələrində;

cahəsi 50 m²-ə qədər olan yanan və yanan qablaşdırmalarda saxlanan yanmayan materiallar anbarlarında.

5.2.2. Su kəməri şəbəkəsinin həlqəvarı magistral xətlərini hesablamaq üçün bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi və yaşayış məntəqəsində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı cədvəl 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 4. Yaşayış məntəqələrində yanğın söndürməyə su sərfi normaları

Yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı, min nəf.	Eyni vaxtda baş verə biləcək hesabi yanğınların sayı	Yaşayış məntəqəsində bir yanğının söndürülməsinə su sərfi, l/s
Yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı, min nəf.	Eyni vaxtda baş verə biləcək hesabi yanğınların sayı	odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq 2 mərtəbəyə qədər tikilisi olan	odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq 3 və daha çox mərtəbəli tikilisi olan
		5	10
1-dən çox 5-ə qədər	1	10	10
5-dən çox 10-a qədər	1	10	15
10-dan çox 25-ə qədər	2	10	15
25-dən çox 50-ə qədər	2	20	25
50-dən çox 100-ə qədər	2	25	35
100-dən çox 200-ə qədər	3	-	40
200-dən çox 300-ə qədər	3	-	55
300-dən çox 400-ə qədər	3	-	70
400-dən çox 500-ə qədər	3	-	80
500-dən çox 600-ə qədər	3	-	85
600-dən çox 700-ə qədər	3	-	90
700-d\n çox 800-ə qədər	3	-	95
800-dən çox 1000-ə qədər	3	-	100
Q e y d: 1. Yaşayış məntəqəsində xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi yaşayış və ictimai binalarda yanğının söndürülməsinə cədvəl 5-də göstərilən miqdardan az olmamalıdır. 2. Zonalı su təchizatında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi və eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı ayrı-ayrı zonalarda yaşayan əhalinin sayına görə qəbul edilməlidir. 3. Əhalisi 1 milyon nəfərdən çox olan yaşayış məntəqələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı və bir yanğının söndürülməsinə su sərfi Dövlət Yanğın Nəzarəti Orqanlarının tələblərinə uyğun qəbul edilir. 4. Qrup su kəmərlərində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı bu kəmərdən qidalanan bütün yaşayış məntəqələrində yaşayan əhalinin ümumi sayına əsasən qəbul edilir. Qrup su kəməri üzrə yanğın söndürməyə su ehtiyatının bərpa olunmasına su sərfi bütün yaşayış məntəqələrində bu məqsədlə su sərflərinin (eyni vaxtda baş verən yanğınların söndürülməsinə) cəminə (5.2.14 və 5.2.15 bəndləri) bərabər qəbul edilir. 5. Yaşayış məntəqələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayına onların ərazisində yerləşən sənaye müəssisələrində baş verə biləcək yanğınlar da daxil edilmişdir. Bu zaman hesabi su sərfinə bu müəssisələrdə yanğının söndürülməsinə cədvəl 4-də göstəriləndən az olmayaraq müvafiq sərflər də daxil edilir.

5.2.3. Su kəməri şəbəkəsinin birləşdirici və paylayıcı xətlərinin, həmçinin mikrorayon yaxud məhəllə su kəməri şəbəkəsinin hesablanması üçün yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi ən çox su tələb edən bina üzrə cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.2.4. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi bu məqsədlə ən çox su tələb edən bina üçün cədvəl 6-a, yaxud 7-ə əsasən qəbul edilməlidir.

5.2.5. Yanğın əleyhinə arakəsmələrlə hissələrə ayrılmış binalarda xarici yanğın söndürməyə su sərfi binanın ən çox su sərfi tələb edən hissəsinə görə qəbul edilməlidir.

Yanğın əleyhinə arakəsmələrlə hissələrə ayrılmış binalarda xarici yanğın söndürməyə su sərfi binanın ümumi inşaat həcminə və istehsalatın yanğından ən şox təhlükəli kateqoriyasına əsasən təyin edilməlidir.

5.2.6. Hündürlüyü (döşəmədən dayaqlar üstündə yerləşən üfüqi daşıyıcı konstruksiyalara qədər) 18 m-dən çox olmayan polad daşıyıcı konstruksiyalı (odadavamlılıq həddi 0,25 st-dan az olmayan) və profilli polad təbəqəli və yanan, yaxud polimer istiləşdirici ilə örtülmüş hasarlayıcı (divarlar və örtüklər) konstruksiyalı bir-iki mərtəbəli istehsalat və bir mərtəbəli anbar binalarında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 və 7- də göstərilənlərdən 10 l/s artıq qəbul edilməlidir.

Bu binalarda xarici yanğın pilləkənlərinin olduğu yerlərdə aşağı və yuxarı sonlarında birləşdirici başlıqlar qoyulmuş, diametri 80 mm olan dik borular olmalıdır.

Q e y d: Eni 24 m-dən və hündürlüyü karnizə qədər 10 m-dən çox olmayan binalarda dik boruların qoyulması məcburi deyil.

Cədvəl 5. Yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi

Binaların təyinatı	Aşağıdakı inşaat həcmlərində (m³-lə) və odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq yaşayış və ictimai binalarda bir xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi, l/s
Binaların təyinatı	1000-ə qədər	1000-dən çox 5000-ə qədər	5000-dən çox 25000-ə qədər	25000-dən çox 50000-ə qədər	50000-dən çox 150000-ə qədər
Aşağıdakı mərtəbə sayına malik bir və çox bölməli yaşayış binaları:
2-ə qədər	10*	10	-	-	-
2-dən çox 12-ə qədər	10	15	15	20	-
12-dən çox 16-a qədər	-	-	20	25	-
16-dan çox 25-ə qədər	-	-	-	25	30
Aşağıdakı mərtəbə sayına malik ictimai binalar:
2-ə qədər	10*	10	15	-	-
2-dən çox 6-a qədər	10	15	20	25	30
6-dan çox 12-ə qədər	-	-	25	30	35
12-dən çox 16-a qədər	-	-	-	30	35
Kənd yaşayış məntəqələri üçün bir yanğının söndürülməsinə su sərfi 5 l/s* qəbul edilir. Q e y d. Hündürlüyü, yaxud həcmi cədvəl 5-də göstərilənlərdən çox olan binalarda, həmçinin çox insan toplanan və həcmi 25 min m³-dən çox olan ictimai binalarda (tamaşa müəssisələri, ticarət mərkəzləri, universal mağazalar və s.) xarici yanğın söndürməyə su sərfi “Ticarət və ictimai-iaşə müəssisələri, yarmarkalar, baza və anbarlar üçün yanğın təhlükəsizliyi Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş tələblərə uyğun hesablanmalıdır.

Cədvəl 6.

Binaların odadavamlılıq dərəcəsi

Yanğın təhlükəsinə görə istehsalatın kateqoriyası

Aşağıdakı inşaat həcmlərinə malik (min m³), fonarları olan və olmayan və eni 60 m–ə qədər olan istehsalat binalarında bir xarici yanğının söndürülməsinə l/s-ilə su sərfi

3 - ə qədər

3-dən çox 5-ə qədər

5-dən çox 20-ə qədər

20-dən çox 50-ə qədər

50-dən çox 200-ə qədər

200-dən çox 400-ə qədər

400-dən çox 600-ə qədər

I , II

I, II

III

IY, V

Q,D,E

A,B,V

Q,D

Cədvəl 7.

Binaların odadavamlılıq dərəcəsi

Yanğın təhlükəsinə görə istehsalatın kateqoriyası

Aşağıdakı inşaat həcmlərinə malik (min m³), fonarları olmayan eni 60 m və daha çox olan istehsalat binalarında bir xarici yanğının söndürülməsinə l/s- ilə su sərfi

50-ə qədər

50-dən çox 100-ə qədər

100-dən çox 200-ə qədər

200-dən çox 300-ə qədər

300-dən çox 400-ə qədər

400-dən çox 500-ə qədər

500-dən çox 600-ə qədər

600-dən çox 700-ə qədər

700-dən çox 800-ə qədər

I , II

I, II

A,B,V

Q,D,E

100

Q e y d (6 və 7 cədvəllərinə):

1. Müəssisədə eyni vaxtda iki yanğın ehtimalı olduqda onların söndürülməsinə hesabi su sərfi bu məqsədlə ən çox su tələb edən iki binanın sərfləri cəminə bərabər qəbul edilməlidir.

2. Sənaye müəssisələrində ayrıca dayanmış köməkçi binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi ictimai binalarda olduğu kimi cədvəl 5, istehsal binalarına birləşmişlər üçün isə binanın ümumi inşaat həcminə görə cədvəl 6 üzrə qəbul edilməlidir.

3. İnşaat həcmi 5 min m³-dən çox olmayan, I və II dərəcəli odadavamlılıq dərəcəsi, Q və D istehsalat kateqoriyalı kənd təsərrüfatı müəssisələrində xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi 5 l/s qəbul edilməlidir.

4. Tutumu 10 min m³-ə qədər olan meşə materialları anbarları Y dərəcəli odadavamlılıq və В istehsalat kateqoriyasına aid edilir və onlarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 üzrə qəbul edilməlidir. Anbarların tutumu daha böyük olduqda su sərfi müvafiq normativ sənədlərə əsaslanaraq qəbul edilməlidir.

5. Radio-televiziya ötürücü stansiyalarında xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi binaların həcmindən və stansiya yerləşən qəsəbədə yaşayan əhalinin sayından asılı olmayaraq 15 l/s-dən az qəbul edilmir (əgər 6 və 7 cədvəllərində bundan böyük norma göstərilmirsə).

6. İnşaat həcmi 6 və 7-ci cədvəllərdə göstərilənlərdən çox olan binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi Dövlət ərazi yanğın nəzarəti orqanları ilə razılaşdırılaraq qəbul edilməlidir.

7. Bina, yaxud qurğuların odadavamlılıq dərəcəsi MSN 2.02-01; partlayış, partlayış-yanğın və yanğın təhlükəlilik kateqoriyaları isə MSN 3.02-01 tələblərinə uyğun seçilməlidir.

8. Ağac konstruksiyalı II odadavamlılıq dərəcəsinə malik binalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi cədvəl 6 və 7- də göstərilənlərdən 5 l/s artıq qəbul edilməlidir.

5.2.7. Çəkisi 5 tona qədər olan konteynerlərin saxlanıldığı açıq meydançalarda xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi konteynerlərin sayından asılı olaraq aşağıda göstərilən miqdarda qəbul edilməlidir:

Meydançadakı konteynerlərin sayı,ədəd

Xarici yanğının söndürülməsinə su sərfi,l/s

30-dan çox 50-ə qədər

50-dən çox 100-ə qədər

100-dən çox 300-ə qədər

300-dən çox 1000-ə qədər

5.2.8. Sprinkler, yaxud drençer qurğuları, daxili yanğın kranları və xarici hidrantlar üçün birləşmiş su kəməri layihələndirildikdə yanğının söndürülməsinə su sərfi yanğının söndürülməyə başlanmasından keçən 1 st müddətində Avtomatik yanğınsöndürən qurğuların layihələndirilməsinə dair təlimatın, TN və Q 2.04.01-in və bu bölmənin tələblərinə uyğun ən böyük sərflərin cəmi qəbul edilir.

Sprinkler, yaxud drençer qurğularının işi dayandırıldıqdan sonra yanğının söndürülməsinə tələb olunan su sərfi 5.2.4, 5.2.6, 5.2.10və 5.2.11 bəndlərinə əsasən qəbul edilir.

Q e y d. Sprinkler və drençer qurğularının eyni vaxtda işləməsi yanğının söndürülmə şəraiti nəzərə alınmaqla təyin edilir.

5.2.9. Köpük yaradan qurğular, lafet lüləli, yaxud səpələnmiş su vermə yolu ilə xarici yanğının söndürülməsində su sərfi müxtəlif sənaye sahələrinin müəssisə, bina və qurğularının layihələndirilmə normalarında nəzərdə tutulan yanğın təhlükəsizliyi tələblərinə əsasən 25% artırılmaqla təyin edilir və 5.2.4 bəndinə uyğun olaraq hidrantlardan götürülür. Bu zaman cəm sərf cədvəl 6, yaxud 7-də göstərilənlərdən az olmamalıdır.

5.2.10. Daxili yanğın kranları ilə təchiz edilmiş binalarda TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə uyğun olaraq ən çox su tələb edən binalarda yanğının söndürülməsi üçün cədvəl 4-7-də verilmiş miqdarlara əlavə sərf nəzərdə tutulmalıdır.

5.2.11. Yanğının söndürülməsinə hesabi su sərfi 7.3. bəndində nəzərdə tutulan digər ehtiyacların ödənilməsinə maksimum su sərfi zamanı tam təmin olunmalıdır. Bu zaman sənaye müəssisəsində ərazinin suvarılması, duş qəbulu, döşəmələrin və texnoloji avadanlığın yuyulması, həmçinin istixanalarda bitkilərin suvarılması hesaba alınmır.

Texnoloji şərait istehsalat suyunun bir hissəsindən yanğın söndürülməsində istifadəyə imkan verən hallarda, yanğın söndürmək üçün tələb olunan su miqdarını götürmək məqsədilə istehsalat su kəmərinin üstündə, yanğın su kəmərində nəzərdə tutulmuş hidrantlara əlavə olaraq, yanğın hidrantları qoyulmalıdır.

5.2.12. Sənaye, yaxud kənd təsərrüfatı müəssisələrində eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayı bu müəssisələrin tutduğu ərazinin sahəsi 150 hektara qədər olduqda bir, 150 hektardan çox olduqda isə iki ədəd qəbul edilməlidir.

5.2.13. Yaşayış məntəqəsinin, eləcə də yaşayış məntəqəsindən kənarda yerləşmiş sənaye yaxud kənd təsərrüfatı müəssisəsinin birləşmiş yanğın əleyhinə su kəməri layihələndirildikdə eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların hesabi sayı aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

müəssisənin tutduğu sahə 150 hektara, yaşayış məntəqəsindəki sakinlərin sayı 10 min nəfərə qədər olduqda - bir yanğın (müəssisə yaxud yaşayış məntəqəsində, hansında daha çox su sərfi olarsa); həmçinin yaşayış məntəqəsində sakinlərin sayı 10 min nəfərdən çox 25 min nəfərdən az olduqda - iki yanğın (biri müəssisədə və digəri yaşayış məntəqəsində);

müəssisənin tutduğu sahə 150 hektardan çox, yaşayış məntəqəsindəki sakinlərin sayı 25 min nəfərə qədər olduqda - iki yanğın (ikisi müəssisədə yaxud ikisi yaşayış məntəqəsində, hansında daha çox su sərfi olarsa);

yaşayış məntəqəsində əhalinin sayı 25 min nəfərdən çox olduqda - maddə 5.2.12 və cədvəl 4-ə əsasən tələb olunan ən böyük sərf (müəssisədə yaxud yaşayış məntəqəsində) və tələb olunan ən az sərfin 50%-nin (müəssisədə yaxud yaşayış məntəqəsində) cəmi miqdarında;

yaşayış məntəqəsində bir neçə sənaye müəssisəsi olduqda - Dövlət yanğın nəzarəti orqanlarının tələblərinə müvafiq.

5.2.14. Yanğının söndürülmə müddəti 3 st qəbul edilməlidir; yanmayan daşıyıcı konstruksiyalar və istiləşdiricilərdən inşa edilmiş I və II odadavamlılıq dərəcəli, Q və D istehsalat kateqoriyalı binalar üçün bu müddət 2 st qəbul edilməlidir.

5.2.15. Yanğın su ehtiyatının bərpa edilməsinin maksimum müddəti:

yaşayış məntəqələrində və yanğın təhlükəsinə görə A, B və V kateqoriyalı istehsalı olan müəssisələrdə - 24 st;

yanğın təhlükəsinə görə Q və D kateqoriyalı istehsalı olan müəssisələrdə - 36 st;

kənd yaşayış məntəqələrində və kənd təsərrüfatı müəssisələrində - 72 st.

Q e y d: 1. Xarici yanğın söndürməyə su sərfi 20 l/s və daha az olan sənaye müəssisələrində yanğın ehtiyatını bərpa etmə müddətini aşağıda göstərilən qaydada artırmaq olar:

Г və Д kateqoriyalı istehsalat üçün - 48 st;

B kateqoriyalı istehsalat üçün - 36 st.

2. Yanğın ehtiyatının bərpa edildiyi müddətdə I və II kateqoriyalı su təchizatı sistemləri vasitəsilə təsərrüfat-içməkli ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun miqdarı 70%-ə, III kateqoriyalı su təchizatı sistemləri vasitəsilə verilən suyun miqdarı 50%-ə qədər azaldıla, istehsalata isə su qəza qrafiki ilə verilə bilər.

5.3. Sərbəst basqılar

5.3.1. Yaşayış məntəqəsinin su kəmərində maksimum təsərrüfat-içməli su tələbi zamanı binaların girişində minimal sərbəst basqı torpaq səthindən bir mərtəbəli binalar üçün ən azı 1 bar, daha hündür binalarda isə sonrakı hər bir mərtəbə üçün 0,4 bar əlavə etməklə qəbul edilir.

Q e y d:

1. Su tələbinin minimum saatlarında birinci mərtəbə istisna olmaqla hər bir sonrakı mərtəbə üçün basqı 0,3 bar qəbul edilə bilər, bu şərtlə ki, suyun sistemə qoşulmuş çənlərə verilməsi təmin olunsun.

2. Az mərtəbəli binalar yerləşən ərazidəki ayrıca dayanmış yüksək mərtəbəli bir, yaxud bir neçə binalar qrupu, eləcə də yüksəklikdə yerləşən binalar üçün basqı yaradan qurğuların qoyulmasına yol verilir.

3. Şəbəkə üzərində quraşdırılmış suayrıcı kolonkaların yanında sərbəst basqı 1 bar-dan az olmamalıdır.

5.3.2. İstehsalat su kəmərlərinin xarici şəbəkəsində sərbəst basqı texnoloji göstəricilərə əsasən təyin edilir.

5.3.3. Təsərrüfat-içməli su kəmərlərinin xarici şəbəkəsində sərbəst basqı 6 bar-dan çox olmamalıdır.

Şəbəkədə sərbəst basqı 6 bar-dan çox olan hallarda ayrı-ayrı bina, yaxud rayonlarda təzyiq tənzimləyiciləri qoyulmalı, yaxud su təchizatı sistemi zonalara ayrılmalıdır.

5.3.4. Yanğın əleyhinə su kəməri aşağı təzyiqli layihələndirilməlidir. Yanğın əleyhinə yüksək təzyiqli su kəmərləri yalnız müvafiq əsaslandırmadan sonra qəbul edilə bilər.

Yüksək təzyiqli su kəmərində stasionar yanğın nasosları onların yanğın həyəcanı verildikdə 5 dəq-dən gec olmayaraq işə salınmasını təmin edən avadanlıqla təchiz edilməlidirlər.

Q e y d. Peşəkar yanğın mühafizəsi olmayan, əhalisi 5 min nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində yanğın əleyhinə su kəməri yüksək təzyiqli layihələndirilməlidir.

5.3.5. Aşağı təzyiqli yanğın əleyhinə su kəmərlərində yanğın söndürülməsi zamanı sərbəst basqı yer səthi səviyyəsində ən azı 1 bar olmalıdır.

Yuxarı təzyiqli yanğın əleyhinə su kəmərlərində sərbəst basqı yanğının söndürülməsinə tam su sərfi zamanı və yanğın söndürmə lüləsi ən yüksək binanın ən yüksək nöqtəsində yerləşdikdə ən azı 10 m hündürlüyə malik yığcam şırnaq yaratmalıdır.

Birləşmiş su kəmərlərində sərbəst basqının maksimal qiyməti 6 bar-dan çox olmamalıdır.

6. Su təchizatı mənbələri

6.1. Su təchizatı mənbəyinin seçilməsi topoqrafik, hidroloji, hidrogeoloji, ixtioloji, hidrokimyəvi, hidrobioloji, hidrotermik və digər axtarışların və sanitariya-epidemioloji tədqiqatların nəticələri ilə əsaslandırılmalıdır.

6.2. Su təchizatı mənbəyi kimi axar sular (çaylar, kanallar), sututarlar (təbii və süni göllər, su anbarları), dənizlər, yeraltı sular (sudaşıyıcı laylar, məcraaltı sular, şaxta suları və s.) qəbul edilə bilər.

Sənaye müəssisələrinin su təchizatı üçün təmizlənmiş tullantı sularından istifadə etməyin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

Su təchizatı mənbəyi kimi təbii yerüstü mənbələrdən doldurulan su anbarlarından istifadə edilə bilər.

Q e y d. Su təchizatı sistemində müxtəlif hidroloji və hidrogeoloji xarakteristikaya malik bir neçə su mənbəyindən istifadə etmək olar.

6.3. Təsərrüfat-içməli su təchizatı mənbəyi DÜİST 17.1.1.04-ün tələblərinə uyğun seçilməlidir.

İstehsalat su təchizatı üçün mənbə seçilərkən tələbatçıların suyun keyfiyyət göstəricilərinə irəli sürdüyü tələblər nəzərə alınmalıdır.

İstifadə üçün seçilmiş su təchizatı mənbələri müvafiq orqanlarla razılaşdırılmalıdır.

6.4. Təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün sanitariya-gigiyena tələblərinə cavab verən yeraltı su ehtiyatlarından maksimum istifadə edilməlidir.

Təbii yeraltı suların istismar ehtiyatı kifayət qədər olmadıqda onun süni yollarla artırılmasının mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

6.5. İçməli su keyfiyyətinə malik yeraltı sulardan təsərrüfat-içməli su təchizatı ilə əlaqəsi olmayan ehtiyacların ödənilməsində istifadə etməyə yol verilmir. Kifayət qədər yerüstü su mənbələri olmayan və tələb olunan qədər içməli su keyfiyyətində yeraltı suya malik rayonlarda bu sulardan müvafiq orqanların icazəsi ilə istehsalat və suvarma ehtiyaclarının təminatı üçün istifadə edilməsinə yol verilir.

6.6. Müvafiq emal prosesindən keçmiş mineral və geotermal sulardan sanitariya tələblərinə əməl etməklə istehsalat və təsərrüfat-içməli su təchizatında istifadə etməyə yol verilir.

6.7. Yerüstü mənbələrin su sərflərinin orta aylıq təminatı su təchizatı sisteminin 7.4 maddəsi ilə təyin edilmiş kateqoriyasına əsasən cədvəl 8-dən əsasən götürülməlidir.

Cədvəl 8.

Su təchizatı sisteminin kateqoriyası

Yerüstü mənbələrin orta aylıq minimal su sərflərinin təminatı, %

III

6.8. Su mənbələrindən su təchizatı məqsədləri üçün istifadə qiymətləndirildikdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

mənbəyin 15-20 il üçün proqnozlaşdırılmış sərfiyyat rejimi və su-təsərrüfatı balansı;

istehlakçıların suyun keyfiyyət göstəricilərinə tələbləri;

mənbədə suyun aqressivliyi göstərilməklə keyfiyyət xarakteristikası və tullantı sularının daxil olması ilə onun dəyişmə ehtimalının proqnozu;

çöküntü və zibilin keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikası və rejimi, dib çöküntülərinin yerdəyişməsi, sahillərin dayanıqlığı;

mənbəyin donma və qurumasının mümkünlüyü, qar uçqunları və sel axınlarının (dağ çaylarında), həmçinin mənbəyin su toplama hövzəsində kortəbii hadisələrin baş verməsi;

mənbəyin payız-qış rejimi və onda xəşələ buzlaşmanın olma ehtimalı;

ilin ayları üzrə suyun temperaturu və müxtəlif dərinlikdə fitoplanktonun inkişafı;

dağ çaylarında yaz-yay daşqınlarının yaranması;

yeraltı suların ehtiyatı və qidalanma şərtləri, həmçinin təbii şəraitin dəyişməsi, su anbarı və ya drenajın qurulması, suyun süni yolla kənarlaşdırılması və s. nəticəsində onlarda yarana biləcək mümkün dəyişmələr;

yeraltı suların keyfiyyəti və temperaturu;

yeraltı suların süni surətdə artırılaraq ehtiyatının yaradılması;

sudan istifadə və mühafizəsini tənzimləyən orqanların, sanitariya-epidemioloji, balıqların mühafizəsi xidmətlərinin və s. tələbləri.

6.9. Yerüstü su təchizatı mənbələrinin kifayət qədər su ehtiyatına malik olması qiymətləndirilən zaman ilin bütün fəsillərində onlardan su götürülən nöqtədən axın boyu aşağıda yerləşən yaşayış məntəqələri, sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı, balıqçılıq təsərrüfatı, gəmiçilik və sudan istifadənin digər növləri üzrə, həmçinin su təchizatı mənbəyinin mühafizəsi üzrə sanitariya tələblərinin ödənilməsinə lazımi su miqdarının qalması təmin edilməlidir.

6.10. Yerüstü su mənbələrinin kifayət qədər su sərfi olmadıqda onlardakı təbii axının bir hidroloji il həddində (mövsümi tənzimləmə), yaxud çoxillik dövr üçün (çoxillik tənzimləmə) tənzimlənməsi, həmçinin digər çox sulu yerüstü mənbələrdən onlara su ötürülməsi təmin edilməlidir.

Q e y d. Mənbədə su sərfi kifayət qədər olmadıqda və onun artırılması çətin, yaxud çox baha başa gəldikdə ayrı-ayrı tələbatçıların su təminatı dərəcəsi respublika su təsərrüfatı və meliorasya orqanları, həmçinin Dövlət sanitariya-epidemioloji xidməti ilə razılaşdırılaraq təyin edilir.

6.11. Yeraltı su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi “Yeraltı suların istismar ehtiyatlarının və proqnozlaşdırılan miqdarının klassifikasiyası” və “Yeraltı suyun klassifikasiyalaşdırılmış ehtiyatlarının şirin su yataqlarına tətbiqi təlimatı”na uyğun olaraq hidrogeoloji axtarışlar, kəşfiyyat və tədqiqatların nəticələri əsasında aparılmalıdır.

Yeraltı su ehtiyatları təbii sərvətlərin ehtiyatı üzrə Dövlət, yaxud ərazi komissiyaları tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Suqəbuledici qurğuların inşasına kapital qoyuluşu 500 min manatdan, dəmir yolu nəqliyyatı obyektləri üzrə 1 milyon manatdan çox olmayan hallarda yeraltı su ehtiyatlarının miqdarının təsdiq olunması tələb edilmir. Bu zaman suqəbuledici qurğuların dəyərində sugötürən avadanlıq, nasos stansiyaları, sutəmizləyici, yaxud emal edən qurğular, rezervuarlar, həmçinin istehlakçıya qədər sudaşıyıcı boruların qiymətləri nəzərə alınır.

7. Su təchizatı sxemləri və sistemləri

7.1. Su təchizatı sxemləri və sistemləri obyektin yaxud obyektlər qrupunun xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onları reallaşdırmaq üçün mümkün variantların, onların inkişafının müxtəlif mərhələlərində tələb olunan su sərfləri, su təchizatı mənbələri, sərbəst basqılar, suyun keyfiyyəti və tələbatçılara çatdırılma təminatı müqayisə edilərək seçilir.

7.2. Aşağıdakılar mümkün variantların müqayisəsi ilə əsaslandırılmalıdır:

su təchizatı mənbələri və onlardan bu və ya digər istehlakçılar üçün istifadə edilməsi;

sistemin mərkəzləşdirilmə dərəcəsi və yerli su təchizatı sistemlərinin ayrılmasının məqsədə-uyğunluğu;

qurğuların, sudaşıyıcı boruların və müxtəlif təyinatlı şəbəkələrin birləşdirilməsi, yaxud ayrılması;

su təchizatı sisteminin zonalaşdırılması, tənzimləyici həcmlərdən istifadə, su nəqletdirici nasos və tənzimləyici stansiyaların tətbiqi;

birləşmiş, yaxud yerli dövrü su təchizatı sistemlərinin tətbiqi;

bir müəssisənin (sexin, qurğunun, texnoloji xəttin) tullantı sularından digər müəssisələrin (sexlərin, qurğuların, texnoloji xətlərin) istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsi, həmçinin ərazinin və yaşıllığın suvarılması üçün istifadə etməyin mümkünlüyü;

təmizlənmiş istehsalat və məişət tullantı sularından, həmçinin toplanmış yerüstü axım sularından istehsalat su təchizatı, suvarma və sututarların qidalandırılması üçün istifadə edilməsi;

qapalı dövrlərin, yaxud qapalı su təchizatı sistemlərinin təşkilinin məqsədəuyğunluğu;

inşaatın növbəliliyi və sistemin elementlərinin buraxılış komplekslərinə görə işə salınması.

7.3. Yaşayış məntəqələrinin mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemi yerli şəraitdən və su təchizatı sxemindən asılı olaraq təmin etməlidir:

yaşayış və ictimai binalarda təsərrüfat-içməli su tələbini, həmçinin kommunal-məişət müəssisələrinin suya olan ehtiyacını;

müəssisələrdə təsərrüfat-içməli su tələbini;

içməli su keyfiyyətində su tələb edən, yaxud ayrı su kəmərinin inşası iqtisadi cəhətdən əlverişlə olmadıqda sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat ehtiyaclarını;

yanğının söndürülməsini;

sutəmizləyici komplekslərin öz ehtiyaclarını, su kəməri və kanalizasiya şəbəkələrinin yuyulması üçün tələb olunan su miqdarını və s.

Texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda ərazinin (küçələrin, yolların, meydanların, yaşıllıqların) suvarılması və yuyulması, fəvvarələrin işləməsi üçün, eləcə də istixanalarda və açıq sahələrdə, həmçinin həyətyanı sahələrdə əkinlərin suvarılması üçün müstəqil su kəməri inşa edilə bilər.

7.4. Mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemləri suyun verilmə təminatının dərəcəsinə görə üç kateqoriyaya bölünür:

I – təsərrüfat-içməli su tələbini ödəmək üçün verilən suyun hesabi sərfini 30%-ə qədər və müəssisələrə verilən suyun miqdarını onların qəza qrafiki ilə müəyyənləşdirilmiş həddə qədər azaltmağa yol verilir; suyun verilməsində azaltma 3 sut-dan artıq olmamalıdır. Sistemin zədələnmiş elementlərinin (avadanlıq, armatur, qurğular, boru kəmərləri və s.) işdən ayrılması və ehtiyat elementlərin işə salınması zamanı suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azaltmaya yol verilir, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 10 dəq-dən çox olmamalıdır;

II – suyun verilməsində yol verilən azalma I kateqoriyada olduğu kimidir; azalmanın davametmə müddəti 10 sut-dan artıq olmamalıdır. Sistemin zədələnmiş elementlərinin işdən ayrılması və ehtiyat elementlərin işə salınması zaman, yaxud təmir işləri aparılarkən suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azalmaya yol verilir, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 6 st-dan çox olmamalıdır;

III – suyun verilməsində yol verilən azalma I kateqoriyada olduğu kimidir; azalmanın davam etmə müddəti 15 sut-dan artıq olmamalıdır. Suyun verilməsində fasilə, yaxud miqdarında yuxarıda göstəriləndən aşağı azalma təmir işləri aparılarkən ola bilər, lakin əməliyyatın yerinə yetirilmə müddəti 24 st-dan çox olmamalıdır.

Əhalisinin sayı 50 min nəfərdən çox olan yaşayış məntəqələrinin birləşmiş təsərrüfat-içməli və istehsalat su kəmərləri I kateqoriyaya, 5 mindən 50 min nəfərə qədər olanlarda II kateqoriyaya, 5 mindən az olanlarda isə III kateqoriyaya aid edilirlər.

Kənd təsərrüfatı qrup su kəmərlərinin kateqoriyası əhalisinin sayı ən çox olan yaşayış məntəqəsinə görə təyin edilməlidir.

Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin (istehsalat, sex, qurğu) su təminatını artırmağa ehtiyac olduqda yerli su təchizatı sistemləri yaradılmalıdır.

Obyektlərin texnoloji tələblərini ödəyən yerli su təchizatı sistemlərinin layihələrinə bu obyektlərin layihələri ilə birlikdə baxılmalı və təsdiq edilməlidir.

Su təchizatı sistemlərinin ayrı-ayrı elementlərinin kateqoriyasını onların ümumi su təchizatı sistemində funksional təyinatından asılı olaraq təyin etmək lazımdır.

Zədələnməsi nəticəsində yanğının söndürülməsinə suyun verilməsində fasilə yarada biləcək II kateqoriya su təchizatı sistemlərinin elementləri I kateqoriyaya aid edilməlidir.

7.5. Su təchizatının sxem və sistemini tərtib etdikdə mövcud qurğular, sudaşıyıcı borular və şəbəkə texniki, iqtisadi və sanitariya baxımından qiymətləndirilməli, yenidən qurulmasına və fəaliyyətinin intensivləşdirilməsinə maliyyə sərfləri nəzərə alınmaqla onlardan gələcəkdə istifadə etmənin mümkünlük dərəcəsi əsaslandırılmalıdır.

7.6. Yanğın əleyhinə ehtiyacları təmin edən su təchizatı sistemləri bu normaların 5.2-ci bölməsinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

7.7. Dövrü su təchizatı sistemləri bu normaların 14-cü bölməsinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

7.8. İstehsalat su təchizatı sisteminin optimal variantı seçildikdə ehtiyac olarsa müəssisədəki texnoloji proseslərin dəyişdirilməsinin mümkünlüyü və məqsədəuyğunluğuna baxılmalıdır. Bu zaman əsas istehsal xərclərinin artması su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin qəbul edilmiş dəyərindən az olmalıdır.

7.9. Suqəbuledici qurğular, sudaşıyıcı borular, sutəmizləmə kompleksi, bir qayda olaraq, maksimal su tələbatı günündəki orta saatlıq su sərfinə hesablanmalıdırlar.

7.10. Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin hesablanması hesabi müddətdə suyun verilməsi və paylanması, onun reallaşdırılmasının növbəliliyi, nasos avadanlıqlarının seçilməsi və tələb olunan tənzimləyici həcmlərin təyini və hər bir növbə üçün onların yerləşməsi nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

7.11. Yaşayış məntəqələrinin su təchizatı sistemləri üçün sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin hesablanması bir qayda olaraq suyun verilməsinin aşağıdakı xarakter rejimləri üçün aparılmalıdır:

maksimum su tələbatı günlərində - maksimum, orta və minimum saatlıq sərflərinə, həmçinin yanğının söndürülməsinə maksimum saatlıq və hesabi su sərfinə;

orta su tələbatı günlərində - orta saatlıq sərfə;

minimum su tələbatı günlərində - minimum saatlıq sərfə.

sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkəsi, nasos stansiyaları və tənzimləyici həcmlərin birgə işləməsinin bütün xarakterik su tələbatı rejimlərində kifayət qədər hesablamaları olduqda su tələbatının digər rejimləri üçün hesablamanın aparılmasına, həmçinin yuxarıda göstərilən rejimlərdən biri, yaxud bir neçəsi üçün aparılmasından imtina edilməsinə yol verilir.

İstehsalat su təchizatı sistemləri üçün onların işləməsinin xarakterik şərtləri istehsalat texnolo-giyasının xüsusiyyətləri və yanğın təhlükəsizliyinin təminat şərtlərinə uyğun olaraq qoyulur.

Q e y d. Yanğın söndürülməsi zamanı sudaşıyıcı borular və həlqəvarı şəbəkənin xətlərinin, eləcə də qurğuların şöbə və bloklarının işinin dayandırılması qurğuların hesablanmasında nəzərə alınmır.

7.12. Su təchizatı sxemi tərtib edilərkən istismar heyəti tərəfindən sonralar suyun faktiki sərfinin və su tələbinin qeyri-müntəzəmlik əmsallarının, eləcə də avadanlıq və qurğuların faktiki xarakteristikalarının sistemli yoxlanılmasını aparmaq üçün parametrlərin siyahısı hazırlanmalıdır. Nəzarəti yerinə yetirmək üçün layihənin uyğun bölmələrində bunun üçün lazım olan ölçü cihazları və aparatlar yerləşdirilməlidir.

7.13. Kənd təsərrüfatı su təchizatı sxem və sistemləri tərtib edilərkən:

mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemlərini yalnız perspektivli yaşayış məntəqələrində və kənd təsərrüfatı istehsalat obyektlərində layihələndirmək lazımdır;

hesablama müddətində saxlanılan kənd yaşayış məntəqələri üçün mövcud suqəbuledici qurğuların (borulu və şaxtalı quyular, bulaq sularını toplayan kaptajlar və s.) mexaniki suqaldırıcılarla təmin edilməklə yenidən qurulmasını və ayrı-ayrı mədəni-məişət və istehsalat binalarında daxili su kəmərlərinin quraşdırılmasını nəzərdə tutmaq olar;

qrup su kəmərləri yaradıldıqda suyun uzun məsafələrə nəqli zamanı, xüsusən bu sistemlərin başlanğıc istismar dövrlərində sudaşıyıcı borularda suyun hərəkət sürəti hesabi sürətdən aşağı olanda keyfiyyətinin qorunması üçün tədbirlər görülməlidir;

həyətyanı sahələrin suvarılması üçün yerli mənbələrdən və içməli su təchizatı mənbəyi kimi yararsız olan suvarma kanallarından qidalanan ayrıca mövsümi su kəmərlərinin yaradılmasının məqsədəuyğunluğuna baxılmalıdır;

şorlaşmış torpaqların geniş yayıldığı və yerli şirin su ehtiyatları olmayan bölgələrdə su təchizatı sistemi layihələndirildikdə içməli suya ehtiyacı ödəmək üçün şirinləşdirilmiş, digər ehtiyacları ödəmək üçün mineral sulardan istifadənin məqsədəuyğunluğu nəzərdən keçirilməlidir. Bu zaman bir mərtəbəli binaları olan qəsəbələrdə şirinləşdirilmiş içməli suyun küçə suayırıcı kolonkalar vasitəsilə verilməsi nəzərdə tutulmaqla daxili su kəmərlərini yalnız mineral su təminatı üçün layihələndirmək tövsiyə edilir.

8. Suqəbuledici qurğular

8.1. Yeraltı suları qəbul edən qurğular

8.1.1. Ümumi göstərişlər

8.1.1.1. Suqəbuledici qurğuların növü və yerləşmə sxemi rayonun geoloji, hidrogeoloji və sanitariya şəraitlərindən asılı olaraq seçilməlidir.

8.1.1.2. Yeni suqəbuledicilər layihələndirildikdə və mövcud suqəbuledicilər genişləndirildikdə onların qonşu sahələrdəki mövcud və layihələndirilən suqəbuledicilərlə qarşılıqlı, həmçinin ətraf mühitə təsiri (yerüstü axımlar, bitkilər və s.) nəzərə alınmalıdır.

8.1.1.3. Yeraltı suyu götürmək üçün aşağıdakı qurğular tətbiq edilir: suqəbuledici quyular, şaxtalı quyular, üfüqi qəbuledicilər, şüavarı suqəbuledicilər, bulaq sularını toplayan kameralar (kaptajlar).

8.1.2. Suqəbuledici quyular

8.1.2.1. Quyuların layihələrində qazma üsulu göstərilməli və onların konstruksiyaları, dərinliyi, boru sütunlarının diametri, suqəbuledici hissənin, suqaldırıcının və başlığın növü, həmçinin onların sınaqdan çıxarılma üsulu təyin edilməlidir.

8.1.2.2. Quyuların qazılma üsulları tövsiyə olunan əlavə 1-də verilir.

8.1.2.3. Quyuların konstruksiyaları elə olmalıdır ki, onlarda məhsuldarlığın və su səviyyəsinin ölçülməsi, su nümunəsinin götürülməsi, həmçinin quyuların istismarı zamanı impulslu, reagentlə və kombinə edilmiş regenerasiya üsulları ilə təmir-bərpa işlərinin görülməsi mümkün olsun.

8.1.2.4. Quyularda istismar sütunlarının diametri suyu qaldırmaq üçün quyunun üstündə quraşdırılmış elektrik mühərrikli nasoslardan istifadə edildikdə nasosun nominal diametrindən 50 mm böyük, suya batırılmış mühərrikli nasoslardan istifadə edildikdə nasosun nominal diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

8.1.2.5. Yerli şəraitdən və avadanlığın növündən asılı olaraq quyuların ağzı, bir qayda olaraq, yerüstü köşkdə, yaxud yeraltı kamerada yerləşdirilməlidir.

8.1.2.6. Köşk və kameranın planda ölçüləri elə qəbul edilməlidir ki, onlarda elektrik mühərriki, elektrik avadanlığı və nəzarət-ölçü cihazları (NÖC) yerləşdirilə bilsin.

Yerüstü köşk və yeraltı kameranın hündürlüyü orada yerləşdirilmiş avadanlığın qabarit ölçülərindən asılı olaraq qəbul edilir və 2,4 m-dən az olmamalıdır.

8.1.2.7. Boruların istismar sütununun yuxarı hissəsi döşəmə səviyyəsindən ən azı 0,5 m yuxarı qalxmalıdır.

8.1.2.8. Quyunun başlığının konstruksiyası yerüstü axım suları və onlarla birlikdə çirkli maddələrin borulararası və borudan kənar fəzalara daxil ola bilməməsi üçün tam kipliyi təmin etməlidir.

8.1.2.9. Quyu nasoslarının bölmələrinin quraşdırılması və sökülməsinin mexaniki vasitələrin köməyilə quyunun ağzında qoyulmuş qapaqdan həyata keçirilməsi təmin edilməlidir.

8.1.2.10. Ehtiyat quyuların sayı cədvəl 9-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 9. Ehtiyat quyuların tövsiyə edilən sayı

İşləyən quyuların sayı	Aşağıdakı kateqoriyalı suqəbuledicilərdə ehtiyat quyuların sayı
	I	II	III
1 – 4 5 – 12 13 və daha çox	1 2 20%	1 1 10%	1 - -
Q e y d: 1.Hidrogeoloji şəraitdən asılı olaraq və müvafiq əsaslandırmaya görə ehtiyat quyuların sayı artırıla bilər. 2. Bütün kateqoriyalardan olan suqəbuledicilərin anbarında ehtiyat nasoslar olmalıdır: işləyən quyuların sayı 12-ə qədər olduqda 1 ədəd, 12-dən çox olduqda isə işləyən quyuların sayının 10%-i qədər. 3. Suyun verilmə təminatının dərəcəsinə görə suqəbuledicilərin kateqoriyası maddə 7.4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

8.1.2.11. Quyunun suqəbuledici sahəsində yerləşən və istismarı mümkün olmayan quyular tamponaj üsulu ilə ləğv edilməlidir.

8.1.2.12. Quyularda süzgəclər yumşaq, dayanıqsız qayalıq və yarım qayalıq süxurlarda qoyul-malıdır.

8.1.2.13. Süzgəcin konstruksiyası və ölçüləri hidrogeoloji şəraitdən, quyunun məhsuldarlığından və istismar rejimindən asılı olaraq əlavə 2-nin tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

8.1.2.14. Zərbəli üsulla qazma zamanı istismar borusunun son diametri süzgəcin xarici diametrindən ən azı 50 mm, suzgəc çınqılla örtüldükdə ən azı 100 mm böyük olmalıdır.

Divarları boru ilə bərkidilməyən və rotorlu üsulla qazılan quyuların son diametri suzgəcin xarici diametrindən ən azı 100 mm böyük olmalıdır.

8.1.2.15. Hündürlüyü 10 m-ə qədər olan basqılı sudaşıyıcı laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilməlidir; basqısız laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu quyuda suyun istismar enmə səviyyəsini maddə 8.1.2.16-nın tövsiyələrini nəzərə alıb çıxmaqla (süzgəc, bir qayda olaraq, suya batırılmış vəziyyətdə olmalıdır) layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilməlidir.

Hündürlüyü 10 m-dən çox olan sudaşıyıcı laylarda süzgəcin işçi hissəsinin uzunluğu süxurların sukeçirmə qabiliyyəti, quyuların məhsuldarlığı və süzgəcin konstruksiyasından asılı olaraq təyin edilməlidir.

8.1.2.16. Süzgəcin işçi hissəsi sudaşıyıcı layın tavanından və oturacağından ən azı 0,5-1 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

8.1.2.17.Bir neçə sudaşıyıcı laydan istifadə etdikdə süzgəcin işçi hissələri hər bir sudaşıyıcı layda yerləşdirilməli və bir-birləri ilə zəif sudaşıyıcı layları kəsib keçən bütöv divarlı boru ilə birləşdirilməlidir.

8.1.2.18. Quyunun dərinliyi 50 m-ə qədər olduqda süzgəcüstü borunun yuxarı hissəsi istismar sütununun başmağının üstündən ən azı 3 m, 50 m-dən çox olduqda isə ən azı 5 m yuxarı olmalıdır; istismar sütunu ilə süzgəcüstü boru arasında ehtiyac olduqda kipləşdirici qoyulmalıdır.

8.1.2.19. Durulducunun uzunluğu 2 m-dən çox olmamalıdır.

8.1.2.20. Üstündə dayanıqlı süxurlar olan yumşaq qumlu yeraltı laylardan su götürmək üçün süzgəcsiz konstruksiyalı quyular qəbul edilir.

8.1.2.21. Quyular qazıldıqdan və süzgəclərlə təmin edildikdən sonra onlarda toplanan su, qazma gil məhlulu istifadə etməklə rotor üsulu ilə aparıldıqda, onlarda qalan gil, su tam şəffaflana qədər çıxarılmalıdır.

8.1.2.22. Suqəbuledici quyuların faktiki məhsuldarlığının layihə qiymətinə uyğunluğunu təyin etmək üçün su onlardan əlavə 3-də tövsiyə edilən üsulla çıxarılmalıdır.

8.1.3. Şaxtalı quyular

8.1.3.1. Şaxtalı quyular, bir qayda olaraq, yer səthinə yaxın birinci, 30 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş, yumşaq süxurlardan ibarət basqısız laylardan su götürmək üçün tətbiq edilməlidir.

8.1.3.2. Sudaşıyıcı layın hündürlüyü 3 m-ə qədər olduqda onun bütün hündürlüyünü açan bitmiş şaxtalı quyu qəbul edilməlidir; hündürlüyü daha böyük olan laylardan su götürmək üçün bitmiş və layın hündürlüyünün bir hissəsini açan bitməmiş şaxtalı quyuların qəbul edilməsinə yol verilir.

8.1.3.3. Quyunun suqəbuledən hissəsi qumlu qruntlarda yerləşdikdə onun dibində qum-çınqıldan əks süzgəc, yaxud məsaməli betondan süzgəc, quyuların suqəbuledən divarlarında isə məsaməli betondan, yaxud çınqıldan süzgəcin olması nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.3.4. Əks süzgəcin ümumi hündürlüyü 0,4-0,6 m olmaqla qum və çınqıldan düzəldilmiş, hər birinin qalınlığı 0,1-0,15 m, aşağı hissəsi kiçik, yuxarı hissəsi isə böyük fraksiyalı bir neçə laydan ibarət olmalıdır.

8.1.3.5. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi və qonşu layların dənələrinin orta diametrləri arasındakı nisbət cədvəl 10-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 10. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi və qonşu layların dənələrinin orta diametrləri arasındakı nisbət

Sudaşıyıcı layların süxurları	Süzgəclərin növü və konstruksiyaları
Qayalıq və yarımqayalıq dayanıqsız süxurlar, 20-100 mmölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən(kütləsinə görə 50%-dən çox) çınqıl, çaqıl daşı çöküntüləri	Milli-karkaslı (əlavə süzmə səthi olmadan), qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış dairəvi və yarıqlı məsamələri olan borulu, spiral-milli süzgəclər
Çınqıl, 2-5 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən(kütləsinə görə 50%-dən çox) çınqıllı qum	Milli və borulu, məftil sarğılardan və ya paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan süzgəclər. Qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış, spiral-milli süzgəclər
1-2 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) iri qumlar	Milli və borulu, məftil sarğılardan və ya paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan süzgəclər. Qalınlığı 4 mm və korroziya əleyhinə təbəqə ilə örtülmüş poladdan hazırlanmış, spiral-milli süzgəclər
0,25-0,5 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) orta dənəli qumlar	Milli və borulu məftil sarğılardan, kvadrat toxunmuş tordan, qum-çınqıl örtüklü paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan, spiral-milli süzgəclər
0,1-0,25 mm ölçülü hissəciklər üstünlük təşkil edən (kütləsinə görə 50%-dən çox) xırda dənəli qumlar	Milli və borulu məftil sarğılardan, güləbətinli işlənmiş tordan, bir, yaxud iki laylı qum-çınqıl örtüklü paslanmayan polad təbəqədən hazırlanmış su qəbul edən səthi olan, spiral-milli süzgəclər

8.1.3.6. Şaxtalı quyunun yuxarı hissəsi yer səthindən ən azı 0,8 m yuxarıda yerləşməlidir. Quyunun ətrafında eni 1-2 m, quyudan ətrafa mailliyi 0,1-ə bərabər sukeçirməyən səki nəzərdə tutulmalıdır; təsərrüfat-içməli su ehtiyaclarını ödəmək üçün su verən quyular ətrafında bundan əlavə gildən, yaxud yağlı gillicədən dərinliyi 1,5-2 m, eni 0,5 molan təbəqə yaradılmalıdır.

8.1.3.7. Quyularda yer səthindən ən azı 2 m hündürlüyə qalxmış ventilyasiya borusu qoyulmalıdır. Ventilyasiya borusunun deşikləri torlu qapaqla təchiz edilməlidir.

8.1.4. Üfüqi suqəbuledicilər

8.1.4.1. Üfüqi suqəbuledicilər, bir qayda olaraq, mümkün qədər yerüstü axınlara yaxın və 8 m-ə qədər dərinlikdə yerləşmiş basqısız sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər. Onlar qırma daşdan düzəldilmiş, yaxud borulu drenaj, su toplayan dəhliz, yaxud lağım şəklində layihələndirilə bilərlər.

8.1.4.2. Daş-çınqıl drenajlı suqəbuledicilərin müvəqqəti su təchizatı sistemlərində tətbiqi tövsiyə edilir.

5-8 m dərinliyə qədər II və III kateqoriyalı suqəbuledicilər üçün borulu drenajlar layihələndirilməlidir.

I və II kateqoriyalı suqəbuledicilər üçün, bir qayda olaraq, suyığıcı dəhlizlər qəbul edilməlidir.

Lağım şəkilli suqəbuledicilər müvafiq oroqrafik şəraitlərdə tətbiq olunmalıdır.

8.1.4.3. Sudaşıyıcı laydan qum, torpaq hissəciklərinin qurğuya daxil olmasının qarşısını almaq üçün üfüqi qurğuların suqəbuledici hissəsinin ətrafında iki-üç laydan ibarət əks süzgəc layihələndirilməlidir.

8.1.4.4. Əks süzgəcin ayrı-ayrı laylarının mexaniki tərkibi hesabatla təyin edilməlidir. Süzgəcin ayrı-ayrı laylarının qalınlığı ən azı 15 sm olmalıdır.

8.1.4.5. Daş-çınqıl drenajlı su qəbuledicilərdə suyun qəbulu üçün xəndəyin dibində ölçüləri 30x30sm, yaxud 50x50 sm olan və ətrafında əks süzgəc qurulmuş prizmalar yaradılır.

Prizmalar su yığılan quyu istiqamətində 0,01-0,05 mailliyə malik olmalıdırlar.

8.1.4.6. Borulu drenajların su qəbul edən hissəsi yan və üst divarlarında dairəvi deşiklər, yaxud yarıqlar açılmış saxsı, dəmir beton və plastmas borulardan qəbul edilməlidir; boruların aşağı hissəsinin diametrinin ən azı 1/3 hissəsi qədər hündürlüyündə deşiklər,yaxud yarıqlar olmamalıdır. Boruların minimal diametri 150 mm qəbul edilməlidir.

Q e y d. Deşikli metal borular yalnız müəyyən əsaslandırmaya görə qəbul edilə bilərlər.

8.1.4.7. Üfüqi suqəbuledicilərdə boruların diametrləri sudaşıyıcı layın maksimal gücünə hesablanmalı, hesabi dolma dərəcəsi isə borunun diametrinin 0,5-i qədər qəbul edilməlidir.

8.1.4.8. Boruların su toplanan quyu istiqamətində mailliyi aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır:

D,mm i D,mm i D,mm i

150 0,007 250 0,004 400 0,002

200 0,005 300 0,003 500 0,001

Suyun borularda minimal axma sürəti 0,7 m/s-dən az qəbul edilməməlidir.

8.1.4.9. Su qəbul edən dəhlizlər divarında yarıqlar, yaxud günlüyü olan pəncərələr açılmış yığma dəmir-beton elementlərdən layihələndirilməlidir.

8.1.4.10. Dəmir-beton elementlərin altında istismar zamanı çökərək bir-birinə nisbətən vəziyyətlərinin dəyişməsinin qarşısını almaq üçün özül layihələndirilməlidir. Dəhlizin yan divarlarında onun su qəbul edən hissəsi sahəsində əks süzgəc olmalıdır.

8.1.4.11. Üfüqi suqəbuledicilər onlara yerüstü axım sularının daxil olmasından qorunmalıdırlar.

8.1.4.12. Borulu və dəhliz şəkilli suqəbuledicilərin işinə nəzarət etmək, onların ventilyasiyası və təmirini həyata keçirmək üçün baxış quyuları layihələndirilməlidir. Quyular arasındakı məsafə diametri 150 mm-dən 500 mm-ə qədər olan borulu suqəbuledicilər üçün 50 m, 500 mm-dən böyük olan hallarda 75 m; dəhliz şəkilli suqəbuledicilər üçün 100-150 m qəbul edilməlidir.

Baxış quyuları həmçinin suqəbuledici hissənin üfüqi və şaquli vəziyyətdə istiqamətinin dəyişdiyi yerlərdə də qoyulmalıdır.

8.1.4.13. Baxış quyularının diametri 1 m qəbul edilməli, quyunun yuxarı hissəsi yer səthindən ən azı 0,2 m hündürə qalxmalıdır; quyunun ətrafında eni 1 m olan sukeçirməyən meydança səki və gil açar nəzərdə tutulmalıdır; quyular 8.1.3.7 maddəsinə uyğun ventilyasiya boruları ilə təchiz olun-malıdırlar.

8.1.4.14. Üfüqi suqəbuledicilərin nasos stansiyaları, bir qayda olaraq, qurğunun su toplanan quyusu ilə birləşdirilməlidir.

8.1.4.15. İki laydan-yuxarı basqısız və aşağı basqılı-su götürdükdə kombinə edilmiş üfüqi suqəbuledicilərdən istifadə edilməlidir. Suqəbuledici yuxarı basqısız layda yerləşmiş, alt və kənarlarından qol borular vasitəsilə şaquli borularla aşağı basqılı layla əlaqələndirilmiş üfüqi borulu drenaj şəklində layihələndirilir.

8.1.5. Şüavari suqəbuledicilər

8.1.5.1. Şüavari suqəbuledicilər tavanı yer səthindən 15-20 m-ə qədər dərinlikdə yerləşən və hündürlüyü 20 m-dən çox olmayan sudaşıyıcı laylardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər.

Q e y d. D ≥70 mm fraksiyalı çaqıl daşlı qruntlarda, sudaşıyıcı layda 10%-dən artıq qaya parçaları olduqda və lilli kiçik dənəli süxurlarda şüavarı suqəbuledicilərin qəbulu tövsiyə edilmir.

8.1.5.2. Eyni cinsli olmayan, yaxud güclü eyni cinsli sudaşıyıcı laylarda şüaları müxtəlif tərəflərə istiqamətlənən çoxyaruslu şüavari suqəbuledicilər qəbul edilməlidir.

8.1.5.3. Suqəbuledicinin məhsuldarlığı 150-200 l/s olduqda və əlverişli hidrogeoloji və hidro-kimyəvi şərait olduqda bir, 200 l/s-dən çox olduqda iki bölməlisu toplayan quyu layihələndirilməlidir.

8.1.5.4. Uzunluğu 60 m-ə bərabər və ondan çox olan şüalar boruların diametri azalmaqla teleskopik konstruksiyada layihələndirilməlidir.

8.1.5.5. Eyni cinsli sudaşıyıcı laylarda uzunluğu 30 m-dən az olan şüalar arasındakı bucaq 30⁰-dən az olmamalıdır.

8.1.5.6. Su qəbul edən şüalar məsaməliliyi 20%-dən çox olmayan deşikli, yaxud yarıqlı polad borulardan qəbul edilməlidir; su toplayan quyularda şüaların üstündə siyirtmələrin qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.6. Bulaq sularının kaptajı

8.1.6.1. Kaptaj qurğuları, yaxud dərin olmayan endirmə quyuları bulaqlardan su götürmək üçün tətbiq edilirlər.

8.1.6.2. Torpaqdan qalxan çeşmələrin suyu kaptajın dibindən, yamac bulaqlarının suyu kaptajın divarında açılmış deşiklərdən qəbul edilməlidir.

8.1.6.3. Çatlı süxurlardakı bulaqlardan qidalanan kaptajların su qəbul edən hissəsində suzgəc yaradılmaya bilər; yumşaq süxurlardakı bulaqlardan su götürən kaptajların su qəbul edən hissəsində əks suzgəc yaradılmalıdır.

8.1.6.4. Kaptajlar səth çirkləndiricilərindən, donmadan və yerüstü axım sularının təsirindən qorunmalıdır.

8.1.6.5. Kaptajlarda bulağın maksimal məhsuldarlığına hesablanan və sonunda bağlayıcı klapan qoyulmuş daşma borusu, 8.1.3.7 maddəsinə əsasən havalandırma borusu və diametri 100 mm-dən az olmayan suaparıcı boru nəzərdə tutulmalıdır.

8.1.6.6. Bulaq suyunu asılı maddələrdən azad etmək üçün kaptaj suaşıran divarla iki bölməyə ayrılmalıdır: biri hissəciklərin çökməsi (çöküntünün sonradan təmizlənməsi ilə), ikincisi isə nasosun sorma borusunu yerləşdirmək üçün.

8.1.6.7. Bir-birinə yaxın yerləşmiş bir neçə yamac bulağının suyunu toplamaq üçün bulaqlar açılmalı və kaptaja istiqamətləndirilməlidir.

8.2. Yeraltı su ehtiyatlarının süni üsulla artırılması

8.2.1. Aşağıdakı hallarda yeraltı su ehtiyatları artırılmalıdır:

fəaliyyətdə olan və layihələndirilən yeraltı suqəbuledicilərin məhsuldarlığını artırmaq və sabit işləməsini təmin etmək üçün;

infiltrasiya edilən və götürülən yeraltı suların keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün;

yeraltı suların mövsümi ehtiyatlarını yaratmaq üçün;

ətraf mühitin qorunması üçün (qrunt sularının səviyyəsinin bitki aləminin məhv olmasına səbəb ola biləcək yol verilən həddən aşağı düşməsinin qarşısını almaq).

8.2.2. İstismar edilənsudaşıyıcı layın yeraltı su ehtiyatını artırmaq üçün yerüstü və yeraltı sulardan istifadə edilməlidir.

8.2.3. Yeraltı su ehtiyatlarının artırılması açıq və bağlı tipli infiltrasiya qurğuları ilə həyata keçirilməlidir.

8.2.4. Açıq tipli infiltrasiya qurğuları kimi hövzələrdən, relyefin təbii və süni enməsindən (yarğanlar, qobular, qurumuş köhnə çay yataqları, karyerlər) istifadə edilməlidir.

8.2.5. Açıq infiltrasiya qurğuları yer səthinə yaxın, zəif keçiricili çöküntülərdən yaranmış tavanı olmayan, yaxud az hündürlüyə malik (3 m-ə qədər) tavanı olan birinci sudaşıyıcı layın ehtiyatını artırmaq üçün tətbiq edilir.

8.2.6. İnfiltrasiya hövzələri layihələndirilərkən aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

dibin kəsilərək yaxşı süzmə qabiliyyəti olan süxurlara ən azı 0,5 m endirilməsi;

suyun çıxarıldığı yerdə dibin möhkəmləndirilməsi və yamacların yuyulmadan qorunması;

infiltrasiya qurğusuna verilən suyun sərfini ölçmək və tənzimləmək üçün avadanlıq;

maşın və mexanizmlərin hərəkəti üçün yollar.

8.2.7. İnfiltrasiya hovuzlarının dibinin eni 30 m-dən çox olmamalı, hovuzun uzunluğu 500 m-dən çox olmamalı, hovuzda su layının hündürlüyü 0,7-2,5 m, hovuzların sayı isə ikidən az olmamalıdır.

8.2.8. Hovuza su səpələyici, yaxud sərbəst axınlı kaskad vasitəsilə verilməlidir.

8.2.9. Hovuzları iri dolduruculu çınqıllı-çaqıl daşlı ərazidə yerləşdirdikdə onun dibinin hündürlüyü 0,5-0,7 m olan iri dənəli qum layı ilə doldurulması nəzərə alınmalıdır.

8.2.10. Təbii enişli relyef istifadə edildikdə süzmə səthinin hazırlanması nəzərə alınmalıdır.

8.2.11. Bağlı tipli infiltrasiya qurğuları kimi borulu (uducu və drenaj-uducu) və şaxtalı quyular qəbul edilməlidir.

8.2.12. Uducu, drenaj-uducu və şaxtalı quyular layihələndirilən zaman verilən suyun sərfinin ölçülməsi və tənzimlənməsi, həmçinin qurğularda və sudaşıyıcı layda suyun dinamik səviyyəsini ölçmək üçün qurğu və avadanlıqlar nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.13. İnfiltrasiya qurğusunun konstruksiyası onların məhsuldarlığını bərpa etmək üçün açıq infiltrasiya qurğularında suzgəc səthinin çirklənmiş (kolmatasiyaya uğramış) layının mexaniki, yaxud hidravlik üsulla çıxarılmasını, bağlı qurğularda isə suqəbuledici quyuların regenerasiyasında istifadə edilən üsulların tətbiqini təmin etməlidir.

Q e y d. Açıq infiltrasiya qurğularının mənfi temperaturlar dövründə boşaldılması və regenerasiyasına yol verilmir.

8.2.14. İnfiltrasiya qurğularının yerləşmə sxemi, onların sayı və məhsuldarlığı yeraltı su ehtiyatlarının süni yolla artırılmasının təyinatı, suqəbuledici qurğuların yerləşmə sxemi, verilən suyun keyfiyyəti, infiltrasiya və suqəbuledici qurğuların istismar xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla kompleks hidrogeoloji və texniki-iqtisadi hesabatlarla təyin edilir.

8.2.15. İnfiltrasiya və suqəbuledici qurğular arasındakı məsafə infiltrasiyaya verilən suyun əlavə təmizlənməsi və onun yeraltı sularla qarışması nəzərə alınmaqla götürülən suyun keyfiyyətinin proqnozu əsasında qəbul edilməlidir.

8.2.16. Süni artırılma üçün istifadə edilən suyun keyfiyyət göstəriciləri DÜİST-2761-in tələblərinə cavab verməlidir.

8.2.17. Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərinin infiltrasiya qurğularına verilən suyun keyfiyyəti onun sudaşıyıcı laya infiltrasiyası zamanı təmizlənməsi və yeraltı su ilə qarışmasından sonra DÜİST-2784-ün tələblərinə cavab verməlidir.

8.3. Yerüstü suları qəbul edən qurğular

8.3.1. Suqəbuledici qurğular aşağıdakıları təmin etməlidirlər:

su mənbəyindən hesabi su sərfini götürüb tələbatçıya çatdırmağı;

su təchizatı sistemini bioloji örtüyün yaranmasından və ona lil, zibil, plankton, xəşələ buz və bu kimi maddələrin daxil olmasından qorumağı;

balıq təsərrüfatı əhəmiyyətli sututarlarda balıq ehtiyatlarının mühafizəsi ilə məşğul olan qurumların tələblərini ödəməyi.

8.3.2. Suyun verilməsinin təmin edilmə dərəcəsinə görə suqəbuledicilər 7.4 maddəsinə əsasən üç kateqoriyaya bölünürlər.

8.3.3. Suqəbuledicinin konstruktiv sxemi tələb olunan kateqoriyadan, su mənbəyinin hidroloji xarakteristikasından (suyun maksimal və minimal səviyyələrinin cədvəl 11-də göstərilən qiymətləri nəzərə alınmaqla), həmçinin suyun mühafizəsi və istifadəsinin tənzimlənməsi, sanitariya-epidemioloji xidmət, balıq ehtiyatlarının qorunması və su nəqliyyatı orqanlarının tələbləri nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Cədvəl 11. Suqəbuledicilərin kateqoriyasından asılı olaraq yerüstü mənbələrdə hesabi su

səviyyələrinin təminatı

Suqəbuledicilərin kateqoriyası

Yerüstü mənbələrdə suyun hesabi səviyyəsinin təminatı, %

maksimal

minimal

III

8.3.4. Suqəbuledicilərin əsas qurğularının sinfi onun kateqoriyasına əsasən təyin edilir. Suqəbuledicilərin ikinci dərəcəli qurğularının sinfi bir vahid az qəbul edilir.

Q e y d:

1. Əsas qurğulara zədələndikləri zaman suqəbuledicinin istehlakçıların tələb etdiyi hesabi su miqdarını verə bilmədiyi, ikinci dərəcəlilərə isə zədələnmələrinin istehlakçılara verilən hesabi su miqdarının dəyişməsinə təsir etməyənləri aid etmək lazımdır.

2. Suqəbuledici hidroqovşağa daxil olan suqaldırıcı və su anbarları sədlərinin sinfi MSN 3.04.01-in göstərişlərinə uyğun olaraq qəbul edilir və göstərilənlərdən aşağı olmamalıdır:

II sinif – I kateqoriya suqəbuledicilər üçün

III sinif – II kateqoriya suqəbuledicilər üçün

IY sinif – III kateqoriya suqəbuledicilər üçün

8.3.5. Suqəbuledicinin inşa ediləcəyi yer və sxemi aşağıdakıların proqnozları ilə əsaslandırılmalıdır:

mənbədə suyun keyfiyyəti;

sahilin, yaxud məcranın dəyişməsi (yenidən yaranması);

hidrotermik rejim.

8.3.6. Suqəbuledicilərin sal və gəmilərin hərəkət zonasında, dib lillərinin çökdüyü və hərəkət etdiyi zonada, balıqların qışladığı və kürü tökdüyü yerlərdə, sahilin pozula biləcəyi yerlərdə, üzən maddələr və su bitkilərinin toplandığı yerlərdə, həmçinin buz parçalarının toplanaraq axının qarşısını kəsdiyi zonalarda yerləşdirilməsinə yol verilmir.

8.3.7. Suqəbuledici elementlərin HES-ın hidroqovşağa söykənən aşağı byef sahələrində, su anbarının başlanğıclarında, həmçinin çay qollarının mənsəbindən aşağı sahələrdə və dirənmiş axın mənsəblərində yerləşdirilməsi məsləhət görülmür.

8.3.8. Təsərrüfat-içməli su təchizatında suqəbuledici qurğular üçün yer axının hərəkət istiqamətinin əksinə çay qollarının mənsəbindən, tullantı sularının töküldüyü yerlərdən, yaşayış məntəqələrindən, həmçinin gəmi dayanacaqlarından, yük-nəqliyyat bazaları və anbarlarından, sanitariya-mühafizə zonalarının təşkilini təmin edən rayonlardan yuxarıda seçilməlidir.

8.3.9. Dənizlərdə, böyük göllərdə və su anbarlarında suqəbuledicilər (qurğuya yaxın sahil və sahilyanı yamacın işlənməsi nəzərə alınmaqla):

suyun aşağı səviyyəsində dalğaların sahilə çarpma zonasından kənarda;

dalğaların təsir etmədiyi yerlərdə;

ləpədöyən zonadan çıxmış istiqamətlənmiş axınlardan kənar yerləşdirilməlidir.

Özüaxımlı və sifon sudaşıyıcı boruları olan suqəbuledicilərdə su qəbul edən torlu quyunu, nasos stansiyasını və digər qurğuları sahilin qorunma tədbirləri görülmədən gözlənən işlənilən sahədən çıxarılması məqsədəuyğundur.

8.3.10. Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri sahilin və mənbənin yatağının dayanıqlığından, məcra və buzlaşma rejimlərindən, cədvəl 12-də verilmiş göstəricilərə görə çirklənməsindən asılı olaraq növlərə ayrılmalıdır.

Cədvəl 12. Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri

Suyun götürülmə şərtlərinin xarakteristikası	Yerüstü mənbələrdən suyun götürülmə şərtləri
Suyun götürülmə şərtlərinin xarakteristikası	bulanıqlıq, sahil və dibin dayanıqlığı	xəşələ buz və buz	digər amillər
Asan (yüngül)	Bulanıqlıq ≤ 500 mq/l, sutu-tarın və suaxarın dayanıqlı yatağı var.	Sudaxili buzlaşma yoxdur. Mülayim qalınlıqda (≤ 0,8 m) dayanıqlı buz layı olur.	Su mənbəyində dreysena, balyanus, midiya və bu kimi su bitkiləri yoxdur. Çirk və zibil az miqdardadır.
Orta	Bulanıqlıq ≤ 1500 mq/l(daşqın zamanı orta miqdar). Məcra (sahil zonası) və sahillər ± 0,3m mövsümi deforma-siyalı dayanıqlıdır.Lilin sahil boyu yerdəyişməsi daimi maillikli sualtı yamacın dayanıqlığına təsir etmir	Məcranı doldurmayan və tıxac yaratmayan buzlaşmada kəsilən sudaxili buzlaşmanın olması. Bəzi yerlərdə buzlaşma getmədən qalınlığı <1,2m olan dayanıqlı buz layı olur	Suqəbuledicinin normal işləməsinə mane olan miqdarda zibil,su bitkiləri, dreysena, balyanus, midiya və çirklənmə var. Ağac axıdılması. Gəmiçilik.
Ağır	Bulanıqlıq≤5000mq/l.Sahil və dibin dəyişməsinə səbəb hərəkətdə olan məcra. Dib səviyyəsinin 1-2 mdəyişməsi. Dəyişən maillikli yamacda lilin sahil boyu hərəkəti ilə sahilin dəyişməsi.	Dəfələrlə formalaşmaqla axının en kəsiyinin 60-70%-ni tutan buzlaşma. Ayrı-ayrı illərdə buzlaşmadan əvvəl xəşələ buzun və yazda buz tıxaclarının yaranması. Hidroelektrik stansiyalarının aşağı byef sahələrinin dayanıqsız buz təbəqəsi zonasında olması. Buz parçalarının sahildə buz yığını yaratması	Həmçinin, lakin suqəbuledici və su kəməri qurğularının işini əngəlləyən miqdarda.
Çox ağır	Bulanıqlıq > 5000 mq/l, təsadüfən və sistematik olaraq öz formasını dəyişən dayanıqsız məcra. Sahilin intensiv və həddindən artıq dağılması. Sürüşmə hallarının olması, yaxud ehtimalı.	Ancaq xəşələ buz əmələ gəldikdə tıxac yaradan buz qatının formalaşması; qışın böyük bir hissəsində xəşələ buzun buz layı altinda hərəkəti. Məcranın donmasının mümkünlüyü. Tıxac yaradan buz axınları və sahildə buz yığınının yaranması.
Q e y d. Suyun götürülmə şərtlərinin ümumi xarakteristikası çətinliklərin ən ağır növünə görə təyin edilir.

8.3.11. Suqəbuledici qurğular tələb olunan kateqoriyadan və suyun götürülməsinin təbii şəraitinin mürəkkəbliyindən (cədvəl 12) asılı olaraq cədvəl 13-ə əsasən qəbul edilməlidir.

8.3.12. Aşağıdakı hallarda batırılmış başlıqları olan suqəbuledicinin kateqoriyasının bir vahid artırılmasına yol verilir:

suqəbuledicilər su ilə dolmuş, öz-özünə yuyulan çalovda yerləşdirildikdə;

su qəbul edən deşiklərə götürülən sərfin 20%-dən az olmayaraq isti su verildikdə və çöküntülərdən xüsusi mühafizə tədbirləri görüldükdə;

üzən maddələri tutan barmaqlıqlar, balıq buraxmayan qurğular və özüaxımlı borular əks axınla etibarlı yuma sistemi ilə təmin olunduqda.

8.3.13. Ağır və çox ağır yerli şəraitlərdə suqəbuledici qurğunun sxemi və tərtibatı laboratoriya tədqiqatlarının nəticələri əsasında seçilməlidir.

8.3.14. Suqəbuledici qurğular gələcəkdə su tələbatının artımı nəzərə alınaraq layihələndirilməlidirlər.

Cədvəl 13. Təbii şəraitlərdən və suqəbuledici qurğuların kateqoriyasından asılı olaraq qurğuların seçilməsi

Suqəbuledici qurğular	Suqəbuledici qurğuların kateqoriyası
	Suyun götürülməsinin təbii şəraitləri
	asan			orta			ağır
	Suqəbuledicilərin sxemləri
	a	b	v	a	b	v	a	b	v
Sahil, xidmət üçün həmişə yaxınlaşmaq mümkün olan, qoruyucu və köməkçi qurğu və avadanlıqla təchiz edilmiş batırılmamış başlıqlı.	I	-	-	I	-	-	II	I	I
Sahildən uzaqlaşdırılmış, ilin ayrı-ayrı fəsillərində praktiki olaraq yaxınlaşmaq mümkün olmayan batırılmış suqəbuledicilər	I	-	-	II	I	-	III	II	I
Hərəkət edən suqəbuledicilər:
üzən	II	I	-	III	III	II	-	-	-
funikulyor tipli	III	II	-	-	-	-	-	-	-
Q e y d: 1. Cədvəl 3 sxem əsasında inşa edilən suqəbuledicilər üçün tərtib edilmişdir: “a” sxemi-bir xətdə; “b” sxemi-həmçinin, lakin xəşələ buz, dib çöküntüləri və suyun götürülməsinə maneçilik törədən digər çətinliklərlə mübarizə üçün avadanlıqlarla təchiz edilmiş bir neçə suqəbuledici olduqda; “v” sxemi-suyun götürülməsində eyni vaxtda fasilənin olması mümkün olmayan məsafəyə uzaqlaşdırılmış iki xətdə. 2. I və II kateqoriyalı suqəbuledici qurğularda su qəbul edən hissənin bölmələrə ayrılması nəzərdə tutulmalıdır.

8.3.15.Su anbarlarından su götürüldükdə suqəbuledici kimi dib suburaxıcının qülləsindən, yaxud sutullayıcının baş qurğusundan istifadə olunmasının məqsədəuyğunluğu nəzərdən keçirilməlidir.

Suqəbuledici qurğu ilə sədd birləşdirildikdə suyun verilməsində fasilə olmadan səddin təmirinin həyata keçirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

8.3.16. Suqəbuledici qurğunun əsas elementlərinin ölçüləri (su qəbuledən deşiklər, torlar, balıq mühafizə qurğuları, borular, kanallar), həmçinin sahil torlu su qəbul edən quyuda suyun hesabi minimal səviyyəsi və nasosların oxlarının hündürlük qiymətləri, normal istismar və qəza iş rejimləri üçün, mənbədə suyun minimal səviyyəsində hidravlik hesabatla təyin edilməlidir.

Q e y d. II və III kateqoriyalı suqəbuledicilərin qəzalı (bir özüaxımlı, yaxud sifon sudaşıyıcı borunun işdən ayrılması, yaxud suqəbuledicinin bölməsinin təmirə, yaxud təftişə saxlanması) iş rejimində mənbədən götürülən suyun miqdarının 30%-ə qədər azalmasına yol verilir.

8.3.17. Su qəbul edən deşiklərin ölçüləri suyun zibil tutan barmaqlıqlardan, torlardan, yaxud balıq mühafizəsi tələbləri nəzərə alınmaqla süzgəclərin məsaməliklərindən orta keçmə sürətinə əsasən təyin edilməlidir.

Su qəbul edən deşiklərə suyun yol verilən daxil olma sürəti balıq mühafizə tələbləri nəzərə alınmadan suyun orta və ağır götürülmə şərtləri üçün aşağıda göstərilən həddə qəbul edilməlidir:

sahil batırılmayan suqəbuledicilər üçün -0,6-0,2 m/s;

batırılmış suqəbuledicilər üçün - 0,3-0,1 m/s.

Balıq mühafizə tələbləri nəzərə alınmaqla:

axının sürəti 0,4 m/s-dən yüksək olan çaylarda yol verilən sürət– 0, 25 m/s.;

axının sürəti 0,4 m/s-dən yüksək olmayan çaylarda və sututarlarda 0,1 m/s.

Çox ağır xəşələ buzlu şəraitdə suyun suqəbuledici pəncərədən keçmə sürətini 0,06 m/s-yə qədər azaltmağa yol verilir.

8.3.18. Suqəbuledicinin bütün bölmələrinin (ehtiyatda olanlar istisna edilməklə) eyni vaxtda işlədiyi dövr üçün bir bölmənin su qəbul edən deşiklərinin brutto sahəsi (5) düsturu ilə təyin edilməlidir.

, m² (5)

burada v - suyun suqəbuledən deşiklərə daxil olma sürəti, m/s.;

1,25 - deşiklərin tutulmasını nəzərə alan əmsal;

q_h - bir bölmənin hesabi sərfi, m³/s.;

K_s- su keçən deşiklərin sahəsinin barmaqlıq, yaxud tor milləri ilə sıxılmasını nəzərə alan əmsaldır və barmaqlıqlar üçün

və torlar üçün düsturları ilə hesablanır.

düsturlarda c_s- millər arasındakı məsafə, sm;

a_s- millərin qalınlığıdır, sm.

Suzgəc tipli suqəbuledicilərdə suzgəcin sahəsi (5) düsturu ilə hesablanır. Bu zaman K_s əmsalının qiyməti K_s=1/P_s ifadəsi ilə hesablanır. Burada P_s- suzgəcin məsaməliyi olub çınqılqırma daşlı süzgəclər üçün 0,3-0,5 m və poroelast süzgəclər üçün isə 0,25-0,35 m qəbul edilməlidir.

8.3.19. Suqəbuledici deşiklərin aşağı hissəsi sututarın, yaxud çayın dibindən ən azı 0,5 m hündürdə, suqəbuledici deşiklərin, yaxud batırılmış qurğuların yuxarı hissəsi isə buz layının alt tilindən ən azı 0,2 m aşağıda olmalıdır.

8.3.20. Ağır buzlaşma şəraitində donma və xəşələ buzla bağlanmaya qarşı mübarizə aparmaq üçün barmaqlıqların elektrik cərəyanı ilə qızdırılması, su qəbuledən deşiklərə isti suyun, yaxud sıxılmış havanın verilməsi, yaxud əks axınla birlikdə impulslu yuma nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Sahil suqəbuledici quyulardan və torlu kameralardan xəşələ buzu kənar etmək üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

8.3.21. Ehtiyac olduqda suqəbuledici qurğuların elementlərinin dreysena, balyanus, midiya və bunlara bənzərlərlə örtülməsinin qarşısını almaq üçün suyun xlor, yaxud mis kuporosu ilə emal üsulları nəzərdə tutulmalıdır.

Suyun emalındareagentlərin dozaları, emallar arasındakı fasilə və emalın davametmə müddəti texnoloji tədqiqatlar nəticəsində təyin edilməlidir.

Bu nəticələr məlum olmadıqda xlorun dozası suyun xlorudma qabiliyyətindən 2 mq/l çox qəbul edilməli, ümumilikdə 5 mq/l-dən az olmamalıdır.

Suyun xlorlanma dövriliyi və davametmə müddəti:

yazda və payızda 7-10 gün ərzində 3 mq/l-ə qədər;

may ayından oktyabr ayına qədər, havanın orta sutkalıq temperaturu +10⁰C-dən artıq olan günlərdə 3 mq/l-dən böyük dozalarla.

Mis kuporosunun dozası (misə görə) 1-1,5 mq/l qəbul edilməlidir.

Mis kuporosu ilə emalın dövriliyi və davametmə müddəti hər iki gündən bir 1 st qəbul edilməlidir.

Q e y d: 1. Suqəbuledici qurğuların elementlərinin lak-boya maddələri və plastmas materiallarla örtülməsinə yol verilir.

2.Suqəbuledicilərin və sifon boruların əks axınla yuyulması zamanı reagentlərdən istifadəyə yol verilmir.

8.3.22. Suqəbuledici qurğuların normal iş rejimində özüaxımlı və sifon borularda suyun təqribi hərəkət sürəti cədvəl 14-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 14. Qurğuların normal iş rejimində özüaxımlı və sifon borularda suyunhərəkət sürəti

Sudaşıyıcı boruların diametri, mm	Aşağıdakı kateqoriyalardan olan suqəbuledicilərdə suyun hərəkət sürəti, m/s.
	I	II və III
300 – 500 500 – 800 800-dən böyük	0,7 – 1,0 1,0 – 1,4 1,5	1,0 – 1,5 1,5 – 1,9 2,0
Q e y .: Sudaşıyıcı boruların iç divarının dreysena, balyanus, midiya və bunlara bənzərlərlə örtülməsinin baş verməsi mümkün olduqda borudakı basqı itkisi kələ-kötürlük əmsalının 0,02 qiymətinə hesablanmalıdır.

8.3.23. II və III kateqoriya suqəbuledicilərdə sifonlu sudaşıyıcı borularınqəbul edilməsinə yol verilir.

I kateqoriya suqəbuledicilərdə sifonlu sudaşıyıcı boruların qəbul edilməsi əsaslandırılmalıdır.

8.3.24. Sifon və özüaxımlı sudaşıyıcılar, bir qayda olaraq, polad borulardan layihələndirilməlidirlər. Plastmas və dəmir-beton borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

8.3.25. Oturtma üsulu ilə inşa edilmiş suqəbuledici quyular və nasos stansiyalarının yeraltı hissəsinə toxunan sahəsində özüaxımlı sudaşıyıcılar xəndəksiz üsulla basdırılmalıdır.

8.3.26. Polad borulardan olan özüaxımlı və sifon sudaşıyıcılar su səthinə qalxmaya yoxlanmalı və korroziya əleyhinə yapışan izolyasiya materialı ilə örtülməlidir, ehtiyac olduqda bu məqsədlə katod, yaxud protektor müdafiəsindən istifadə edilməlidir.

8.3.27. Özüaxımlı və sifon sudaşıyıcılar çayın məcrasında xarici səthlərinin dib çöküntüləri ilə sürtünmədən və lövbərlə zədələnmədən müdafiə olunmaq üçün yerli şərait nəzərə alınmaqla çayın dibində ən azı 0,5 m dərinə basdırılmalı, yaxud yuyulmaya qarşı möhkəmləndirilən qruntla örtülməlidir.

8.3.28. Suyun ilkin təmizlənməsi üçün torun tipi sututarın xüsusiyyətindən və suqəbuledicinin məhsuldarlığından asılı olaraq seçilməlidir.

Cədvəl 12-ə əsasən mənbəyin orta, ağır və çox ağır çirklənmə şəraitlərində, həmçinin suqəbuledicinin məhsuldarlığı 1 m³/s-dənçox olan hallarda fırlanan tor qəbul etməklazımdır.

8.3.29. Su götürülən yerdə balıq mühafizə qurğuları olduqda müstəvi, yaxud fırlanan torların işçi sahəsi tor yerləşən quyuda suyun minimal səviyyəsində və torun məsaməliyindən suyun keçmə sürətini 1 m/s-dən çox qəbul etməyərək təyin edilməlidir.

8.3.30. Balıq mühafizə tədbiri kimi süzücü elementlərdən, yaxud suzgəcli suqəbuledici qəbul edildikdə bəzi hallarda sutəmizləyici torlardan imtina etmənin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

8.3.31. Suqəbuledici qurğuların nasos stansiyaları 10-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir. Belə hallarda suqəbuledicilərin nasos stansiyalarında şaquli vərdənəli nasoslardan istifadə etmək tövsiyə olunur.

8.3.32. Suqəbuledici qurğular layihələndirildikdə su qəbul edən kameralardan (quyulardan) çöküntünün çıxarılması üçün qurğu və avadanlıqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Toru yumaq üçün suyu basqılı borudan götürmək, boruda tələb olunan basqı olmadıqda isə onu yaratmaq üçün əlavə nasos qoyulmalıdır.

9. Suyun emalı

9.1. Ümumi göstərişlər

9.1.1. Bu bölmənin tələbləri istilik energetika obyektlərində olan su emalı qurğularına şamil edilmir.

9.1.2. Suyun emal üsulu, təmizləyici qurğuların tərkibi və hesablanma parametrləri, reagentlərin hesablanma dozaları, su təchizatı mənbəyindəki suyun keyfiyyətindən, su kəmərinin təyinatından, təmizləyici qurğular kompleksinin məhsuldarlığından asılı olaraq, eləcə də texnoloji axtarışlar və oxşar şəraitdə işləyən qurğuların istismar təcrübəsinə əsasən təyin edilməlidir.

9.1.3. İçməli su hazırlığı üçün müsbət gigiyenik nəticələr verən üsullar qəbul edilməlidir.

9.1.4.Təmizləyici qurğuların çöküntülərinin toplanması və susuzlaşdırılmasından, eləcə də süzgəclərin yuyulmasından alınan sulardan təkrar istifadə nəzərdə tutulmalıdır.Müvafiq əsaslandırma olduqda, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi və“Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydaları”nın tələblərinə əməl edildikdə çöküntü və yuma sularının çaya, yaxud sututara və ya kanalizasiyanın təmizləyici qurğularına axıdılmasına yol verilir.

9.1.5. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin avadanlıq, armatur və boru kəmərləri layihələndirildikdə bölmə 15-in tələbləri nəzərə alınmalıdır. Su təmizləyici qurğular onların əsas texnoloji parametrlərini təyin etmək, eləcə də hər bir qurğudan əvvəl və sonra su nümunəsi götürmək üçün bölmə 16-a əsasən müvafiq cihazlar və avadanlıqla təchiz edilməlidirlər.

9.1.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksinə daxil olan suyun tam sərfi kompleksin öz ehtiyaclarına su sərfi nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Şəffaflandırma, dəmirsizləşdirmə və s. komplekslərinin öz ehtiyaclarına il ərzində orta sutkalıq təqribi su sərfi aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

yuma sularından təkrar istifadə edildikdə istehlakçılara verilən suyun 3-4%-i;

yuma sularından təkrar istifadə edilmədikdə istehlakçılara verilən suyun 10-14%-i və

suyumşaldıcı komplekslərdə istehlakçılara verilən suyun 20-30%-i qədər.

Komplekslərin öz ehtiyaclarına su sərfi texnoloji hesablamalarla dəqiqləşdirilməlidir.

9.1.7. Sutəmizləyici qurğular kompleksi su tələbinin maksimum olduğu gün ərzində müntəzəm işləməyə hesablanmalı və bu zaman ayrı-ayrı qurğuların profilaktik baxış, təmizlənmə, cari və əsaslı təmirə dayanmalarının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır. Məhsuldarlığı 5000 m³/sut-ya qədər olan komplekslərin günün müəyyən saatlarında işləməsinə yol verilir.

9.1.8. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin kommunikasiya xətləri hesabi sərfdən 20-30% artıq su sərfini keçirməyə hesablanmalıdır.

9.2. Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi

9.2.1. Ümumi göstərişlər

9.2.1.1. Su təchizatı mənbələrinin suyu aşağıdakı kimi xarakterizə edilir:

a) hesabi maksimal bulanıqlığa (asılı maddələrin təqribi miqdarına)görə:

az bulanıqlı – 50 mq/l-ə qədər;

orta bulanıqlı – 50 mq/l-dən 250 mq/l-ə qədər;

bulanıq – 250 mq/l-dən 1500 mq/l-ə qədər;

yuksək bulanıqlı – 1500 mq/l-dən çox.

b) suya rənglilik verən humus maddələrinin hesabi maksimal miqdarından asılı olaraq:

az rəngli – 35⁰-yə qədər;

orta rəngli – 35⁰-dən 120⁰-yə qədər;

yüksək rəngli – 120⁰-dən çox.

Sutəmizləyici qurğular kompleksini layihələndirən zaman bulanıqlıq və rəngliliyin hesabi maksimal qiymətləri su təchizatı mənbəyi seçilənə qədər ondakı suyun ən azı son 3 il üçün analizlərinin nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

9.2.1.2. Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi üçün qurğular seçilən zaman 9.1.2 və 9.1.3 maddələri, ilkin seçimdə cədvəl 15-in tövsiyələri rəhbər tutulmalıdır.

9.2.2. Torlu barabanlı süzgəclər

9.2.2.1. Torlu barabanlı süzgəclər sudan iri üzən və asılı maddələri (barabanlı torlar), eləcə də göstərilən qarışıqlar və planktonu (mikrosüzgəc) çıxarmaq üçün qəbul edilməlidir.

Torlu barabanlı süzgəclər kompleksin ərazisində yerləşdirilməlidir.Müvafiq əsaslandırma olduqda onların suqəbuledici qurğularda yerləşdirilməsinə də yol verilir.

Torlu barabanlı süzgəclər reagentlərin suya daxil edildiyi yerdən əvvəl qoyulmalıdır.

9.2.2.2. Torlu barabanlı süzgəclərin ehtiyat miqdarı aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

işçi aqreqatların sayı 1-5 olduqda – 1;

işçi aqreqatların sayı 6 - 10 olduqda – 2;

işçi aqreqatların sayı 11 və daha çox olduqda – 3.

9.2.2.3. Torlu barabanlı süzgəclər xüsusi kameralarda yerləşdirilir. Aqreqatların sayı 5-dən çox olduqda bir kamerada iki aqreqat yerləşdirməyə yol verilir.

Kameralar buraxıcı borularla təchiz olunmalıdırlar.

Kameralara su gətirən kanallarda daşma borusu qoyulmalıdır.

9.2.2.4. Torlu barabanlı süzgəclər onlardan keçmiş su ilə yuyulmalıdırlar.

Öz ehtiyaclarına su sərfi məhsuldarlığının: barabanlı torlar üçün – 0,5%-i, mikrosüzgəclər üçün isə 1,5% - i qədər qəbul edilməlidir.

Cədvəl 15. Əsas sutəmizləyici qurğuların texnoloji göstəriciləri

Sıra sayı	Əsas qurğular	Qəbul edilmə şərtləri				Komplek-sin məhsuldarlığı,m³/sut
		Bulanıqlıq, mq/l		Rənglilik, dərəcə
		təmizlənən su	təmizlənmiş su	təmizlənən su	təmizlənmiş su
Suyun koaqulyant və flokulyantlar tətbiq etməklə təmizlənməsi
1.	Sürətli süzgəclər (bir pilləli süzmə): a) basqılı süzgəclər b) açıq süzgəclər	30-a qədər 20-ə qədər	1,5-ə qədər 1,5-ə qədər	50-ə qədər 50-ə qədər	20-ə qədər 20-ə qədər	5000-ə qədər 50000 -ə qədər
2.	Şaquli durulducular-sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	5000-ə qədər
3.	Üfüqi durulducular-sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	30000-dən çox
4.	Təmas önsüzgəclər-sürətli süzgəclər (iki pilləli süzmə)	300-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
5.	Asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar-sürətli süzgəclər	50-dən çox– 1500 qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	5000-dən çox
6.	İki pillə durulducular-sürətli süzgəclər	1500-dən çox	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
7.	Təmas şəffaflandırıcılar	120-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
8.	Üfüqi durulducular və suyu qismən şəffaflandırmaq üçün asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar	1500-ə qədə	8 - 15	120-ə qədər	40-a qədər	istənilən
9.	Suyu qismən şəffaflandırmaq üçün iri dənəli süzgəclər	80-a qədər	10-a qədər	120-ə qədər	30-a qədər	istənilən
10.	Yüksək bulanıqlı suları yetərincə təmizləmək üçün radial durulducular	1500-dən çox	250-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
11.	Borulu durulducu və zavod istehsalı olan basqılı süzgəc (“Struya” tipli)	1000-ə qədər	1,5-ə qədər	120-ə qədər	20-ə qədər	800-ə qədər
Suyun koaqulyant və flokulyant tətbiq etmədən təmizlənməsi
12.	Suyu qismən şəffaflandırmaq üçün iri dənəli süzgəclər	150-ə qədər	ilkin miqdarın 30-50%	120-ə qədər	ilkin miqdar qədər	istənilən
13.	Suyu qismən durultmaq üçün radial durulducular	1500-dən çox	ilkin miqdarın 30-50%	120-ə qədər	ilkin miqdar qədər	istənilən
14.	Qum yükü mexaniki, yaxud hidravliki üsulla regenerasiya edilən az sürətli süzgəclər	1500-ə qədər	1,5-ə qədər	50-ə qədər	20-ə qədər	istənilən
Q ey d: 1.Suyun cədvəldə göstərilən bulanıqlığına reağentlərin daxil edilməsindən yaranan məhsullar da daxil edilmişdir. 2. Suqəbuledici qurğularda, yaxud sutəmizləyici kompleksdə özəklərinin ölçüsü 0,5-2 mm olan torlar qoyulmalıdır.Suda planktonların orta aylıq miqdarı 1000 kl/ml-dən çox olduqda və suda “çiçəklənmə” dövrü 1 aydan artıq davam etdikdə suqəbuledici qurğularda, yaxud sutəmizləyici kompleksdə əlavə olaraq mikrosüzgəclər qoyulmalıdır. 3. Müvafiq əsaslandırma olduqda suyun təmizlənməsi üçün cədvəl 15-də göstərilənlərdən əlavə qurğulardan (üzən suqəbuledicilər-şəffaflandırıcılar, hidrosiklonlar, flotasiya qurğuları və s.) istifadəyə yol verilir. 4. Su mənbədən kompleksə müntəzəm verildikdə, yaxud 1 saat ərzində sərf dəyişikliyi ±15%-dən, suda temperatur dəyişikliyi ±1⁰C-dən çox olmadıqda asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılardan istifadə edilməlidir.

9.2.3. Reagent təsərrüfatı

9.2.3.1. Reagentlərin markası, növü və hesabi dozaları onların pasport göstəricilərinə uyğun olaraq təmizlənəcək suyun keyfiyyətindən asılı olaraq ilin müxtəlif fəsilləri üçün təyin edilməli və qurğuların sazlanması və istismarı zaman dəqiqləşdirilməlidir. Bu zaman təmizlənmiş suda onların qaliq miqdarlarının DÜİST 2874-də və texnoloji tələblərlə yol verilən miqdarı nəzərə alınmalıdır.

9.2.3.2. Al₂(SO₄)₃,FeCl₃,Fe₂(SO₄)₃koaqulyantlarının ilkin dozası, D_k,mq/l, (susuz maddəyə görə) bulanıq suları təmizlədikdə cədvəl 16-dan təyin edilməsinə, rəngli suları təmizlədikdə isə (6) düsturu ilə hesablanmasına yol verilir.

burada R - suyun rəngliliyidir, dərəcə.

Q e y d. Su eyni zamanda bulanıq və rəngli olduqda cədvəl 16-ya əsasən və (6) düsturu ilə təyin edilmiş dozalardan böyüyü qəbul edilir.

Flokulyantlar suya koaqulyantdan sonra daxil edilməlidir. Yüksək bulanıqlı suları təmizlədikdə flokulyantlar koaqulyantdan əvvəl suya daxil edilə bilər. Təmizlənən suyun keyfiyyətindən asılı olaraq flokulyant və koaqulyantların suya daxil edilmələri arasında 2-3 dəqiqə fasilənin olmasının mümkünlüyü təmin edilməlidir.

Cədvəl 16.

Suyun bulanıqlığı, mq/l

Bulanıq suları təmizləmək üçün susuz koaqulyantın dozası, mq/l

100-ə qədər

100-dən çox – 200-ə qədər

200-dən çox – 400-ə qədər

400-dən çox – 600-ə qədər

600-dən çox – 800-ə qədər

800-dən çox – 1000-ə qədər

1000-dən çox – 1500-ə qədər

25 – 35

30 – 40

35 – 45

45 – 50

50 – 60

60 – 70

70 – 80

Q e y d:

1. Dozaların kiçik qiymətləri qaba dispersli asılı maddələri olan sulara aiddir.

2. Təmas (kontakt) şəffaflandırıcılar, yaxud suzucu yükdə koaqulyasiya prinsipi ilə işləyənsuzgəclər qəbul edildikdə koaqulyantın dozası cədvəl 16-da gəstərilmiş və (6) düsturu ilə hesablanmış qiymətlərdən 10-15% az qəbul edilməlidir.

9.2.3.3. Koaqulyasiya və rəngsizləşmənin gedişini, həmçinin qurğuların sanitariya vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün suya ilkin daxil edilən xlor tərkibli reagentlərin (aktiv xlora görə) dozası 3-10 mq/l qəbul edilməlidir. Reagentlər suya koaqulyantdan 1-3 dəqiqə əvvəl daxil edilməlidir.

9.2.3.4. Pambıqçaların yaranma prosesini yaxşılaşdırmaq üçün suya daxil edilən qələviləşdirici reagentlərin dozaları (7) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada D_k- qələviləşdirilmə dövründə susuz koaqulyantın maksimal dozası, mq/l;

e_k- susuz koaqulyantın ekvivalent kütləsi, mq/mq-ekv: Al₂(SO₄)₃ üçün-57, FeCl₃üçün -54, Fe₂(SO₄)₃ üçün-67 qəbul edilir;

K_q - əmsal, əhəng üçün (CaO-ya görə) -28, soda üçün (Na₂CO₃-ə görə) -53 qəbul edilir;

Q₀- suyun minimal təbii qələviliyidir, mq-ekv/l.

Reagentlər koaqulyantla bir vaxtda suya daxil edilməlidirlər.

9.2.3.5. Reagentlər məhlul,yaxud suspenziya halında hazırlanmalı və dozalanmalıdır.

Dozalayıcıların sayı reagentlərin daxil edilmə nöqtələrinin miqdarından və dozalayıcının məhsuldarlığından asılı olaraq qəbul edilir və ikidən az olmamalıdır (biri ehtiyat).

9.2.3.6. Məhlul çənlərində təmiz və susuz məhsula görə məhlulun qatılığı təmizlənməmiş koaqulyant üçün 17%-ə qədər, iri parçalar halında təmizlənmiş koaqulyant üçün 20%-ə qədər, dənəvər təmizlənmiş koaqulyant üçün 24%-ə qədər; sərf çənlərində 12%-ə qədər qəbul edilə bilər.

9.2.3.7. Koaqulyant məhlulunun tam hazırlanma müddəti (çənə yüklənmə, həll edilmə, çökdürülmə, nəql etdirilmə, ehtiyac olduqda çənin dibinin təmizlənməsi) suyun temperaturu 10⁰C-yə qədər olduqda 10-12 st qəbul edilməlidir.

Koaqulyant məhlulunun hazırlanmasını sürətləndirməklə buna sərf edilən müddəti 6-8 st-a çatdırmaq üçün 40⁰C temperatura malik sudan istifadə etmək məsləhət görülür.

Məhlul çənlərinin sayı bir dəfəyə gətirilən koaqulyantın həcmindən, koaqulyantın gətirilmə və boşaldılma üsulundan, növündən, həmçinin həll edilmə müddətindən asılı olaraq qəbul edilməli və üçdən az olmamalıdır.

Sərf çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır.

9.2.3.8. Koaqulyantı həll etmək və çənlərdə qarışdırmaq üçün sıxılmış havadan istifadə edilməlidir. Sıxılmış havanın intensivliyi:

həll etmək üçün – 8-10 l/(s.m²);

sərf çənlərində tələb olunan qatılığa qədər su ilə qarışdırmaq üçün – 3-5 l/(s.m²).

Hava çənlərdə deşikli borularla paylanmalıdır.

Koaqulyantın həll edilməsi və məhlulunun qarışdırılması üçün mexaniki qarışdırıcılardan, yaxud dövretdirici nasoslardan istifadə etmək olar.

9.2.3.9. Məhlul çənlərinin aşağı hissəsini, təmizlənməmiş koaqulyantdan istifadə etdikdə üfüqə 45⁰, təmizlənmiş koaqulyantdan istifadə etdikdə isə 15⁰ bucaq altında maili layihələndirmək lazımdır. Çənləri boşaltmaq və çöküntünü kənarlaşdırmaq üçün onlar diametri 150 mm-dən az olmayan boru kəməri ilə təchiz olunmalıdırlar.

İri parçalar halında koaqulyantdan istifadə edildikdə çənlərdə çıxarıla bilən və milləri arasında 10-15 mm məsafə olan barmaqlıqlar qoyulmalıdır.

Dənəvər və toz şəkilli koaqulyantdan istifadə edildikdə barmaqlıq üzərinə turşuya davamlı materialdan və özəklərinin ölçüsü 2 mm olan tor qoyulmalıdır.

Q e y d. Təmizlənməmiş koaqulyant çənlərində barmaqlığın altında eyni zamanda sıxılmış hava verilməklə hidravlik üsulla yuyulma sistemi nəzərdə tutulduqda çənin dibində divarların mailliyini 25⁰-yə qədər azaltmağa yol verilir.

9.2.3.10. Sərf çənlərinin dibi diametri 100 mm-dən az olmayan kənaredici boru istiqamətində ən azı 0,01 mailliyə malik olmalıdır.

9.2.3.11. Məhlul, sərf və məhlul çənlərinin yuxarı hissəsindən götürülməlidir.

9.2.3.12. Çənlərin daxili səthləri turşuya davamlı materialla müdafiə olunmalıdır.

9.2.3.13. Koaqulyant kimi quru dəmir xloriddən istifadə edildikdə məhlul çənlərinin yuxarı hissəsində barmaqlıq qoyulmalıdır. Çənlər təcrid olunmuş otaqlarda (bokslarda) yerləşdirilməli, otaqlar sorucu ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilməlidir.

9.2.3.14. Koaqulyant məhlulunu nəql etdirmək üçün turşuya davamlı material və avadanlıqdan istifadə edilməlidir.

Reagent kəmərlərinin konstruksiyası onların tez təmizlənməsi və yuyulmasının mümkünlüyünü təmin etməlidir.

9.2.3.15. Suyu qələviləşdirmək və karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün əhəngdən istifadə edilməlidir. Müvafiq əsaslandırma olarsa sodadan da istifadə etmək olar.

9.2.3.16. Sutəmizləyici kompleksin əhəng təsərrüfatının texnoloji sxemi istehsal məhsulunun növü və keyfiyyəti, əhəngə olan tələbat, onun suya daxil edilmə yeri və sairədən asılı olaraq seçilməlidir. Kiç şəkilli əhəngdən istifadə etdikdə o, xamır halında yaş saxlanılmalıdır.

Əhəng sərfi bir gündə 50 kq-a qədər (CaO-ya görə) olan hallarda ikiqat doyduruculu satura-torlarda hazırlanmış əhəng məhlulundan istifadə sxemi tətbiq edilməlidir.

9.2.3.17. Əhəng südü, yaxud məhlulu üçün çənlərin sayı ikidən az olmamalıdır. Sərf çənlərində əhəng südünün qatılığı CaO-ya görə 5%-dən çox qəbul edilməməlidir.

9.2.3.18. Suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün istifadə edilən əhəngi həll olunmayan qarışıqlardan təmizləmək üçün şaquli durulducular, yaxud hidrosiklonlar tətbiq olunmalıdır.

Şaquli durulducularda axının aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 2 mm/s qəbul edilməlidir.

Əhəng südü hirosiklonlardan iki dəfə keçirilməklə təmizlənməlidir.

9.2.3.19. Əhəng südünü fasiləsiz qarışdırmaq üçün hidravlik üsuldan (nasosların köməyi ilə), yaxud mexaniki qarışdırıcılardan istifadə edilməlidir.

Hidravliki qarışdırmada əhəng südünün çəndə aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 5 mm/s-dən az olmamalıdır. Çənlər divarlarının mailliyi 45⁰ olan konus şəkilli dibə və diametri ən azı 100 mm olan buraxıcı boruya malik olmalıdır.

Q e y d. Əhəng südünün 8-10 l/(s.m²) intensivliklə daxil edilən sıxılmış hava ilə qarışdırılmasına yol verilir.

9.2.3.20. Əhəng südünü basqı altında nəql edən boruların diametri təmizlənmiş məhsul üçün 25 mm-dən, təmizlənməmiş məhsul üçün və özüaxımlı basqısız borularda 50mm-dən, boru kəmərlərində əhəng südünün hərəkət sürəti 0,8 m/s-dən az olmamalıdır. Əhəng südü borularının dönmə radiusu borunun diametrinin 5 mislindən (5d) az olmamalıdır. Basqılı borular nasos istiqamətində ən azı 0,02-yə, özüaxımlı basqısız borular isə buraxılış istiqamətində ən azı 0,03 mailliklə layihələndirilməlidirlər. Belə hallarda boruların yuyulması və təmizlənməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir.

9.2.3.21. Soda məhlulunun qatılığı 5-8% qəbul edilməlidir. Soda məhlulunun 8.2.3.5 bəndinin göstərişlərinə əsasən dozalanması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4. Qarışdırıcı qurğular

9.2.4.1. Qarışdırıcı qurğular reagentləri daxil edən, onları sutəmizləyici kompleksə nəql etdirən boru kəmərindəki, yaxud kanaldakı su həcmində sürətlə və müntəzəm paylanmasını və sonradan qarışdırıcılarda təmizlənən su ilə intensiv qarışmasını təmin edən qurğulara malik olmalıdır.

9.2.4.2. Qarışdırıcı qurğular reagentlərin 9.2.3.2 -9.2.3.4 maddələrinin göstərişlərinə əsasən daxil edilməsinin ardıcıllığı və daxil edilmə arasındakı fasilələri və əlavə 4-ün tövsiyələrinə uyğun olaraq boru kəmərində, yaxud kanalda reagentlərin daxil edilməsi üçün qurğular arasında qalma vaxtını təmin etməlidirlər.

9.2.4.3. Reagentlərin daxil edilmə qurğuları deşikli boru paylaşdırıcıları, yaxud borularda qoyulmuş yerli müqavimətlər yaradan taxma şəklində olurlar. Reagent paylaşdırıcılar suyun emalı prosesini dayandırmadan yuyulmaq və təmizlənmək üçün əlçatan olmalıdırlar. Borulu paylaşdırıcı qoyulduqda boru kəmərindəki basqı itkisi 0,1-0,2 m, taxma qoyulduqda isə 0,2-0,3 m qəbul edilməlidir.

9.2.4.4. Reagentlərin emal edilən su ilə hidravlik tipli qurğularda (burulğanlı,arakəsməli, şaquli) qarışdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Müvafiq əsaslandırma olarsa mexaniki qarışdırıcılardan istifadə etməyə yol verilir.

9.2.4.5. Qarışdırıcıların (bölmələrin) sayı lopaların intensiv yaranma dövründə onları işdən ayırmağın mümkünlüyü təmin edilməklə ikidən az olmamalıdır.

Ehtiyat qarışdırıcılar qəbul edilməməli, lakin 9.2.4.3 bəndinin göstərişlərinə uyğun olaraq reagentləri daxil etmək üçün ehtiyat qurğularla təmin edilmiş və qarışdırıcılardan yan keçən boru kəmərinin olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4.6. Sutəmizləyici kompleksə tərkibində iri dispersli asılı maddələr olan su daxil olduqda və onun təmizlənməsində suspenziya halında reagentlər, yaxud qismən şəffaflandırılmış məhlullardan istifadə etdikdə burulğanlı qarışdırıcılar tətbiq edilməlidirlər.

Burulğanlı qarışdırıcılar aşağı konus, yaxud piramida şəkilli hissəsinin maili divarları arasındakı bucaq 30-45⁰ olan, şaquli divarlı yuxarı hissəsinin hündürlüyü 1-1,5 mtəşkil edən şaquli diffuzordur. Suyun qarışdırıcıya daxil olma sürəti 1,2-1,5 m/s,qurğuda aşağıdan yuxarı qalxma sürəti suyığıcı qurğunun yanında 30 mm/s-dən 40 mm/s-yə qədər, suyığıcı novun sonunda axının sürəti 0,6 m/s qəbul edlməlidir.

9.2.4.7. Arakəsməli qarışdırıcılar suyun hərəkətini üfüqi, yaxud şaquli istiqamətdə 180⁰ bucaq altında dəyişməyi təmin edən arakəsmələrə malik kanal şəklində qəbul edilməlidirlər. Qarışdırıcıda döngələrin sayı 9-10 qəbul edilməlidir.

9.2.4.8. Arakəsməli qarışdırıcının bir döngəsində basqı itkisi (8) düsturu ilə təyin edilməlidir.

, bar (8)

burada- müqavimət əmsalı olub 2,9 qəbul edilir;

v - qarışdırıcıda suyun hərəkət sürəti (0,7-dən 0,5 m/s-yə qədər azalan istiqamətdə qəbul edilir);

g-sərbəst düşmə təcilidir (9,8 m/s²).

9.2.4.9. Qarışdırıcılar daşma və buraxıcı borularla təchiz edilməlidirlər. Lopaların intensivyaranma dövründə suyun qarışdırıcıda qalma vaxtını azaltmaq məqsədilə arakəsmələrin sayının azaldılmasının mümkün olması üçün tədbirlər görülməlidir.

9.2.4.10. Qarışdırıcılardan lopalar yaranan kameralara (reaksiya kameralarına) və asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılara suyu nəql etdirən borularda, yaxud kanallarda suyun hərəkət sürəti 1-dən 0,6 m/s-yə qədər azalan istiqamətdə qəbul edilməlidir. Suyun onlarda qalma vaxtı 1,5 dəq-dən çox olmamalıdır.

9.2.5. Havaayırıcılar

9.2.5.1. Asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameralı durulducular, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar, təmas şəffaflandırıcılar və təmas önsüzgəcləri, həmçinin iki pilləli süzgəcləri olan texnoloji sxemlərə havaayırıcılar daxil edilməlidirlər.

9.2.5.2. Havaayırıcının sahəsi suyun aşağı enmə sürəti 0,05 m/s-dən çox olmayaraq və onda qalma vaxtı 1 dəq-dən az olmayaraq təyin edilməlidir.

Kompleksdəki bütün qurğular üçün ümumi, yaxud hər bir qurğu üçün müstəqil havaayırıcının qəbuluna yol verilir.

Qarışdırıcıların konstruksiyaları hava qabarcıqlarının sudan ayrılmasını təmin edən və suyun qarışdırıcıdan qurğulara hərəkəti zamanı hava ilə zənginləşməsinin baş verməsi mümkün olmayan hallarda havaayırıcılar qəbul edilməməlidir.

9.2.6. Lopa yaranan kameralar

9.2.6.1. Durulducularda konstruksiyalarına daxil edilmiş hidravlik tipli lopa yaranan kameralar nəzərdə tutulmalıdır. Əsaslandırma olduqda mexaniki tipli lopa yaranan kameraların qəbul edilməsinə yol verilir.

9.2.6.2. Üfüqi durulducularda arakəsməli, şaquli, burulğanlı, yaxud asılı çöküntü laylı hidravlik tipli lopa yaranan kameralardan istifadə etməyə yol verilir.

9.2.6.3. Arakəsməli lopa yaranan kameralarda suyun hərəkətinin üfüqi, yaxud şaquli istiqamətdə qəbul edilməsinə yol verilir. Suyun dəhlizlərdə hərəkət sürəti kameranın əvvəlində 0,2-0,3 m/s, sonunda isə dəhlizin eninin artırılması hesabına azalan istiqamətdə 0,05-0,1 m/s qəbul edilməlidir.

Suyun lopa yaranan kamerada qalma vaxtı 20-30 dəq-ə qəbul edilməlidir (20 dəq-ə bulanıq sular üçün,30 dəq-ə aşağı temperaturlu rəngli sular üçün).

Dəhlizin eni 0,7 m-dən az olmamalıdır. Arakəsməli kameralarda döngələrin sayının 8-10 ədəd qəbul edilməsinə yol verilir. İkimərtəbəli kameraların qəbul edilməsinə yol verilir. Kamerada basqı itkisi maddə 9.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.6.4. Şaquli lopa yaranan kameralar şaquli, yaxud maili divarlı layihələndirilir (divarların mailliyi kameranın hündürlüyündən asılı olaraq 50-70º qəbul edilməlidir). Suyun kamerada qalma müddətini 6-12 dəq-ə qəbul edilməlidir ( 6 dəq-əbulanıq sular üçün, 12 dəq-ə rəngli sular üçün).

Suyun kameraya giriş sürəti 0,7-1,2 m/s, kameranın çıxışında aşağıdan yuxarıya istiqamətdə hərəkət sürəti isə 4-5 mm/s qəbul edilməlidir.

Suyu lopa yaranan kameradan durulduculara nəql edən yığıcı novlarda, borularda və deşiklərdə suyun hərəkət sürəti bulanıq sular üçün 0,1 m/s-dən, rəngli sular üçün isə 0,05 m/s-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

Kameradakı basqı itkisini maddə 9.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.6.5. Şaquli arakəsməli asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameralar orta bulanıqlığa malik və bulanıq suların təmizlənməsində tətbiq edilməlidir. Kamerada suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti orta bulanıqlığa malik sular üçün 0,65-1,6 mm/s və bulanıq suları təmizlədikdə isə 0,8-2,2 mm/s qəbul edilməlidir.

Durulducunun konstruksiyasına daxil edilmiş asılı çöküntü layı olan lopa yaradan kameralardan istifadə edildikdə durulducularda asılı maddələrin çökmə sürəti bulanıq sular üçün cədvəl 17-də göstəriləndən 20%, orta bulanıqlı sular üçün isə 15% çox qəbul edilməlidir.

Cədvəl 17. Durulducularda tutulan asılı maddələrin çökmə sürəti

Emal edilən suyun xarakteristikası və emal üsulu

Durulducuda tutulan asılı maddələrin çökmə sürəti (u₀), mm/s

Koaqulyantla emal edilən az bulanıqlı rəngli sular

Koaqulyantla emal edilən orta bulanıqlı sular.

Koaqulyantla emal edilən bulanıq sular

Flokulyantla emal edilən bulanıq sular

Koaqulyantla emal edilməyən bulanıq sular

0,35 – 0,45

0,45 – 0,50

0,50 – 0,60

0,20 – 0,30

0,08 – 0,15

Q e y d:

1.Su koaqulyantla emal edildikdə flokulyant da daxil edilirsə asılı maddələrin çökmə sürəti 15-20% artırılmalıdır.

2. -ın aşağı qiymətləri təsərrüfat-içməli su kəmərlərinə aiddir.

9.2.6.6. Asılı çöküntü layı olan lopa yaranan kameraların sahəsi boyu suyun paylanması basqılı, divarlarında aşağıya doğru 45⁰ bucaq altında açılmış deşikləri olan borularla təmin edilməlidir. Deşikli borular arasındakı məsafə 2 m, kameranın divarlarından isə 1 m olmalıdır.

Deşikli paylaşdırıcı borulardakı basqı itkisi maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir. Paylaşdırıcı boruların başlanğıcında suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6m/s, deşiklərin sahəsi borunun en kəsik sahəsinin 30-40%-i qədər, deşiklərin diametri isə 25 mm-dən az qəbul edilməməlidir.

9.2.6.7. Bulanıq suları lopayaranan kameradan durulduculara 0,1 m/s-dən az, rəngli suları isə 0,05 m/s sürətlə nəql etdirmək lazımdır. Suyun durulducuya daxil olduğu yerdə durulducunun hündürlüyünün ¼-i qədər suya batırılmış asılı arakəsmə qoyulmalıdır. Durulducunun divarı və arakəsmə arasında suyun hərəkət sürəti 0,03 m/s-dən çox olmamalıdır.

9.2.6.8. Şaquli durulducularda burulğanlı lopa yaranan hidravlik kameralar nəzərdə tutulmalı və durulducunun mərkəzində yerləşdirilməlidir. Su kameraya toxunan boyu istiqamətlənmiş ucluqlarla daxil edilir. Kameranın aşağı hissəsində özəklərinin ölçüləri 0,5x0,5 m, hündürlüyü 0,8 m olan və taxtadan hazırlanmış barmaqlıq qoyulmalıdır.

Ucluqda basqı itkisi maddə 9.2.4.8-də verilmiş (8) düsturu ilə hesablanmalıdır. Suyun ucluqdan çıxma sürəti 2-3 m/s və müqavimət əmsalı qəbul edilməlidir.

Ucluq kameranın divarından 0,2d_k (burada d_k kameranın diametridir)məsafədə yerləşməli və su səthindən 0,5 m dərinə batırılmalıdır.

9.2.6.9. Burulğanlı lopa yaranan kameranın sahəsi suyun onda 15-20 dəqiqə qalmasına və kameranın hündürlüyünün 3,5-4 m qiymətlərinə hesablanmalıdır.

9.2.6.10. Lopa yaranan kameraların üstündə eni 6 m-dən böyük olmayan köşklər (pavilyon) inşa edilməlidir.

9.2.6.11. Durulduculara birləşdirilmiş lopa yaranan kameraların sayı altıdan az olduqda bir ehtiyat kamera nəzərdə tutulmalıdır (m.9.2.7.1,9.2.8.2).

9.2.7. Şaquli durulducular

9.2.7.1. Nazik laylı bloklar qoyulmamış şaquli durulducunun çökmə zonasının sahəsi (9) düsturu ilə iki dövr üçün müəyyən edilir və daha böyük qiyməti hesablama üçün qəbul edilir: suyun minimal qış sərflərində minimal bulanıqlıq və maksimal su sərflərində bu dövrə uyğun gələn maksimal bulanıqlıq.

, m² (9)

burada q- maksimal və minimal sutkalıq sutələbatı günlərində hesabi sərf, m³/st;

v_h- suyun aşağıdan yuxarı hesabi qalxma sürəti, mm/s (texnoloji axtarışlar olmadıqda maddə 9.2.6.5 nəzərə alınmaqla asılı maddələrin cədvəl 17-də göstərilən çökmə sürətindən çox olmamalıdır);

N - işləyən durulducuların sayı;

Β - durulducunun həcmindən istifadəni nəzərə alan əmsal olub 1,3-1,5 qəbul edilir (aşağı hədd durulducunun diametrinin hündürlüyünə nisbəti 1-ə, yuxarı həddi 1,5-ə bərabər olduqda qəbul edilir);

Durulducuların sayı 6-dan az olduqda bir ehtiyat durulducu qəbul edilməlidir.

9.2.7.2. Durulducunun çökmə zonasında nazik laylı bloklar qoyulduqda bu zonanın sahəsi su güzgüsünün vahid sahəsinə düşən xüsusi hidravlik yükə hesablanır. Xüsusi hidravlik yük koaqul-yantla emal edilən az bulanıqlı və rəngli sular üçün 3-3,5m³/(st.m²), orta bulanıqlı sular üçün 3,6-4,5m³/(st.m²), bulanıq sular üçün isə 4,6-5,5 m³/(st.m²)qəbul edilir.

9.2.7.3. Şaquli durulducuların lil toplanan və sıxlaşan zonasının divarları maili layihələndirilməlidir. Maili divarlar arasındakı bucaq 70-80⁰ həddində qəbul edilməlidir.

Çöküntünün durulducu işdən ayrılmadan ondan kənar edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Çöküntünün kənar edilmələri arasındakı müddət (T_h) (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, (10)

burada W_çz- çöküntünün toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi, m³;

- çökmə hissəsinin hündürlüyü boyu çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı, qr/m³(qiyməti suyun bulanıqlığından və çöküntünün kənar edilmələri arasındakı vaxtdan asılı olaraq cədvəl 18-ə əsasən qəbul edilir).

B- durulducudan çıxan suyun bulanıqlığı, qr/m³, (8-15 qr/m³ qəbul edilir);

C- durulducuya daxil olan suda asılı maddələrin (11) düsturu ilə hesablanan qatılığı,qr/m³;

,qr/m³ (11)

burada B₀- xam suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

R - xam suyun rəngliliyi, dərəcə;

α- bir dərəcə rənglilik yaradan üzvi maddələrin miqdarı, qr/m³ (şək.1-də verilmiş qrafikdən təyin edilir);

Şək.1. Suyun rəngliliyinin ondakı humus turşularının miqdarından asılılıq qrafiki

D_k - susuz məhsula görə koaqulyantın dozası, qr/m³;

K - suya daxil edilən koaqulyantdakı həll olunmayan qarışığın miqdarını nəzərə alan əmsal olub təmizlənmiş alüminium sulfat üçün 0,08; təmizlənməmiş alüminium sulfat üçün 0,69; dəmir xlorid üçün 0,01 və dəmir sulfat üçün 0,1 qəbul edilməlidir;

K₁ - çevirici əmsal olub alüminium sulfat, dəmir xlorid və dəmir sulfatı onların hidroksidlərinə çevirmək üçün uyğun olaraq 0,46; 0,66 və 0,76 qəbul edilməlidir;

B_ə - əhənglə suya daxil edilən həll olmayan maddələrin miqdarıdır (qr/m³) və istifadə edilən əhəngin pasport göstəriciləri olmadıqda (12) düsturu ilə hesablanır.

burada K_ə - əhəngdə CaO-nun pay miqdarı;

D_ə - əhəngin CaO-ya görə dozasıdır, qr/m³.

Çöküntünün tullanmaları arasında durulducunun işləmə vaxtı 6 st-dan az olmamalıdır.

9.2.7.4. Şaquli durulducularda şəffaflanmış suyun toplanması kənar divarlar boyu və radial istiqamətlərdə yerləşdirilmiş deşikli, yaxud üçbucaq kəsikli novlar vasitəsilə nəzərdə tutulmalıdır. Novların en kəsikləri suyun onlarda 0,5-0,6 m/s sürətlə axmasına hesablanmalıdır.

9.2.8. Üfüqi durulducular

9.2.8.1. Üfüqi durulducular durulmuş suyun durulma zonasının bütün sahəsi boyu toplanmasına layihələndirilməlidirlər. Durulducular maddə 9.2.7.1-ə əsasən iki dövrə hesablanmalıdırlar.

Üfüqi durulducuların planda sahəsi (13) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (13)

burada q-suyun hesabi sərfi, m³/st, olub maddə 9.2.7.1-ə əsasən qəbul edilir;

u₀- asılı maddələrin çökmə sürəti, mm/s (cədvəl 17-dən qəbul edilir);

- durulducunun həcmindən istifadə əmsalı olub 1,3 qəbul edilir.

Çökmə zonasında nazik laylı bloklar qoyulduqda durulducunun sahəsi maddə 9.2.7.2-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilir. Blokların durulducunun bütün uzunluğu boyu yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.2. Durulducunun eni və uzunluğu (14) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada H_or- çökmə zonasının orta hündürlüyü, m (hündürlük sxemindən asılı olaraq 3-3,5 m qəbul edilir);

v_or- durulducunun əvvəlində suyun üfüqi hesabi hərəkət sürəti olub az bulanıqlı sular üçün 6-8, orta bulanıqlı sular üçün 7-10 və bulanıq sular üçün 9-12 mm/s qəbul edilir.

Durulducu uzununa arakəsmələrlə eni 6 m-dən böyük olmayan və müstəqil fəaliyyət göstərən şöbələrə bölünməlidir.

Bölmələrin sayı 6-dan az olduqda bir ehtiyat bölmənin olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.3. Üfüqi durulducular çöküntünün mexaniki, yaxud hidravlik üsulla (suyun durulducuya verilməsini dayandırmadan) kənar edilməsinə, yaxud bulanıq suları şəffaflandıranda az hərəkətli çöküntü yaranarsa suyun durulducuya verilməsini vaxtaşırı dayandırmaqla çöküntünü kənar etmək üçün hidravlik yuma sistemi nəzərdə tutmaqla layihələndirilməlidirlər. Durulducuların divarlarını və dibini yumaq məqsədilə elastik boru birləşdirmək üçün ventillə təchiz olunmuş boru kəməri nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.8.4. Sıyırıcı mexanizmlə çöküntünü mexaniki kənarlaşdıran sistemli durulducuların çöküntü toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi çöküntü sıyırıcıların ölçüsündən asılı olaraq təyin edilməlidir.

Çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə, yaxud basqı altında yuyulduqda çöküntü toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi (W_çh) durulducunun təmizləmələr arasındakı işləmə müddəti 12 st olduqda (10) düsturu ilə təyin edilir.

Sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı cədvəl 18-ə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.8.5. Çöküntünü hidravlik üsulla kənar etmək üçün onun 20-30 dəq-ə müddətində durulducudan çıxarılmasını təmin edən deşikli borular sistemi nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntünü toplayan borular sistemi arasında durulducunun dibi müstəvi, yaxud tillərinin mailliyi 45⁰olan prizma şəklində qəbul edilməlidir.

Cədvəl 18. Sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı

Xam suyun bulanıqlığı,mq/l	İstifadə edilən reagentlər	Çöküntünün kənar edilmələri arasında aşağıda göstərilən vaxtdan (st) asılı olaraq çökmə hissəsinin hündürlüyü boyu çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı, qr/m³.
		6	12	≥ 24
≤ 50 >50 – 100 > 100 – 400 > 400 – 1000 > 1000 – 1500 > 1500 > 1500	Koaqulyant “-“ “-“ “-“ “-“ Flokulyant Reagentsiz	9000 12000 20000 35000 80000 90000 200000	12000 16000 32000 50000 100000 140000 250000	15000 20000 40000 60000 120000 160000 300000
Q e y d. Su koaqulyant və flokulyantla birlikdə emal edildikdə çöküntünün bərk fazasının orta qatılığı az bulanıqlı rəngli sular üçün 25%, orta bulanıqlı sular üçün 15% çox götürülməlidir.

Boruların oxları arasındakı məsafə prizma şəkilli dib olduqda 3 m-dən çox olmayaraq, müstəvi şəkilli dib olduqda isə 2 m qəbul edilməlidir.

Boruların sonunda çöküntünün hərəkət sürəti 1 m/s-dən az olmayaraq; deşiklərdə 1,5-2,0 m/s; deşiklərin diametri 25 mm-dən az olmayaraq; deşiklər arasındakı məsafə 300-500 mm qəbul edilməlidir.

Deşiklər şahmat qaydası ilə borunun oxuna nisbətən 45⁰ bucaq altında aşağı istiqamətlənmiş düzülməlidirlər.

Deşiklərin sahələri cəminin borunun en kəsik sahəsinə nisbəti 0,5-0,7 həddində qəbul edilməlidir.

Borunun əvvəlində havanı kənar etmək üçün diametri 15 mm-dən az olmayan deşiyin olması nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntü toplama sisteminin hidravlik hesabatı maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

9.2.8.6. Çöküntü yuyan basqılı hidravlik sistemlər ucluqları olan deşikli teleskopik borulardan, nasosdan, yuma suyu rezervuarından, çöküntünü susuzlaşdırıcı qurğuya verməzdən əvvəl toplamaq və sıxlaşdırmaq üçün həcmdən ibarət olub bulanıq və yüksək bulanıq suları təmizlədikdə durulducularda çökən ağır və çətin kənar edilə bilən çöküntüləri kənar etmək üçün layihələndirilirlər.

9.2.8.7. Durulducuların hündürlüyü çökmə zonası və çöküntü toplanma zonasının hündürlükləri cəmi ilə inşaat hündürlüyünün hesabi su səviyyəsindən 0,3 m yuxarı qalxması nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

9.2.8.8. Çöküntü ilə durulducudan çıxarılan suyun miqdarı qarışma əmsalının aşağıda göstərilən qiymətləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir:

1,5 - çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə;

1,2 - çöküntü mexaniki üsulla kənar edildikdə;

2-3 - çöküntü basqı altında yuyulduqda.

Çöküntü hidravlik üsulla kənar edildikdə durulducunun dibinin mailliyi 0,005-dən az olmamalıdır.

9.2.8.9. Şəffaflanmış suyu toplamaq üçün durulducunun uzunluğunun arxa divardan 2/3 hissəsində, yaxud durulducu nazik laylı bloklarla təchiz olunduqda bütün uzunluğu boyu üfüqi yerləşdirilmiş deşikli borular, yaxud batırılmış deşikləri və ya üçbucaq suaşıranları olan novlar sistemi layihələndirilməlidir.

Novların və boruların sonunda şəffaflanmış suyun axma sürəti 0,6-0,8 m/s, deşiklərdən keçmə sürəti isə 1 m/s qəbul edilməlidir.

Batırılmış deşikli novun yuxarı tili durulducuda suyun maksimum səviyyəsindən 10 sm yuxarı olmalıdır, borunun su səviyyəsindən aşağı batırılma dərinliyi hidravlik hesablama ilə təyin edilməlidir.

Deşiklər novun dibindən 5-8 sm yuxarı, borularda isə ox səviyyəsində üfüqi yerləşdirilməlidir. Deşiklərin diametri 25 mm-dən az olmamalıdır.

Suyun nov və kanallardan yığıcı kanala tökülməsi sərbəst axınlı (batırılmamış) olmalıdır.

Novların, yaxud boruların oxları arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

9.2.8.10. Durulducuların içərisinə düşmək üçün örtüklərində qapaqlar, su nümunəsi götürmək üçün isə bir-birindən ən çoxu 10 m məsafədə deşiklər və ventilyasiya boruları nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.9. Asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar

9.2.9.1. Şəffaflandırıcıların hesablanması təmizlənən suyun keyfiyyətinin il ərzində dəyişməsi nəzərə alınaraq aparılmalıdır.

Texnoloji tədqiqatların nəticələri olmadıqda şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti və suyun şəffaflanma zonası ilə çöküntünün ayrılma zonası arasında paylanma əmsalı (K_p) cədvəl 17-də edilən qeydlər nəzərə alınmaqla cədvəl 19-dan qəbul edilməlidir.

Cədvəl 19. Şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürətləri və suyun şəffaflanma və sıxlaşma zonaları arasında paylanma əmsallarının qiymətləri

Şəffaflandırıcıya daxil olan suyun bulanıqlığı, mq/l	Şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti, v_ş, mm/s		Suyun paylanma əmsalı, K_p
	Qış dövrü	Yay dövrü
50 – 100 >100 – 400 >400 – 1000 >1000 - 1500	0,5 – 0,6 0,6 – 0,8 0,8 – 1,0 1,0 – 1,2	0,7 – 0,8 0,8 – 1,0 1,0 – 1,1 1,1 – 1,2	0,7 – 0,8 0,8 – 0,7 0,7 – 0,65 0,64 – 0,6
Q e y d. Aşağı qiymətlər təsərrüfat-məişət su kəmərləri üçün göstərilmişdir.

9.2.9.2. Şəffaflanma və çöküntünün ayrılma zonalarının sahələri üçün maddə 9.2.7.1-də göstərilən iki dövrə görə hesablamaların böyük nəticələri qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasının sahəsi (15) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (15)

burada K_p-suyun şəffaflanma zonası ilə çöküntünün ayrılma zonası (lilsıxlaşdırıcı) arasında paylanma əmsalı (cədvəl 19-a əsasən qəbul edilir);

v_ş -şəffaflanma zonasında suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürətidir (cədvəl 19-a əsasən qəbul edilir).

Çöküntünün ayrılma zonasının sahəsi (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m² (16)

Çökmə və çöküntünün ayrılma zonalarında nazik laylı bloklar qoyulduqda zonaların sahələri maddə 9.2.7.2-nin tələblərinə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

9.2.9.3. Asılı çöküntü layının hündürlüyü 2-2,5 m həddində qəbul edilməlidir. Çöküntü qəbul edən pəncərələrin aşağı hissəsi, yaxud çöküntü kənar edən boruların tili şəffaflandırıcının asılı çöküntü layının maili divarlarının şaquli vəziyyətə keçdiyi nöqtədən 1-1,5 m yuxarıda yerləşdirilməlidir.

Asılı çöküntü zonasının aşağı hissəsinin maili divarları arasındakı bucaq 60-70⁰ qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasının hündürlüyü 2-2,5 m qəbul edilməlidir.

Şəffaflanma zonasında suyığıcı novlar, yaxud borular arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

Şəffaflandırıcının divarları ondakı hesabi su səviyyəsindən 0,3 m hündür olmalıdır.

9.2.9.4. Çöküntünün toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Təmizləyici qurğular kompleksində müstəqil sıxlaşdırıcı qurğular olmadıqda çöküntünün şəffaflandırıcının sıxlaşma zonasında qalma müddətini 6 st-dan az olmayaraq və belə qurğular olduqda 2-3 st qəbul etməli və çöküntünün kənar edilmə prosesinin avtomatlaşdırılmasını nəzərdə tutmaq lazımdır.

9.2.9.5. Çöküntü lilsıxlaşdırıcıdan deşikli borularla və müəyyən fasilələrlə kənar edilməlidir. Çöküntü ilə tullanan suyun miqdarı qarışma əmsalını 1,5 qəbul etməklə cədvəl 18-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.9.6. Su şəffaflandırıcının sahəsində bir-birindən ən çoxu 3 m məsafədə düzülmüş deşikli borularla paylanmalıdır.

Paylaşdırıcı boruların girişində suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s, deşiklərdən çıxma sürəti 1,5-2,0 m/s həddində olmalıdır. Deşiklərin diametri 25 mm-dən az, aralarındakı məsafə isə 0,5 m-dən çox olmamalıdır. Deşiklər borunun hər iki tərəfində şahmat qaydası ilə düzülməli və 45⁰ bucaq altında aşağı istiqamətlənməlidir.

9.2.9.7. Çöküntü qəbul edən pəncərələrdən suyun çöküntü ilə keçmə sürəti 10-15 mm/s, çöküntü kənar edən borularda isə 40-60 mm/s (böyük qiymətlər əsasən mineral asılı maddələrə malik sular üçün qəbul edilir) qəbul edilməlidir.

9.2.9.8. Şəffaflanma zonasında su hündürlüyü 40-60 mm, oxları arasındakı məsafə 100-150 mm və tilləri arasındakı bucaq 60⁰ olan üçbucaq şəkilli suaşıranlarla təchiz edilmiş novlarla toplanmalıdır. Novlarda suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s qəbul edilməlidir.

9.2.9.9. Lilsıxlaşdırıcıda şəffaflanmış suyu toplamaq üçün batırılmış deşikli borular nəzərdə tutulmalıdır.

Şaquli lilsıxlaşdırıcılarda deşikli boruların yuxarı hissəsi şəffaflandırıcıdakı su səviyyəsindən ən azı 0,3 m aşağıda və çöküntü qəbul edən pəncərələrin yuxarı tilindən ən azı 1,5 m yuxarıda yerləşməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcılarda şəffaflanmış suyu toplayan deşikli borular örtüyün altında yerləşdirilməlidir. Boruların diametri suyun onlarda axma sürətini ≤ 0,5 m/s , suyun deşiklərə daxil olma sürətini ≥ 1,5 m/s və deşiklərin diametrini 15-20 mm qəbul etməklə təyin edilməlidir.

Boruların suyığıcı kanala daxil olduğu yerdə bağlayıcı armatur qoyulmalıdır.

Borunun aşağı tili və şəffaflandırıcının ümumi suyığıcı kanalındakı su səviyyəsi arasındakı fərq 0,4 m-dən az olmamalıdır.

9.2.9.10. Deşikli paylaşdırıcı və suyığıcı borularda, həmçinin su və çöküntü nəql etdirən novlarda basqı itkisi (m), onlarda suyun axma sürətinin maksimal qiymətləri üçün (8) və ya hidravlik müqavimət əmsalları aşağıdakı kimi qəbul edilərək (33) düsturları ilə hesablanmalıdır:

- dairəvi deşikli qolları olan düzxətli paylaşdırıcı borular, yaxud kollektorlar üçün;

- həmçinin, yarıqlı;

- tam en kəsiyi ilə işləyən düzxətli paylaşdırıcı borular üçün;

- batırılmış deşikli və sərbəst su səthinə malik suyığıcı nov üçün.

Düsturlarda K_m- məsaməlik əmsalı olub deşiklərin, yaxud yarıqların ümumi sahəsinin düzxətli borunun, yaxud kollektorun en kəsik sahəsinə, yaxud suyığıcı novun sonunda novun canlı en kəsik sahəsinə olan nisbəti xarakterizə edir, .

Boru və novların məsaməli sahələrindən əvvəl və sonra kommunikasiyalarda basqı itkiləri, həmçinin göstərilən sahələrdə yerli müqavimət əmsalları əlavə nəzərə alınmalıdır.

Asılı çöküntü layında basqı itkisi layın hər 1 m hündürlüyünə 0,00098-0,00196 bar qəbul edilməlidir.

9.2.9.11. Lilsıxlaşdırıcılardan çöküntünü kənar edən borular toplanmış çöküntünün 15-20 dəq-ə müddətində çıxarılmasına hesablanmalıdır. Çöküntü kənar edən boruların diametri 150 mm-dən az olmamalıdır. Qonşu boruların və ya kanalların divarları arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

Boruların deşiklərində çöküntünün hərəkət sürəti ≤ 3 m/s, deşikli borunun sonunda 1m/s-dən az olmayaraq, deşiklərin diametri 20 mm-dən az olmayaraq, deşiklər arasındakı məsafə 0,5 m-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

9.2.9.12. Lilsıxlaşdırıcıların maili divarları arasındakı bucaq 70⁰ qəbul edilməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcısı olan şəffaflandırıcılar qəbul edildikdə asılı çöküntü zonası ilə lilsıxlaşdırıcını birləşdirən qapaq şəffaflandırıcıda suyun səviyyəsi çöküntü kənar edən boruların yuxarı hissəsindən aşağı endikdə (çöküntü kənar edildikdə və su şəffaflandırıcıdan boşaldıldıqda) avtomatik açılan qurğu ilə təchiz edilməlidir.

9.2.9.13. Şəffaflandırıcıların sayı altıdan az olduqda bir ehtiyat şəffaflandırıcı qəbul edilməlidir.

9.2.10. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı

9.2.10.1. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcının (şək.2) sahəsi onun hər 1 m² sahəsinə 8-12 m³/st hidravlik yükə hesablanmalıdır.

9.2.10.2. Şəffaflandırıcının aşağı hissəsində divarların mailliyi üfüqə görə 45⁰ bucaq altında olmalıdır. Sahəsi 20 m²-dən çox olan şəffaflandırıcıların dibinin mailliyi çöküntünü hidravlik üsulla kənar etmək üçün basqılı sistem layihələndirməklə 15-20⁰qəbul edilməlidir.

9.2.10.3. Şəffaflandırıcının konus hissəsinin hündürlüyü (17) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α- üfüqi müstəviyə görə divarların maillik bucağı, dər.;

B - şəffaflandırıcının eni, m;

d₁- boşaldıcı borunun diametridir, m.

9.2.10.4. Qurğunun konus hissəsindən diffuzorun dibinə qədər hündürlük (18) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α_d- diffuzorun genişlənmə bucağı olub 8-14⁰ qəbul edilir;

D₀- diffuzorunqurğuya girişdə diametridir, m.

Şək.2. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı:

1-diffuzor; 2-gövdə; 3- standart bucaqlı materialdan hazırlanmış barmaqlıq; 4-nazik laylı elementlər; 5-şəffaflanmış suyu toplayan nov; 6-çökmə zonası; 7-çöküntünü kənar edən qol boru; 8-çöküntünü hidravlik üsulla yumaq üçün basqılı boru sistemi.

9.2.10.5. Təmizlənəcək suyu diffuzora nəql etdirən borunun diametri onda axının sürətinin 1,2 m/s sürətinə hesablanmalıdır.

9.2.10.6. Diffuzorlar arasındakı məsafə 2,5-3,0 m qəbul edilməlidir.

Diffuzorun uzunluğu l/d = 4÷6 nisbətindən təyin edilməlidir.

Diffuzorun qurğuya giriş diametri (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Diffuzorun oxundan bücaqlıq barmaqlığına qədər hündürlük (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₁- əmsal olub qiyməti 0,07-0,15 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.7.Bucaqlıqdan hazırlanmış barmaqlığın hündürlüyü (21) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₂ -əmsal olub qiyməti 1,2-1,5 həddində qəbul edilməlidir;

- bucaqlığın konstruktiv ölçüsüdür (100-200 mm).

9.2.10.8. Bucaqlıqların tilləri arasındakı məsafə (22) düsturu ilə hesablanmalıdır.

9.2.10.9.Nazik laylı kanalların və suaparıcı novların konstruktiv parametrləri 9.2.11 bəndinin göstərişləri əsasında hesablanmalıdır.

Hesabat zamanı asılı maddələrin çökmə sürəti 0,5-0,6 mm/s və v_b=ku₀ düsturundakı k əmsalı 5-8 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.10. Şəffaflandırıcıda toplanmış çöküntünün kənar edilməsi qurğu işdən ayrılmadan həyata keçirilir. Çöküntünün kənar edilmələri arasındakı müddət bu normaların müvafiq tövsiyələri əsasında qəbul edilməli və istismar dövründə dəqiqləşdirilməlidir.

9.2.11. Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün qurğular

9.2.11.1.Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suyun reagentlərlə emalı ilə iki pilləli durultmadan istifadə edilməlidir.

Birinci pillə durulducular kimi hərəkət edən fermalarda quraşdırılmış sıyırıcıları olan radial durulduculardan, yaxud zəncirli sıyırıcı mexanizmlərlə təchiz edilmiş üfüqi durulduculardan istifadə edilməlidir. Durulduculardan çöküntünü kənar etmək üçün hidravlik yuma üsulundan istifadəyə yol verilir. Əsaslandırma olduqda birinci pillə reagentsiz durultma üçün nazik laylı elementlərlə təchiz edilmiş üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcıdan istifadəyə yol verilir.

9.2.11.2. Birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suya daxil edilən reagentlərin növü və dozası texnoloji tədqiqatlar nəticəsində təyin edilməlidir.

9.2.11.3.Yüksək bulanıqlı suları şəffaflandırdıqda üfüqi durulduculardakı lopa yaranan kameralar bir qayda olaraq mexaniki tipli layihələndirilməlidir. Radial durulduculardan əvvəl lopa yaranan kameranın olmasına ehtiyac yoxdur. Üfüqi durulducuları 9.2.8.1-9.2.8.10 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirmək lazımdır.

9.2.11.4. Radial durulduculardan yüksək bulanıqlı suların təmizlənməsində birinci pillə durulducu kimi istifadə edildikdə onların sahəsi (23) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q- hesabi sərf, m³/st;

u₀- asılı maddələrin çökmə sürəti,(0,5-0,6 mm/sqəbul edilir);

f- radial durulducunun burulğanlı zonasının sahəsi olub (m²),radiusu paylaşdırıcı qurğunun radiusundan 1 m böyük qəbul edilir.

Mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun aşağı hissəsi bütöv divarlı hazırlanır, yuxarı hissəsi kənar divarlar yanında su layının hündürlüyünə bərabər dərinlikdə olmalıdır; mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun radiusu 1,5-2,5 m qəbul edilməlidir. Paylaşdırıcı qurğunun yan divarlarındakı deşiklərin sahəsi onlardan suyun 1 m/s sürətlə keçməsinə hesablanmalıdır. Deşiklərin diametri 40-50 mm qəbul edilməlidir.

Şəffaflanmış suyun toplanması üçün kənar divarlar yanında batırılmış deşikli, yaxud maddə 9.2.9.8-ə əsasən üçbucaq şəkilli suaşıranları olan nov nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.11.5.Birinci pillə durulducularda sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı 150-160 qr/l qəbul edilməlidir.

9.2.11.6. Bulanıqlığı 1500-20000mq/l həddində olan suları təmizləyən və məhsuldarlığı 100 min m³/sut-ya qədər olan sutəmizləyici komplekslərdə üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcılı qurğuların tətbiqi məqsədəuyğun hesab edilir.

Suyun bulanıqlığı 20 min mq/l-dən çox olan hallarda üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı 30% azaldılmalıdır.

9.2.11.7.Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı planda düzbucaq şəkilli, dib çökdürücü hissəsi olmayan, lakin borulardan, yaxud lövhələrdən təşkil olunmuş nazik laylı elementlərlə təchiz edilir (şək.3) və pontonun köməyilə üzən vəziyyətdə saxlanılır.

Şək.3. Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı:

1-nazik laylı elementlər bloku; 2-özəkli barmaqlıq; 3-nazik laylı elementlər;4-oynaqlı birləşmə; 5-üzən nasos stansiyası; 6-elastik birləşmə; 7-şəffaflanmış suyu toplayan kamera; 8-şəffaflanmış suyu toplayan novlar; 9-ponton

9.2.11.8. Üzən şəffaflandırıcının yol verilən məhsuldarlığı (24) düsturunda göstərilən şərtlər daxilində təyin edilir.

(24)

burada (25)

düsturlarda C₁- suqəbuledicidən sonra çaydakı suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

C₀- təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q₀- çayın su sərfi, m³/s;

C_ş- suqəbuledici ilə götürülən sudakı asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q_ş- mənbədən götürülən suyun miqdarıdır,m³/s.

Hesabi qiymət kimi C_ş mənbədəki suda olan asılı maddələrin (C₀) 30-50%-i qədər qəbul edilir.

Üzən şəffaflandırıcının sahəsi (26) düsturu ilə hesablanmalıdır.

(26)

burada β - nazik laylı elementlərin qalınlığını nəzərə alan əmsal olub 1,1-1,4 həddində qəbul edilir;

Q - üzənşəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/st;

Α- nazik laylı kanalların maillik bucağı (45-60⁰ həddində qəbul edilir);

v_b- maili kanallarda suyun böhran hərəkət sürəti, mm/s (v_b=ku₀; k=40-60 qəbul edilir);

u₀- asılı maddələrin çökmə sürətidir (aparılmış tədqiqatların nəticələri və suyun təmizlənmə dərəcəsinə irəli sürülən tələblər əsasında qəbul edilməlidir).

9.2.11.9. Nazik laylı elementlərin hesablanmasında aşağıdakı şərtlərin ödənilməsi vacibdir.

burada l,H- maili elementlərin müvafiq olaraq uzunluğu və hündürlüyü, m;

Re - Reynolds ədədi;

- suyun kinematik özlülük əmsalıdır, mm²/s.

9.2.11.10. Suqəbuledici-şəffaflandırıcının aşağı hissəsində qoyulan barmaqlığın özəklərinin ölçüləri:30x30 sm, hündürlüyü 25-30 sm qəbul edilməlidir. İri özəkli bu barmaqlıq suyun kanallarda bərabər paylanmasına şərait yaradır. Suqəbuledici qurğu yanında barmaqlığın aşağı hissəsindən su mənbəyinin dibinə qədər olan məsafə 120 sm-dən az olmamalıdır.

9.2.11.11. Şəffaflanmış suyu toplamaq üçün üçbucaq (α = 90⁰) suaşıranları olan novlar layihələndirilməlidir. Novların oxları arasındakı məsafə 2,5-3,0 m olmalıdır. Bir novun en kəsik sahəsi (28) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q - üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/s;

n_n- novların sayı;

v_n- novun çıxışında suyun hərəkət sürəti olub 0,5-0,6 m/s qəbul edilir.

Məhsuldarlığı 10-15 min m³/sut olan suqəbuledicilərdə şəffaflanmış suyun toplanması radial, yaxud kənar divarlarda yerləşdirilmiş novlar vasitəsilə ola bilər. Suyun müntəzəm toplanmasını təmin etmək üçün nazik laylı elementlərin yuxarı tili ilə novlardakı üçbucaq şəkilli suaşıranların aşağı tili arasındakı məsafə 35-50 sm olmalıdır.

9.2.11.12. Mənbədə və su toplayan kameradakı su səviyyələri arasındakı fərq 5-10 sm olmalıdır.

9.2.11.13. Pontonun hesablanması zamanı çaydakı axının hidromorfoloji rejimi, yaranan dalğaların hündürlüyü və s. amillər nəzərə alınmalıdır.

9.2.12. Sürətli süzgəclər

9.2.12.1. Süzgəclər və onların kommunikasiyaları normal və sürətlənmiş rejimlərdə (süzgəclərin bir qismi təmirdə olduqda) işləməyə hesablanmalıdır. Sütəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı 20-ə qədər olduqda bir, çox olduqda isə ikisüzgəcin təmirə dayandırılmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.2. Süzgəcləri yükləmək üçün kvars qumundan, xırdalanmış antrasit və keramzitdən, həmçinin digər materiallardan istifadə etmək olar. Bütün süzücü materiallar texnoloji prosesi təmin etməli, tələb olunan kimyəvi dayanıqlığa və mexaniki möhkəmliyə malik olmalıdırlar. Təsərrüfat-içməli su təchizatında maddə 4.3-ün tələbləri nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.3. Texnoloji tədqiqatlar aparılmadıqda normal və sürətlənmiş rejimlərdə süzmə sürətləri yumalar arası süzgəclərin aşağıda göstərilən müddətdən az olmayaraq işləməsi nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilməlidir: normal rejimdə ən azı 8-12 st, sürətlənmiş rejimdə, yaxud süzgəclərin yuyulma prosesi tam avtomatlaşdırıldıqda 6st. Bütün variantlarda təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün DÜİST 2874-ün tələbləri ödənilməlidir.

9.2.12.4. Süzgəclərin ümumi sahəsi (29) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q- sutəmizləyici kompleksin sutkalıq faydalı məhsuldarlığı, m³/sut.;

T_k- kompleksin sutka ərzində fəaliyyət müddəti, st;

v_n- normal rejimdə hesabi süzməsürəti, m/st (düstur 31 ilə aparılan hesabatlar nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilir);

n_y- normal istismar rejimində bir süzgəcin bir sutkada yuyulma sayı;

q_y- süzgəcin yuyulması üçün xüsusi su sərfi, m³/m² (maddə 9.2.12.16-nın göstərişləri nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır);

-yuma prosesində süzgəcin dayanma vaxtı olub süzgəclər su ilə yuyulduqda 0,33 st, su və

hava ilə yuyulduqda 0,5 st qəbul edilir.

Qeyd: Hava-su qarışığı ilə yuma zamanı q_y qiyməti prosesin ayrı-ayrı mərhələlərinə uyğun gələn qiymətlərin cəmi kimi təyin edilir.

Cədvəl 20. Müxtəlif materialdan süzücü yüklər üçün normal və sürətlənmiş iş rejimində süzmə sürətləri

Süzgəclər	Süzücü layın xarakteristikası						Süzmə sürəti, m/st
	Süzücü yük materialı	Dənələrin diametri, mm			Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı	Layın hündürlüyü,m	normal rejimdə,v_n	sürətlənmiş rejimdə, v_s
		ən kiçik	ən böyük	ekvivalent
Müxtəlif iriliyə malik yüklü bir laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	5-6 6-8 8-10	6-7,5 7-9,5 10-12
	Xırdalanmış keramzit	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	6-7 7-9,5 9,5-12	7-9 8,5-11,5 12-14
İki laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5	1,2	0,7-0,8	1,8-2	0,7-0,8	7-10	8,5-12
	Xırdalanmış keramzit, yaxud antrasid	0,8	1,8	0,9-1,1	1,6-1,8	0,4-0,5
Q e y d: 1. Hesabi süzmə sürətlərinin cədvəldə göstərilən qiymətlərisu təchizatı mənbəyində suyun keyfiyyətindən, süzmədən əvvəl emal texnologiyasından və digər yerli şərtlərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir. Su təsərrüfat-içməkli ehtiyacları üçün təmizləndikdə süzmə sürətlərinin daha kiçik qiymətləri qəbul edilməlidir. 2. Süzücü yükünün dənələrinin iriliyi 0,8-2 mm olan bir laylı sürətli süzgəclər yalnız istehsalat su təchizatında qəbul edilməlidir. 3. Süzgəc yüklərinin iriliyinin qəbul edilmişdən 10%-ə qədər kənara çıxmasına yol verilir. 4. Cədvəl 20-də göstərilməyən süzücü materiallardan istifadə etdikdə tövsiyə olunan parametrlər bu materialla aparılmış təcrübələrin, yaxud mövcud tətbiqinin nəticələrinin təhlili əsasında dəqiqləşdirilməlidirlər. 5. Dənələrin ekvivalent diametri (d_e) aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır: burada P_i- süzücü yükdə dənələrinin orta diametri d_i olan fraksiyaların faizlə miqdarıdır. 6. Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı: K = d₈₀/d₁₀, burada d₁₀-süzücü yükün ümumi kütləsinin 10%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametri, mm; d₈₀-süzücü yükün ümumi kütləsinin 80%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametridir, mm. 7. İki pilləli süzmə texnoloji sxemlərində süzmə sürətləri cədvəldə göstəriləndən 10-15% artıq qəbul edilməlidir. 8. Süzücü yük xırdalanmış keramzit və antrasitdən qəbul edildikdə su-hava ilə yuyulmasına yol verilmir.

9.2.12.5. Məhsuldarlığı 1600 m³/sut-dan çox olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı 4-dən az olmamalıdır. Məhsuldarlığı 8-10 min m³/sut-dan çox olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı (30) düsturu ilə hesablanmalı, nəticə yaxın bütöv (süzgəclərin planda yerləşdirilmə sxemindən asılı olaraq; cüt, yaxud tək) rəqəmlə qəbul edilməlidir.

Bu zaman aşağıdakı nisbət təmin olunmalıdır:

burada N₁- təmirdə olan süzgəclərin sayı, (bax, maddə 9.2.12.1);

v_s - sürətlənmiş rejimdə süzmə sürəti olub cədvəl 20-də göstəriləndən çox olmamalıdır.

Bir süzgəcin sahəsi 100-120 m²-dən çox qəbul edilməməlidir.

9.2.12.6. Süzgəcdə həddi basqı itkisi açıq süzgəclərdə süzgəcin növündən asılı olaraq 0,29-0,34 bar, basqılı süzgəclərdə isə 0,58-0,78 bar qəbul edilməlidir.

9.2.12.7. Açıq süzgəclərdə süzücü yükün üstündəki su layının hündürlüyü 2 m-dən az olmamalıdır; inşaat hündürlüyü suyun süzgəcdəki hesabi səviyyəsindən ən azı 0,5m yuxarı olmalıdır.

9.2.12.8. Süzgəclərin bir hissəsi yuyulmağa saxlanıldıqda fəaliyyətdə olanlarda süzmə sürəti sabit, yaxud artan qəbul edilməlidir; bu zaman süzmə sürətinin qiyməti cədvəl 20-də göstərilənlərdən (v_s) artıq olmamalıdır. Süzgəclər sabit süzmə sürəti ilə işlədikdə onlardakı normal su səviyyəsinə (32) düsturu ilə hesablanmış hündürlük əlavə edilməlidir.

burada W₀- eyni vaxtda yuyulan süzgəclərin işləmədiyi vaxt toplanan su həcmi, m³;

- su toplanan süzgəclərin sahələrinin cəmidir, m².

Sürətlənmiş rejimdə boru kəmərlərində (süzgəcə suyu gətirən və süzülmüş suyu süzgəcdən aparan) suyun hərəkət sürəti 1-1,5 m/s-dən artıq olmamalıdır.

9.2.12.9. Böyük müqavimətli borulu paylaşdırıcı sistemlər (drenaj sistemləri) saxlayıcı laya (çınqıl, yaxud digər oxşar materiallar),yaxud bilavasitə süzücü laya çıxışla qəbul edilməlidir. İstismar zamanı paylayıcı sistemin təmizlənə bilməsinin, diametri 800 mm-dən böyük olan kollektorların təftiş edilə bilməsinin mümkünlüyü mütləq təmin edilməlidir.

9.2.12.10. Böyük müqavimətli paylaşdıran sistemləri olan süzgəclərdə saxlayıcı layı təşkil edən fraksiyaların iriliyi və laylarının hündürlüyü cədvəl 21-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 21. Saxlayıcı layı təşkil edən fraksiyaların iriliyi və laylarının hündürlüyü

Dənələrin iriliyi, mm	Layın hündürlüyü, mm
40 – 20	Layın yuxarı sərhəddi paylıaşdırıcı borunun yuxarı səviyyəsində olmalıdır; deşiklərdən ən azı 100 mm yuxarı olmaqla
20 – 10	100 – 150
10 – 5	100 – 150
5 - 2	50 - 100
Q e y d: 1.Su-hava qarışığı ilə yumada hava boru sistemi ilə verilərsə dənələrinin iriliyi 10-5 və 5-2 mm olan layların hər birinin qalınlığı 150-200 mm qəbul edilməlidir. 2. Süzücü yükünün dənələrinin iriliyi 2 mm-dən az olan süzgəclər üçün dənələrinin iriliyi 2-1,2 mm,hündürlüyü 100 mm olan əlavə saxlayıcı lay nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.12.11. Borulu drenajların qollarında nəzərdə tutulmalıdır: saxlayıcı laylar olduqda - diametri 10-12 mm olan deşiklər, saxlayıcı laylar olmadıqda - eni süzücü yük dənələrinin minimal ölçülərindən 0,1 mm az olan yarıqlar. Deşiklərin ümumi sahəsi süzgəcin işçi sahəsinin 0,25-0,5%-i, yarıqların sahəsi isə 1,5-2%-i qədər olmalıdır. Deşiklər borularda iki sırada şahmat qaydası ilə, şaquli istiqamətə görə aşağıya 45⁰ bucaq altında düzülməlidir.

Yarıqlar borunun oxu üzrə eninə və borunun perimetri boyu ən azı iki sırada müntəzəm yerləşdirilməlidir.

Qollar arasındakı məsafə 250-350 mm, deşiklərin oxları arasındakı məsafə 150-200 mm, yarıqlar arasında 20 mm-dən az olmayaraq, qolların aşağasından süzgəcin dibinə qədər olan məsafə 80-120 mm qəbul edilməlidir. Süzgəc yuyulan zaman paylaşdırıcı boruda basqı itkisi 0,68 bar.-dan çox olmamalıdır. Paylaşdırıcı sistemdə basqı itkisi düstur (33) ilə təyin edilməlidir.

burada v_k- kollektorun başlanğıcında sürət, m/s.;

v_g.q- qol boruya girişdə orta sürət, m/s.;

- hidravlik müqavimət əmsalı olub, qiyməti maddə 9.2.9.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin edilir.

9.2.12.12. Borulu paylaşdırıcı sistem kollektorunun en kəsik sahəsi bütün uzunluğu boyu sabit olmalıdır.Yuma zamanı suyun hərəkət sürəti kollektorun başlanğıcında 0,8-1,2 m/s, qolların başlanğıcında isə 1,6-2,0 m/s qəbul edilməlidir. Kollektorun konstruksiyası qolların üfüqi və bir-birindən eyni məsafədə yerləşdirilməsini təmin etməlidir.

9.2.12.13. Tullayıcı kanala perpendikulyar yerləşdirilmiş və üstü qalınlığı 40 mm-dən az olmayan polimerbeton lövhələrlə örtülmüş kanal şəkilli saxlayıcı laysız paylaşdırma sisteminin qəbuluna yol verilir.

9.2.12.14. Süzgəc su və hava ilə yuyulduqda başlıqlarla təchiz edilmiş paylaşdırma sistemindən istifadə etmək lazımdır; süzgəcin 1 m² işçi sahəsindəki başlıqların sayı 35-50 ədəd həddində olmalıdır.

Yarıqlı başlıqlarda basqı itkisi (8) düsturu ilə hesablanmalıdır; suyun, yaxud su-hava qarışığının başlıqların yarıqlarında hərəkət sürəti 1,5 m/san-dən az olmamalı və müqavimət əmsalı qəbul edilməlidir.

9.2.12.15. Süzgəci yumağa su verən boruda toplanan havanı çıxarmaq üçün üstündə bağlayıcı armatur, yaxud havanı avtomatik buraxmaq üçün qurğular quraşdırılmış, diametri 75-150 mm olan dik hava boruları nəzərdə tutulmalıdır; süzülmüş su (filtrat) kollektorunda da üstündə hava burax-maq üçün ventil, yaxud digər qurğu quraşdırılmış, diametri 50-75 mm olan dik hava boruları nəzərdə tutulmalı və onların sayı süzgəcin sahəsi ≤ 50 m² olduqda bir, bundan çox olduqda iki ədəd (kollektorun başlanğıcında və sonunda) qəbul edilməlidir.

Yumaya su verən borular süzgəc novlarının yuxarı tilindən aşağı yerləşdirilməlidir.

Süzgəc paylaşdırıcı sistem vasitəsilə boşaldılmalı və bunun üçün üstündə siyirtmə quraşdırılmış, diametri 100-200 mm olan (süzgəcin sahəsindən asılı olaraq) xüsusi su buraxıcı boru nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.12.16. Süzücü yükü yumaq üçün süzülmüş sudan istifadə edilməlidir. Yumanın süzgəc yükü səthinin üstündə yerləşdirilmiş paylaşdırma sistemi ilə aparılmasına yol verilir.

Kvars qumundan olan yükün su ilə yuyulma parametrləri cədvəl 22-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Süzgəc keramzitlə yükləndikdə onun markasından asılı olaraq yuma intensivliyi 12-15 l/(s.m²) (böyük qiymətlər böyük sıxlığa malik keramzit üçündür) qəbul edilməlidir.

Cədvəl 22. Kvars qumundan ibarət yükün su ilə yuyulma parametrləri

Süzgəclər və onların süzücü yükü	Yuma intensivliyi,l/(s.m²)	Yumanın davam etmə müddəti, dəq.	Yükün nisbi genişlənmə qiyməti, %
Bir laylı sürətli süzgəclər. Yük dənələrinin diametri, D,mm:
0,7-0,8	12-14	6-5	45
0,8-1	14-16	6-5	30
1-1,2	16-18	6-5	25
İki laylı sürətli süzgəclər	14-16	7-6	50
Q e y d: 1.Yuma intensivliyinin böyük qiymətləri az davametmə müddətinə uyğundur. 2. Yuxarı yuma hərəkət etməyən qurğudan ibarət olduqda yuma intensivliyi 3-4 l/(s.m²), basqı isə 2,9-3,9 bar qəbul edilməlidir. Yuma müddəti 5-8 dəq-ə, onun 2-3 dəqiqəsi aşağı yuma başlayana qədər. Paylaşdırıcı borular yük səthindən 60-80 mm məsafədə hər 700-1000 mm-dən bir yerləşdirilməlidir.Paylaşdırıcı borulardakı deşiklər, yaxud taxmalar arasındakı məsafə 80-100 mm qəbul edilməlidir. Fırlanan qurğulu yuma sistemi olduqda yuma intensivliyi 0,5-0,75 l/(s.m²), basqı isə 3,8-4,4 bar qəbul edilməlidir.

9.2.12.17. Yuma suyunu toplayıb kənar etmək üçün yarımdairəvi, yaxud beşbucaq en kəsik sahəsinə malik novlar nəzərdə tutulmalıdır. Qonşu novların oxları arasındakı məsafə 2,2 m-dən çox olmamalıdır. Novun eni (34) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_n- novun su sərfi, m³/s.;

a_n-novun düzbucaq sahəsinin hündürlüyünün eninin yarısına olan nisbəti,(1-1,5 qəbul edilməlidir);

K_n- əmsal: yarımdairə dibli novlar üçün 2,beşbucaq novlar üçün 2,1 qəbul edilməlidir.

Bütün novların yuxarı tilləri bir səviyyədə və tam üfüqi vəziyyətdə olmalıdır.

Novların dibi yığıcı kanala tərəf 0,01 mailliyə malik olmalıdır.

9.2.12.18. Yığıcı kanalı olan süzgəclərdə novun dibindən kanalın dibinə qədər olan məsafə (35) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_kan- kanalın su sərfi, m³/s.;

B_kan- kanalın enidir, m (0,7 m-dənaz qəbul edilmir).

Q e y d. Yuma suyunu kənar edən borunun yaratdığı müqavimət nəzərə alınmaqla kanalda suyun səviyyəsi novun dibindən 0,2 m aşağı olmalıdır.

9.2.12.19. Süzücü yük səthindən novlarınyuxarı tilinə qədər olan məsafə (36) düsturuilə hesablanmalıdır.

burada H_y- süzücü layın hündürlüyü, m;

a_y- süzücü yükün faizlə nisbi genişlənmə əmsalı olub cədvəl 22-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.12.20. Su-hava qarışığı ilə yuma kvars qumu ilə yüklənmiş süzgəclərdə aşağıdakı rejimdə tətbiq edilməlidir: 1-2 dəq-ə müddətində hava ilə üfürmə - havanın verilmə intensivliyi 15-20 l/(s.m²), sonra 4-5 dəq-ə müddətində hava və su ilə birlikdə yuma - havanın verilmə intensivliyi 15-20 l/(s.m²), suyun verilmə intensivliyi 3-4 l/(s.m²) və nəhayət 4-5 dəq-ə müddətində 6-8l/(s.m²) intensivliklə suyun (atılmadan) verilməsi.

Q e y d.

1. Daha iri dənəli yuklər üçün su və havanın verilmə intensivliyinin maksimum qiymətləri uyğundur.

2. Müvafiq əsaslandırmadan sonra göstəriləndən fərqlənən rejimlərin qəbuluna yol verilir.

9.2.12.21. Su-hava qarışığı ilə yuma zamanı su və hava xüsusi taxmalarla təchiz edilmiş, yaxud su və hava ayrılıqda müstəqil borulu paylaşdırıcı sistemlərlə verilməlidir.

9.2.12.22. Su-hava qarışığı ilə yuma zamanı yuma suyunu kənar etmək üçün iki maili divarın (suaşıran və əks etdirən) yaratdığı qumtutan novla təchiz edilmiş üfüqi sistem tətbiq edilməlidir.

9.2.12.23. Yuma suyu nasoslarla, yaxud çəndən verilməlidir. Kompleksdəki süzgəclərin sayından asılı olaraq yuma sistemləri bir, yaxud bir neçə süzgəcin eyni vaxtda yuyulmasına hesablanmalıdır. Yuma çəninin həcmi yumaların hesabi sayından əlavə daha bir süzgəcin yuyula bilməsini təmin etməlidir.

Süzgəci yumaq üçün tələb olunan basqı paylaçdırıcı sistemdə,yuma suyunu nəql etdirən kommunikasiyalarda və süzücü yükdəki basqı itkiləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Yuma çəninə su vuran nasos onun intensivləşdirilmiş rejimdə iki yuma arasındakı vaxtdan çox olmayan müddətdə dolmasını təmin etməlidir. Nasos yuma suyunu təmiz süzülmüş su rezervuarından götür-məlidir. Yuma suyunun miqdarı süzülmüş su sərfinin 50%-dən çox olmayan hallarda suyun süzülmüş su borusundan götürülməsinə yol verilir.

Süzülmüş su rezervuarında hesabi yuma sayından bir artıq yumaya tələb olunan ehtiyat su miqdarının olması nəzərdə tutulmalıdır.

Yuma suyunu gətirən və aparan boru kəmərlərində sürət 1,5-2,0 m/s qəbul edilməlidir. Yuma suyunu süzgəclərə verən və süzgəclərdən aparan borulara hava daxil olmasının mümkünlüyü tam aradan qaldırılmalıdır.

9.2.13. İri dənəli süzgəclər

9.2.13.1. İri dənəli süzgəclər istehsalat ehtiyaclarını ödəməyə verilən suyun koaqulyasiya ilə, yaxud onsuz qismən şəffaflandırılması üçün tətbiq edilməlidir.

9.2.13.2. Süzgəcləri yükləmək üçün kvars qumundan və texnoloji prosesi təmin edən, tələb olunan mexaniki möhkəmliyə və kimyəvi dayanıqlığa malik olan digər materiallardan istifadə edilməlidir. Süzgəclərin yüklərinin xarakteristikası cədvəl 23-də verilir.

Cədvəl 23. İri dənəli süzgəclərin yükləri

Yükün materilı

Dənələrin iriliyi, mm

Bircinsli olmamaq əmsalı (ən çoxu)

Yükün hündürlüyü, m

Süzmə sürəti,m/st

Kvars qumu

Həmçinin

1 – 2

1,6 – 2,5

1,8

1,5 – 2

2,5 - 3

10 – 12

13 - 15

Q e y d. Suyun qismən şəffaflandırılması üçün penopolistiroldan üzən yükü olan xüsusi konstruksiyalı süzgəclərdən istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.13.3. Basqılı iri dənəli süzgəcləri süzücü yük və drenajda 1,46 bar-a qədər, açıq süzgəcləri isə 0,3-0,34 bar həddi basqı itkisinə hesablamaq lazımdır.Açıq süzgəclərdə yükün üstündə 1,5 m su layının olması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.13.4. İri dənəli süzgəclərin hava və su ilə yuyulması nəzərdə tutulmalıdır. Su və hava paylaşdırıcı sistemləri, yaxud birləşdirilmiş su-hava sistemi 9.2.12.14, 9.2.12.15, 9.2.12.21- 9.2.12.23 maddələrinin göstərişlərinə əsasən su və havanın maddə 9.2.13.6-da tövsiyə edilən intensivliklə verilməsinə hesablanmalıdır.

9.2.13.5. Yuma suyunu açıq süzgəclərdən kənarlaşdıran qurğuların layihələndirilməsi maddə 9.2.12.22-nın göstərişlərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

9.2.13.6. İri dənəli süzgəclər hesablanan zaman aşağıdakı yuma rejimi qəbul edilməlidir: süzücü yükün hava ilə 15-25 l/(s.m²) intensivliklə 1 dəq-ə yumşaldılması; 3,5-5l/(s.m²)intensivlikə verilən su və 15-25 l/(s.m²)intensivlikə verilən havanın yaratdığı su-hava qarışığı ilə 5 dəq-ə yuma; 7-9 l/(s.m²)intensivlikə verilən su ilə 3 dəq-ə yuma. İntensivliyin yuxarı qiymətləri daha böyük iriliyə malik yüklərə şamil edilir.

9.2.13.7. İri dənəli süzgəclərin sahəsi maddə 9.2.12.4-ün göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.13.8.Süzgəclərin sayı 10-a qədərolduqda təmirə bir, bundan çox olduqda isə iki süzgəcin dayandırılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır. İşləyən süzgəclərdə süzmə sürəti cədvəl 23-də göstərilən qiymətlərin maksimal həddindən çox olmamalıdır.

9.2.14. Təmas şəffaflandırıcılar

9.2.14.1.Təmas şəffaflandırıcılar işləyən sutəmizləyici komplekslərdə tələb olunan basqını, suyun reagentlərlə qarışmasını və təmasda olmasını, həmçinin sudan havanın kənar edilməsini təmin edən torlu barabanlı süzgəclər və giriş kamerası nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.14.2. Giriş kamerasının həcmi suyun onda ən azı 5 dəq-ə qalmasina hesablanmalıdır. Kamera daşma və buraxıcı borulara malik ən azı iki şöbədən ibarət olmalıdır.

Q e y d:

1. Torlu barabanlı süzgəclər giriş kamerasının üstündə yerləşdirilməlidir; əsaslandırma olduqda torlu süzgəcləri ayrıca binada yerləşdirməyə yol verilir.Onların layihələndirilməsi 9.2.2.1-9.2.2.4 maddələrinin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

2. Qarışdırıcı qurğular, reagentlərin daxil edilmə ardıcıllığı və daxil edilmələri arasındakı vaxt 9.2.4.1; 9.2.4.2; 9.2.3.3-9.2.3.4 maddələrinin göstərişlərinə uyğun qəbul edilməlidir.

Kameradan sonra reagentin əlavə daxil edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.14.3. Giriş kameralarında suyun səviyyəsi təmas şəffaflandırıcılarda suyun səviyyəsindən

(37) düsturu ilə hesablanmış H_g.k, qədər yuxarı olmalıdır.

burada h_y -süzücü qum layında bu layın hündürlüyünə bərabər qəbul edilən həddi basqı itkisi, m;

h_c- giriş kamerasının əvvəlindən şəffaflandırıcıların yükünə qədərolan məsafədə suyun hərəkət yolunda baş verən basqı itkilərinin cəmidir, m.

Su kameralardan təmas şəffaflandırıcılara onlardakı suyun səviyyəsindən ən azı 2 m aşağıda yerləşən nöqtədən aparılmalıdır. Kameralarda və boru kəmərlərində suyun hava ilə zənginləşmə ehtimalı tamamilə aradan qaldırılmalıdır.

9.2.14.4. Təmas şəffaflandırıcılar su ilə yuyulduqda saxlayıcı laysız, su-hava qarışığı ilə yuyulduqda saxlayıcı laylı layihələndirilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların yükü cədvəl 24-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.14.5. Saxlayıcı layları olmayan təmas şəffaflandırıcılarda süzmə sürəti normal rejimdə 4-5 m/st, intensiv rejimdə 5-5,5 m/st; saxlayıcı layları olanlarda normal rejimdə 5-5,5 m/st, intensiv rejimdə 5,5-6 m/st qəbul edilməlidir.

Su təsərrüfat-içməli məqsədlər üçün təmizləndikdə sürətlərin aşağı qiymətləri qəbul edilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların azalan istiqamətə doğru dəyişən süzmə sürəti ilə işləməsinə yol verilir, bu şərtlə ki, orta süzmə sürəti hesabi sürətə bərabər olsun.

9.2.14.6.Təmas şəffaflandırıcıların ümumi sahəsi ilk filtratın istehsalat kanalizasiyasına atılması şərtilə (38) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 24. Təmas şəffaflandırıcılarda müxtəlif iriliyə malik yük laylarının qalınlığı

Göstəricilər	Şəffaflandırıcılarda qum və çınqıl laylarının hündürlüyü, m
	saxlayıcı laysız	saxlayıcı laylı
Qum və çınqıl dənələrinin iriliyi, mm: 40 – 20 20 – 10 10 – 5 5 – 2 2 – 1,2 1,2 – 0,7 Qum dənələrinin ekvivalent diametri, mm	- - - 0,5 – 0,6 1,0 – 1,2 0,8 – 1,0 1,0 – 1,3	0,20 – 0,25 0,10 – 0,15 0,15 – 0,20 0,30 – 0,40 1,20 – 1,30 0,80 – 1,00 1,00 – 1,30
Q e y d: 1.Saxlayıcı layları olan təmas şəffaflandırıcılarda iriliyi 40-20 mm olan çınqılın yuxarı sərhəddi paylaşdırıcı sistemin borularının yuxarı səviyyəsində olmalıdır. Yükün ümumi hündürlüyü 3 m-dən çox olmamalıdır. 2.Təmas şəffaflandırıcıları yükləmək üçün çınqıl və kvars qumundan, həmçinin maddə 9.2.12.2-nın tələblərinə cavab verən və sıxlığı 2,5-3,5 qr/sm³ olan digər materiallar istifadə edilməlidir.

burada - ilk filtratın atılmasının davametmə müddəti (dəq-ə) olub maddə 9.2.14.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilir. Düsturdakı qalan parametrlər (29) düsturunda olduğu kimidir.

Kompleksdəki şəffaflandırıcıların sayı maddə 9.2.12.5-in tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.14.7. Yuma üçün təmizlənmiş sudan istifadə edilməlidir. Aşağıdakı hallarda yuma üçün təmizlənməmiş sudan istifadəyə yol verilir: suyun bulanıqlığı 10 mq/l-dən və koli-indeksi 1000 vahid/l-dən çox olmamalı, barabanlı torlarda (yaxud mikrosüzgəclərdə) yetərincə təmizlənməli və zərərsizləşdirilməlidir.Təmizlənmiş sudan istifadə etdikdə onun yuma suyu toplanan çənə verilməsi sərbəst axınla təmin edilməlidir. Süzülmüş suyun yuma üçün birbaşa rezervuarlardan, yaxud boru kəmərlərindən götürülməsinə yol verilmir.

9.2.14.8.Təmas şəffaflandırıcılarının yuma rejimi cədvəl 25-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Təmas şəffaflandırıcıların hava-su qarışığı ilə yuyulması aşağıdakı rejimlə olmalıdır: yükün 18-20 l/(s.m²) intensivliklə 1-2 dəq-ə hava ilə yumşaldılması; havanın 18-20l/(s.m²) və suyun 3-3,5 l/(s.m²) intensivliklə birgə verilməsində yaranan hava-su qarışığı ilə 6-7 dəq-ə yuma; 6-7 l/(s.m²) intensivliklə verilən su ilə 5-7 dəq-əəlavə yuma.

Cədvəl 25. Təmas şəffaflandırıcıların yuyulma rejimi

Göstərici	Ölçü vahidi	Miqdarı
Yumanın davam etmə müddəti	dəq	7 – 8
Suyun verilmə intensivliyi	l/(s.m²)	15 – 18
İlk filtratın atılma müddəti:
təmizlənmiş su ilə yuduqda	dəq	10 – 12
təmizlənməmiş su ilə yuduqda (bax m.9.2.14.6)...	dəq	12 – 15

Təmizlənmiş su ilə yuduqda ilk filtrat 5-10 dəq-ə müddətində, təmizlənməmiş su ilə yuyulduqda isə 10-15 dəq-ə müddətində istehsalat kanalizasiyasına axıdılmalıdır.

9.2.14.9. Saxlayıcı layı olan və hava-su qarışığı ilə yuyulan təmas şəffaflandırıcılarda suyun və havanın verilməsi üçün borulu paylaşdırıcı sistem və yuma suyunu üfüqi kənarlaşdırmaq üçün sistem qəbul edilməlidir.

Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcılarda deşikli borular boyu borualtı fəzanı özəklərə ayırmış, aralarında eninə arakəsmələr qaynaqlanmış yan örtüklər olan paylaşdırıcı sistem nəzərdə tutulur.Deşiklər borularda şahmat qaydası ilə iki sırada düzülür və aşağıya doğru borunun şaquli oxuna görə 30⁰ bucaq altında yönəldilir. Deşiklərin diametri 10-12 mm, oxları arasındakı məsafə 150-200 mm qəbul edilir. Paylayıcı sistem cədvəl 26-a əsasən layihələndirilməlidir.

Cədvəl 26.

Qol boruların diametri,mm	Deşiklərin sahələri cəminin şəffaflan-dırıcının sahəsinə olan nisbəti, %	M ə s a f ə, mm
Qol boruların diametri,mm		qol boruların oxları arasındakı məsafə	şəffaflandırıcının dibindən örtüyün aşağı hissəsinə qədər	örtüyün aşağı hissəsindən qol boruların oxuna qədər	eninə arakəsmələr arasında
75 100 125 150	0,28 – 0,30 0,26 – 0,28 0,24 – 0,26 0,22 – 0,24	240 – 260 300 – 320 350 – 370 440 – 470	100 – 120 120 – 140 140 – 160 160 – 180	155 170 190 220	300 – 400 400 – 600 600 – 800 800 – 1000

*Q e y d:* 1.Yuma zamanı qol boruların girişində suyun hərəkət sürəti 1,4-1,8 m/s qəbul edilməlidir. 2.Boruların oxları arasındakı böyük məsafə şəffaflandırıcının dibindən örtüyün aşağısına qədər olan ən böyük məsafəyə uyğun gəlir.

9.2.14.10. Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcılarda yuma suyunun 9.2.12.17-9.2.12.19 maddələrinə əsasən novlarla toplanması təmin edilməlidir. Novların kənarları üstündə hündürlüyü və eni 50-60 mm, oxları arasındakı məsafə 100-150 mm olan üçbucaq kəsikli lövhələr bərkidilməlidir.

9.2.14.11.Təmas şəffaflandırıcılara su verən və onlardan suyu kənarlaşdıran kanallar və kommunikasiyalar, yumaq üçün çənlər və nasoslar 9.2.12.13, 9.2.12.15, 9.2.12.23 maddələrinin göstərişlərinə əsasən lahiyələndirilməlidir. Təmas şəffaflandırıcılardan şəffaflanmış suyu aparan qol borunun aşağısı yuma zamanı yığıcı kanaldakı suyun səviyyəsindən 100 mm yuxarıda qalmalıdır.

Şəffaflanmış və yuma suyunu aparan boru kəmərləri elə yüksəklikdə olmalıdır ki, iş dövründə və yuma zamanı şəffaflandırıcıları su basmasın.

Təmas şəffaflandırıcılardakı suyu boşaltmaq üçün paylayıcı sistem kollektorunun aşağı hissəsində bağlayıcı qurğu ilə təchiz edilmiş boru kəməri nəzərdə tutulmalıdır. Su boşaldılan zaman şəffaflandırıcının gövdəsində saxlayıcı laylar olduqda 2 m/st-dan, saxlayıcı laylar olmadıqda isə 0,2 m/st-dan çox olmayan sürətlə aşağı enməlidir. Su saxlayıcı layları olmayan şəffaflandırıcılardan boşaldıldıqda süzücü yük dənələrinin qurğudan çıxarılmasının qarşısını almaq üçün müvafiq konstruktiv tədbirlər görülməlidir.

9.2.15. Az sürətli süzgəclər

9.2.15.1.Az sürətli süzgəclərdə hesabi süzmə sürəti 0,1-0,2 m/st həddində qəbul edilməlidir. Yuxarı sürət yalnız süzgəc yuyulan zaman yaranan sürətdir.

Süzgəclərin sayı üçdən az olmamalıdır. Süzgəcin eni 6 m-dən, uzunluğu 60 m-dən çox olmamalıdır.

Süzgəclərin yük laylarının hündürlüyü və lay dənələrinin iriliyi cədvəl 27-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.15.2. Az sürətli süzgəclər qum yükünün mexaniki,yaxud hidravlik regenerasiyası (bərpası) ilə layihələndirilməlidir.

Süzgəc yükünün 1 m² səthində tutulmuş çirkin yuyulması üçün su sərfi 9 l/s,yuma müddəti isə süzgəcin hər 10 m uzunluğuna 3 dəq-ə qəbul edilməlidir.

9.2.15.3.Az sürətli süzgəcin yuyulmasına su xüsusi nasoslarla,yaxud xüsusi çəndən verilməlidir. Süzgəcin yuyulmasını şəffaflanmağa su verən nasosların işinin intensivləşdirilməsi hesabına, yaxud süzmə rejimində işləyən süzgəclərdəki su həcmi hesabina həyata keçirməyə yol verilir.

C ə d v ə l 27. Süzgəclərin yük laylarının hündürlüyü və lay dənələrinin iriliyi

Yuxarıdan aşağı layın sıra sayı

Süzücü yük materialı

Dənələrin iriliyi, mm

Yük layının hündürlüyü, mm

Qum

Çınqıl,yaxud qırma daş.

Həmçinin

Həmçinin.

0,3 – 1,0

1 – 2

2 – 5

5 – 10

10 – 20

20 – 40

500

9.2.15.4. Az sürətli süzgəclərin süzücü yükünün üstündəki su layının hündürlüyü 1,5 m qəbul edilməlidir. Süzgəclərin üstündə örtük olduqda yükün səthindən örtüyə qədər məsafə elə olmalıdır ki, yuma prosesini, həmçinin yükün dəyişdirilməsi və bütövlükdə çırkdən yuyulmasını həyata keçirmək mümkün olsun.

Süzgəclərdə deşikli borulardan, kərpicdən, yaxud bir-birindən müəyyən məsafədə qoyulmüş beton lövhələrdən, məsaməli betondan və s. drenaj qoyulmalıdır.

9.2.16. Təmas önsüzgəclər

9.2.16.1. Təmas önsüzgəclər iki pilləli süzmə proseslərində sürətli süzgəclərdən əvvəl suyu yetərincə təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

Təmas önsüzgəclərin konstruksiyaları saxlayıcı layı olan və hava-su qarışığı ilə yuyulan təmas şəffaflandırıcıların konstruksiyaları ilə eynidir; onların lahiyələndirilməsi zamanı 9.2.14.1-9.2.14.11 maddələrinin göstərişləri əsas tutulmalıdır. Önsüzgəclərin sahəsi ikinci pillə sürətli süzgəclərin yuyulmasına tələb olunan su sərfini də buraxmağa hesablanmalıdır.

9.2.16.2. Texnoloji axtarışlar olmadıqda təmas önsüzgəclərin əsas parametrləri aşağıda göstə-rilən kimi qəbul edilməlidir:

qum dənələrinin qum layının

iriliyi, mm hündürlüyü, m

5 – 2 0,5 – 0,6

2 – 1 2 – 2,3

qum dənələrinin ekvivalent diametri – 1,1-1,3 mm

normal rejimdə süzmə sürəti – 5,5-6,5 m/st

intensiv rejimdə süzmə sürəti – 6,5-7,5 m/st

9.2.16.3. Eyni vaxtda işləyən önsüzgəclərdə süzülmüş suyun sürətli süzgəclərə verilməzdən əvvəl qarışdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17. Suyun zərərsizləşdirilməsi

9.2.17.1.Suyun aşağıdakı üsullardan biriilə zərərsizləşdirilməsinə yol verilir:

maye xlor, natrium hipoxlorit məhlulları, xlor dioksid, quru reagentlər, yaxud birbaşa elektroliz vasitəsilə xlorlama;

ozonlama;

ultra-bənövşəyi şüalarla emal;

yuxarıda qeyd edilən üsulların bir neçəsi ilə kompleks emal.

Zərərsizləşdirilmə metodusuyun sərfi və keyfiyyətindən,təmizlənməsinin effektivliyindən, reagentlərin təminatı, nəqli, saxlanılması şərtlərindən, proseslərin avtomatlaşdırılması və əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsindən asılı olaraq seçilməlidir.

9.2.17.2.Suyu zərərsizləşdirmək üçün xlor tərkibli reagentlərin təmiz su rezervuarlarından əvvəl boru kəmərlərinədaxil edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Yeraltı suların zərərsizləşdirilməyə ehtiyacının olması sanitariya-epidemioloji xidmət tərəfindən təyin edilir.

Məhsuldarlığı 50 m³/sut-dan çox olan yeraltı suqəbuledicilərdə suyun gigiyena normalarının tələblərinə cavab verməsindən asılı olmayaraq suyun zərərsizləşdirilmə sistemləri (tədbirləri) nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda xlor tərkibli reagentləri daxil etmək və su ilə təmasını həyata keçirmək üçün xüsusi təmas rezervuarlarının layihələndirilməsinə yol verilir.

9.2.17.3. Maye xlordan xlor sərfi 40 kq/sut-dan az olmayan obyektlərdə istifadə edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.4. Suyu zərərsizləşdirmək üçün aktiv xlorun dozası texnoloji axtarışlar nəticəsində təyin edilməlidir. Axtarışlar olmadıqda ilkinhesabatlarda xlorun dozası süzülmüş yerüstüsular üçün 2-3 mq/l, yeraltı sular üçün 0,7-1 mq/l qəbul edilməlidir.

Sudakı qalıq sərbəst və əlaqələnmiş xlorun miqdarı DÜİST 2874-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Q e y d. Təsərrüfat-içməli su ehtiyatları saxlanan rezervuarlardan biri yuyulduqda və təmirə saxlanıldıqda xlorla suyun təmas müddəti təmin olmadıqda dozanın normal istismarda olduğundan 2 dəfə artıq daxil edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Dozanın artırılması üçün ehtiyat xlorlayıcıların işə salınmasına yol verilir.

9.2.17.5. Xlor təsərrüfatı maye xlorun qəbulunu,saxlanılmasını,buxarlandırılmasını, qaz halında olan xlorun dozalanaraq xlorlu suyun alınmasını təmin etməlidir.

Xlorlu su daxil edildiyi yerlərə müstəqil xətlərlə nəql edilməlidir.

Xlor təsərrüfatı xlor anbarı, buxarlandırıcı və dozalayıcı avadanlıqlar xlorlayıcı adlanan ayrı bir binada yerləşməlidir. Xlor anbarının ayrıca binada, yaxud xlor dozalayıcı və xlor təsərrüfatının köməkçi binalarına (kompressor otağı, ventilyasiya kamerası və s.) bitişik yerləşdirilməsinə yol verilir; bu zaman anbarı digər tikililərdən keçidi olmayan bütöv divarla təcrid etmək lazımdır.

9.2.17.6. Xlorun sərf anbarları 9.2..27.10 və 9.2..27.11 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.Əsaslandırma olduqda xlorlayıcıda xlor anbarı nəzərdə tutulmaya bilər; belə hallarda xlordozalayıcı olan otaqda netto çəkisi 70 kq-dan çox olmayan bir maye xlor balonunun qoyulmasına yol verilir.

9.2.17.7.Xlor buxarlandırıcılar xlor anbarlarında,yaxud xlordozalayıcı olan otaqda yerləşdiril-məlidir. Xlorun buxarlanmasını xüsusi buxarlandırıcılarda, yaxud balonlarda (xlor gətirilən) həyata keçirmək lazımdır.

Buxarlandırıcıya verilən suyun temperaturu 10-30⁰C həddində olmalı, suyun temperaturunun buxarlandırıcıda aşağı düşməsi 5⁰C-dən çox olmamalıdır.

Buxarlandırıcı suyun temperaturuna, həmçinin xlor və suyun təzyiqinə nəzarət etmək üçün avadanlıqla təchiz edilməlidir. Qaz halında xlor xlorlayıcı yerləşən binadan kənara nəql etdirildikdə, buxarlandırıcıdan sonra qazın təmizlənməsi üçün müvafiq avadanlıqla,həmçinin özündən sonra vakuumu saxlayan və bununla xarici havanın ən aşağı temperaturunda xlorun kondensasiyasının qarşısını alan klapanla təchiz edilməlidir.

Qaz halında xloru nəql etdirən boru kəmərinin uzunluğu 1 km-dən çox olmamalıdır.

9.2.17.8. Su kəmərinin başqa binaları, yaxud xlor təsərrüfatının köməkçi binaları ilə bir blokda yerləşən, buxarlandırıcısı olmayan xlordozalayıcılar yerləşən otaqlar digərlərindən keçidləri olmayan və xaricə iki çıxışı olan (çıxışlardan biri tamburdan keçməklə) bütöv divarlarla təcrid edilməlidir. Bütün qapılar xaricə açılmalıdır. Digər otaqların üstündə yerləşən xlordozalayıcı otaqlarının döşəməsi qaz keçirən olmamalıdır. Xlordozalayıcıları çıxışlardan uzaq otaqlarda yerləşdirməyə yol verilmir.

9.2.17.9. Xloru dozalamaq üçün avtomatlaşdırılmış vakuum xlorlayıcılardan istifadə edilməlidir.

Xlorlayıcıya verilən suyun sərfi və basqısı,eləcə də xlorlayıcıdan sonra xlorlu suyun basqısı xlorlayıcının texnoloji göstəricilərinə əsasən, həmçinin xlorun daxil ediləcəyi nöqtəyə nisbətən yerləşməsinə görə təyin edilməlidir.

Əl ilə tənzimlənən xlorlayıcılardan istifadəyə yol verilir. Bu zaman xlor sərfinə çəki üsulu ilə nəzarət edilməlidir.

9.2.17.10. Xlor suya bir nöqtədə daxil edildikdə ehtiyat xlorlayıcıların sayı: 1-2 işləyən xlorlayıcı olduqda -1, ikidən çox olduqda isə 2 ədəd qəbul edilməlidir.

Xlor suya iki nöqtədə daxil edildikdə ümumi ehtiyat xlorlayıcıların qəbul edilməsinə yol verilir.

Bir xlorlu su borusuna şırnaqlı ejektorlu iki və daha çox xlorlayıcının işləməsinə yol verilmir.

9.2.17.11. Maye və qaz halında xloru nəql etdirmək üçün tikişsiz polad borulardan istifadə edilməlidir.

Xlor kəmərlərinin sayı ikidən az olmamalı və onlardan biri ehtiyat kəmər kimi nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor kəmərləri və onlarda quraşdırılan armatur 16 bar işçi və 23 bar sınaq təzyiqinə nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor kəməri bina daxilində divarlara və sütunlara bərkidilmiş kronşteynlər, binadan xaricdə isə günəş şüalarından qorunan estakadalar üstündə yerləşdirilməlidir. Xlor kəmərləri perxlorvinil emalı ilə rənglənməlidir. Borular qaynaqla, yaxud ucları qaynaq edilmiş mufta ilə, yaxud aralarına paslanmayan metaldan hazırlanmış boltlardan və xlora davamlı araqatıdan (paronit) istifadə etməklə səthi “girintili-çıxıntılı” tipli olan flanslı birləşmə ilə calaşdırılmalıdır.

Maye xlor boru kəməri xlor tutumuna doğru 0,01 mailliyə malik olmalı, kəmərdə hidravlik bağlayıcı, yaxud qaz tıxacı yarana biləcək yerlər olmamalıdır.

Xlor kəmərinin diametri, maye xlorun həcm kütləsini 1,4 t/m³, qaz halında xlorun həcm kütləsini -0,0032t/m³, boruda maye xlorun hərəkət sürətini 0,8 m/s,qaz halında xlorun hərəkət sürətini 2,5-3,5 m/s qəbul etməklə xlorun hesabi sərfinin 3 mislinə hesablanmalıdır. Xlor kəmərinin diametri 80 mm-dən böyük olmamalıdır.

Bir konteyner, yaxud balondan digərinə keçid zamanı sistemdən qaz halında xloru, həmçinin boru kəmərləri və buxarlandırıcılardan üçxlorlu azotu quru sıxılmış azot, hava və s. vasitəsilə vaxtaşırı kənar etmək üçün müvafiq avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

Borulardan çıxarılan qaz neytrallaşdırma məhlulundan keçirilməklə zərərsizləşdirilməlidir.

9.2.17.12. Xlorlu su boru kəmərləri xlora qarşı korroziyaya davamlı materiallardan (rezin, yüksək sıxlıqlı polietilen, polivinilxlorid)olmalıdır. Xlorlu su boru kəmərləri otaqların daxilində döşəmədəki kanallarda, yaxud kronşteynlərdə və bütöv dayaq üzərində çəkilməlidir.

Xlorlu su boru kəmərləri otaqlardan kənarda yer altındakı kanallarda, yaxud korroziyaya davamlı borulardan olan futlyarda yerləşdirilməlidir.

Kanal və futlyarlarda istilik daşıyıcılardan başqa digər təyinatlı boru kəmərlərinin yerləşdiril-məsinə yol verilmir.

Borularda temperatur kompensatorunun qoyulması, həmçinin futlyar və kanallarda boruların dəyişdirilməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir.

Bina xarıcındəki boru xətlərində xlorlu suyun sızmasına nəzarət etmək üçün içərisində futlyar olmayan və dibi kimyəvi reagentlərə dayanıqlı emalla örtülmüş quyular nəzərdə tutulmalıdır.

Quyular arasındakı məsafə 30 m-dən çox olmamalıdır.

İstilik müşaiyəti olmayan futlyarın aşağı səthi torpağa, onun donma dərinliyindən artıq basdırılmalıdır.

9.2.17.13. Xlor anbarları və xlordozalayıcılar yerləşən otaqlardan ventilyasiya qurğuları ilə atmosferə fasiləsiz kənarlaşdırılan hava hündürlüyü maddə 17.6.2-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilmiş borulardan kənar edilməlidir.

Hesabatla təyin edilmiş ehtiyac olduqda ventilyatorlarla kənarlaşdırılan havanın təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Xlor üçün konteynerlər saxlanılan anbarlarda qəza baş verdikdə hava mütləq təmizlənməlidir, bu zaman ventilyatorlarla kənarlaşdırılan havada xlorun miqdarı bir konteynerdən xlorun axma sahəsinə və döşəmə səthindən buxarlanma intensivliyinin 5-6 kq/(st.m²) qiymətlərinə görə təyin edilməlidir.

9.2.17.14. Havanı təmizləmək üçün hündürlüyü 3 m-dən az olmayan suvarılan skrubberlərdən istifadə olunmalıdır. Skrubberlərdə havanın hərəkət sürəti 1,2 m/s-dən çox olmayaraq, suvarma intensivliyi isə 20 m³/(st.m²) qəbul edilməlidir. Skrubberlərin taxmaları xlorlu suyun təsirinə davamlı materialdan olmalıdır.

Skrubberlərin suvarılmasında neytrallaşdırıcı məhluldan (3%-li sodanın və 2%-li natrium hiposulfitin sulu məhlulu) istifadə edilməlidir.

9.2.17.15. Xlor sərfi 50 kq/sut-ya qədər olan sutəmizləyici kompleslərdə natrium hipoxlorit xörək duzu məhlulundan, yaxud tərkibində 50 qr/l-dən az xloridlər olmayan təbii mineral sulardan elektroliz üsulu ilə istehsal olunur.

9.2.17.16. Duzun saxlanılması 9.2.27.2 və 9.2. 27.12 maddələrinin göstərişlərinə əsasən təmin edilməlidir.

Doymuş xörək duzu məhlulu hazırlamaq üçün məhlul çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır. Çənlərin ümumi tutumu bir elektroliz qurğusunun 24 st fasiləsiz işləməsini təmin edəcək duz məhlulu ehtiyatına bərabər olmalıdır.

9.2.17.17. Elektroliz qurğuları isidilən quru otaqlarda yerləşdirilməlidir. Onların elektroliz təsərrüfatının digər avadanlığı ilə bir otaqda yerləşdirilməsinə yol verilir. Elektroliz qurğularının biri ehtiyat olmaqla sayı üçdən artıq olmamalıdır.

Elektroliz qurğuları elə yerləşdirilməlidir ki, istehsal olunmuş hipoxloritin onlardan toplayıcı çənə sərbəst axını təmin edilsin.

9.2.17.18. Hipoxlorit toplanan çənin tutumu bir elektroliz qurğusunun ən azı 12 st fasiləsiz işləməsini təmin etməlidir. Toplayıcı çən ventilyasiya olunan otaqda yerləşməlidir. Elektroliz qurğusunu yumaq və onun yuyulmasından və boşaldılması zaman tullantı sularını kənarlaşdırmaq üçün müvafiq boru kəmərləri nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.19. Tozaoxşar kalsium hipoxlorit məhlulu hazırlamaq üçün ümumi tutumu 1%-li məhlul və gün ərzində iki dəfə məhlul hazırlığını təmin edən ən azı iki məhlul çəni nəzərdə tutulmalıdır.

Çənlər qarışdırıcılarla təchiz edilməlidir.

Dozalamaq üçün hipoxloritin çökdürülmüş məhlulundan istifadə edilməlidir.

Çən və dozalayıcılardan çöküntünün vaxtaşırı kənarlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.20. Duz və hipoxlorit məhlulları üçün çən və borular korroziyaya davamlı materiallardan hazırlanmalı, yaxud korroziya əleyhinə örtüyə malik olmalıdır.

9.2.17.21. Hipoxloritdən, onun satış məhsulunu istehsal edən obyekt 250-300 km-dən uzaq olmayan məsafədə yerləşdiyi hallarda istifadə edilməlidir.

9.2.17.22. Məhsuldarlığı 5000 m³/sut-ya qədər olan sutəmizləyici komplekslərdə, suda xlorid-lərin miqdarı 40 mq/l-dən az və codluğu 7 mq-ekv/l-dən çox olmadıqda suyun birbaşa elektrolizlə zərərsizləşdirilməsi tətbiq edilməlidir.

9.2.17.23. Birbaşa elektrolizlə zərərsizləşdirmə qurğuları təmiz su çənlərinə su verən borulara yaxın otaqlarda yerləşməlidir. Bir ehtiyat qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.24. Su xlorla zərərsizləşdirildikdə və xlorfenol iyinin yaranmasının qarşısını almaq lazım gəldikdə suya qaz halında amonyak daxil etmək üçün qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

Bakterisid təsirin müddətini uzatmaq üçün (məsələn, uzun müddət saxlanıldıqda, yaxud suyun nəqli zamanı) suya amonyakın daxiledilməsinə yol verilir.

9.2.17.25. Amonyak sərf anbarında balonlarda, yaxud konteynerlərdə saxlanılmalıdır. Amonyak təsərrüfatının avadanlığı partlamağa qarşı təhlükəsiz hazırlanmalıdır.

Amonyak təsərrüfatı xlor təsərrüfatına oxşar təşkil olunmalı və ayrıca otaqlarda yerləşdirilməlidir.

Amonyaklaşdırma qurğusunun xlor təsərrüfatı binaları ilə bir blokda olmasına yol verilir.

Amonyakı dozalaşdırmaq üçün qurğu 9.2.17.9 və 9.2.17.10 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

Amonyak süzülmüş suya daxil edilməlidir. Suda fenol olduqda amonyak xlor tərkibli reagentlərdən 2-3 dəq əvvəl suya daxil edilməlidir.

9.2.17.26. Xlor, yaxud hipoxloritin suya daxil edildikdən ən yaxındakı istehlakçıya çatana qədər su ilə təmas müddəti DÜİST 2874-ün göstərişlərinə uyğun olaraq qəbul edilməlidir.

Xlortərkibli reagentlərin su ilə təmasını təmiz su rezervuarlarında, yaxud təmas rezervuarlarında həyata keçirmək lazımdır. Yol boyu istehlakçısı olmayan boru kəmərlərində davam edən təmas müddətinin nəzərə alınmasına yol verilir.

9.2.17.27. Yeraltı suların DÜİST 2874-ün təmizlənmiş suyun fiziki-kimyəvi keyfiyyət göstəricilərinə tələblərini ödəmək şərtilə bakterisid şüalandırma ilə zərərsizləşdirilməsi həyata keçirilməlidir.

Təmizlənmiş suyun koli-indeksi 1000 vahid/l-dən, tərkibində dəmirin miqdarı 0,3 mq/l-dən çox olmamalıdır.

9.2.17.28. İşləyən bakterisid qurğuların sayı onların pasport məhsuldarlığına əsasən təyin edil-məlidir. İşləyən qurğuların sayı 5-dən çox olmamalı, bir ehtiyat qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.17.29. Bakterisid qurğuları bir qayda olaraq su birbaşa istehlakçı şəbəkəsinə verilməzdən əvvəl nasosların basqılı, yaxud sorma boru kəmərlərində yerləşdirilməlidir.

9.2.17.30. Suyun ozonla zərərsizləşdirilməsinə yalnız müvafiq əsaslandırılma olduqda yol verilir. Ozonlayıcı qurğular layihələndirilərkən ozonun sintezi və ozon-hava qarışığının su ilə qarışdırılması üçün avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır. Zərərsizləşdirmə üçün ozonun dozası yeraltı mənbələrin suyuna 0,75-1 mq/l, süzülmüş suya 1-3 mq/l qəbul edilməlidir. Bu zaman ozonla suyun ən azı 12 dəq təmasda olması təmin edilməlidir.

9.2.18. Sudan üzvi maddələr, dad və iylərin kənar edilməsi

9.2.18.1. Üzvi maddələri kənarlaşdırmaq, xoşagəlməz iy və dadın intensivliyini azaltmaq üçün suyun xüsusi emalı tələb olunduqda oksidləşdirmə, sonradan vaxtaşırı regenerasiya edilən, yaxud dəyişdirilən aktivləşdirilmış kömürlə yüklənmiş süzgəclərdən keçirməklə sorbsiya üsulundan istifadə edilməlidir.

Aktivləşdirilmiş kömürdən qısa müddətli istifadə zamanı və müvafiq əsaslandırma olduqda kömürü suya koaqulyasiyadan, yaxud süzgəclərdən əvvəl toz şəklində daxil etməyə yol verilir.

Q e y d:

1. Suda az miqdar asan oksidləşən üzvi maddələr olduqda sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşmadan sonra sorbsiyasız tək oksidləşmədən istifadəyə yol verilir, bu şərtlə ki, oksidləşmə nəticəsində orqanoleptik baxımdan xoşagəlməz və toksikoloji baxımdan zərərli məhsullar yaranmasın.

2. Reagentlərin daxil edilmə qaydaları və dozaları, həmçinin qurğuların hesabi parametrləri Əlavə 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.18.2. Sudan üzvi maddələri kənar etmək, iy və dadın intensivliyini azaltmaq üçün xlordan, kalium permanqanatdan, ozondan, yaxud onların kombinasiyasından istifadə etmək lazımdır. Oksidləşdiricinin növü və dozası texnoloji axtarışlar nəticəsində təyin edilməlidir. Oksidləşdiricilərin təqribi dozasının cədvəl 28-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 28. Suyun müxtəlif permanqanat oksidləşməsində müxtəlif oksidləşdiricilərin tövsiyə olunan dozaları

Suyun permanqanat oksidləşməsi, mqO₂/l	Oksidləşdiricinin dozası, mq/l
Suyun permanqanat oksidləşməsi, mqO₂/l	xlor	kalium permanqanat	ozon
8 – 10	4 – 8	2 – 4	1 – 3
10 – 15	8 – 12	4 – 6	3 – 5
15 - 25	12 – 14	6 – 10	5 – 8

9.2.18.3. Oksidləşdiricilərin suya daxil edilməsi üçün əsas yerlər və onların daxil edilmə ardıcıllığı cədvəl 29-a əsasən qəbul edilməlidir.

Q e y d. Qurğuların istismarı dövründə reagentlərin daxiledilmə yerlərinin dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü təmin etmək üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Reagentlərin boru kəmərlərinə və ya əsas texnoloji qurğulara tələb olunan vaxt kəsikləri ilə daxil edilməsi mümkün olmadıqda xüsusi təmas kameraları nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.18.4. Təsərrüfat-içməli su təchizatında ozon və kalium permanqanatdan istifadə edilməsi təmizlənmiş suyun xlorla emalının vacibliyini aradan qaldırmır.

9.2.18.5. Sorbsiyalı süzgəclərin süzücü yükü kimi müxtəlif markalardan olan fəallaşdırılmış kömürdən, yaxud digər adsorbentlərdən istifadə etmək olar. Materialın növü texnoloji tədqiqatların nəticələrinin təhlili əsasında seçilməlidir.

Cədvəl 29. Reagentlərin daxil edilmə yerləri

Oksidləşdiricilərin daxil edilmə yeri	Reagentlərin suya daxil edilmə ardıcıllığı
Sorbsiyalı təmizləmədən əvvəl xlorun daxil edilməsi	Dənəvər fəallaşdırılmış kömürlə yüklənmiş süzgəcdən keçirilməzdən ən azı 2 dəq əvvəl xlorlama, yaxud toz şəkilli fəallaşdırılmış kömürün daxil edilməsi
Bilavasitə sorbsiyalı təmizləmədən əvvəl ozonlama	Ozonlama, sonra dənəvər fəallaşdırılmış kömürlə yüklənmiş süzgəcdən keçirmək, yaxud toz şəkilli fəallaşdırılmış kömürün daxil edilməsi
Koaqulyasiyadan əvvəl xlorun daxil edilməsi	İlkin xlorlama, 2-3 dəq sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl xlor və kalium permanqanatın daxil edilməsi	İlkin xlorlama, 10 dəq sonra kalium permanqanatın daxil edilməsi, 2-3 dəq sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl ozonlama	Ozonlama, sonra koaqulyasiya
Koaqulyasiyadan əvvəl xlor və ozonun daxil edilməsi	Suyun xlorudma qabiliyyəti həddində dozalarla ilkin xlorlama, 0,5-1st-dan sonra ozonlama və koaqulyasiya
Ozonun şəffaflandırıcı süzgəclərdən əvvəl, yaxud təmizlənmiş suya daxil edilməsi
Q e y d. Oksidləşdiricilərin ümumi dozasının hissə-hissə müxtəlif qurğulardan əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

9.2.18.6. Kalium permanqanat məhlulunu hazırlamaq üçün qarışdırıcısı olan çənlərin həcmi onlarda məhlulun qatılığının 0,5-2% (satış məhsuluna görə) qiymətinə hesablanmalıdır.

Reagentin çəndə tam qarışması üçün müddət suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4-6 st, 40⁰C olduqda 2-3 st qəbul edilməlidir.

9.2.18.7. Məhlul, yaxud məhlul-sərf çənlərinin sayı biri ehtiyat olmaqla ikidən az olmamalıdır.

Kalium permanqanat məhlulunu dozalamaq üçün çökdürülmüş məhlulları dozalayan qurğulardan istifadə edilməlidir.

9.2.19. Çuqun və polad boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün suyun kimyəvi tarazlığının sabitləşdirilməsi və ingibitorlarla emalı

9.2.19.1. Bu yarımbölmənin göstərişləri təsərrüfat-içməli və istehsalat su kəmərlərinə verilən və texnoloji aparatların soyudulmasında istifadə edilməyən suyun emalına şamil edilir.

Q e y d:

1. Bu yarımbölmə isti su və istilik təchizatı sistemlərində suyun korroziya və çöküntü yaratmaq qabiliyyətini aradan qaldırmaq üçün emalı metodlarına şamil edilmir.

2. Soyuducu dövrü su təchizatı sistemlərində istifadə edilən suyun emalı 12 və 13 əlavələrinin, 14- cü bölmənin göstərişlərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

9.2.19.2. Su kəməri boruları və avadanlıqlarını korroziyadan və onların səthində çöküntü yaranmaqdan müdafiə etmək üçün suyun kimyəvi tarazlığını təmin edən emalı nəzərdə tutulmalıdır. Bunun vacibliyi suyun kimyəvi tarazlığı qiymətləndirildikdən sonra təyin edilməlidir.

Suyun kimyəvi tarazlığı “karbonat sınağı” metodu ilə aparılan texnoloji sınaqlar əsasında qiymətləndirilməlidir. Texnoloji sınaqların nəticələri olmadıqda suyun kimyəvi tarazlığının əlavə 5-də tövsiyə olunan metodlarla qiymətləndirilməsinə yol verilir.

9.2.20. Sudan artıq dəmirin çıxarılması

9.2.20.1. Sudan artıq dəmirin çıxarılma üsulu, hesabi parametrlər və reagentlərin dozaları bilavasitə su təchizatı mənbəyində aparılmış texnoloji axtarışların nəticəsində qəbul edilməlidir.

9.2.20.2. Yeraltı sulardan artıq dəmirin çıxarılması aşağıda göstərilən üsulların biri ilə süzgəclərlə kombinasiyada nəzərdə tutulmalıdır: sadələşdirilmiş aerasiya, oksidləşdirici reagentlərin daxil edilməsi, xüsusi qurğularda aerasiya.

Q e y d: Əsaslandırma olduqda başqa üsullardan istifadəyə yol verilir.

9.2.20.3. Sadələşdirilmiş aerasiyaya suyun aşağıdakı göstəriciləri olduqda yol verilir:

ümumi dəmirin miqdarı - 10 mq/l-ə qədər;

o cümlədən iki valentli dəmir (Fe²⁺) 70%-dən az olmadıqda;

pH - 6,8-ə bərabər və çox olduqda;

qələvilik - (1+Fe²⁺/28) mq-ekv/l-dən artıq olduqda;

hidrogen sulfid - 2 mq/l-ə bərabər və çox olduqda.

9.2.20.4. Sadələşdirilmiş aerasiyanı suyun açıq süzgəclərin yan cibinə, yaxud mərkəzi kanalına axıdılması (axının kanaldakı su səthindən 0,5-0,6 m hündürdən olması şərtilə) yolu ilə aparılması nəzərdə tutulmalıdır. Basqılı süzgəclərdə süzgəcə su verən boruya hava daxil edilməsi (1 qr dəmirə 2 l hava sərfi) nəzərdə tutulmalıdır.

Emal edilən suda 40 mq/l-dən çox sərbəst .karbon qazı və 0,5 mq/l-dən çox hidrogen sulfid olduqda basqılı süzgəclərdən əvvəl boruya hava daxil etmədən suyu sərbəst axıtmaq üçün aralıq həcm nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.20.5. Xüsusi qurğularda aerasiya (aeratorlarda), yaxud oksidləşdirici reagentlərin daxil edilməsi kənar ediləcək dəmirin miqdarını və suyun pH-nı artırmaq lazım gəldikdə tətbiq edilməlidir.

Aeratorların konstruksiyası və hesablanma parametrləri əlavə 7-nin tövsiyələrinə əsasən deqazatorlara oxşar qəbul edilməlidir.

9.2.20.6. Oksidləşdirici reagentlərin hesabi dozaları (39) və (40) düsturları ilə təyin edilməlidir:

xlor üçün:

mq/l (39)

kalium permanqanat üçün (KMnO₄-ə görə):

mq/l (40)

Oksidləşdirici reagentlər süzgəcdən əvvəl su verən boruya daxil edilməlidir.

9.2.20.7. Yeraltı sudan artıq dəmirin çıxarılması üçün tətbiq edilən süzgəclərin konstruksiyaları suyu şəffaflandırmaq üçün tətbiq edilən süzgəclərin konstruksiyalarına oxşar qəbul edilməlidir; sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası və süzmə sürəti cədvəl 30-a əsasən, aeratorlar istifadə edildikdə, yaxud suya oksidləşdirici reagentlər daxil edildikdə istehsalçı-zavodun tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 30. Sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası

Sadələşdirilmiş aerasiyada süzücü layın xarakteristikası

Hesabi süzmə sürəti, m/st

Dənələrin minimal diametri,mm

Dənələrin maksimal diametri, mm

Dənələrin ekvivalent diametri, mm

Eyni cinsli olmamaq əmsalı

Layın hündürlüyü,mm

0,8

1,8

0,9-1,0

1,2-1,3

1,5-2

1000

1200

5-7

7-10

Q e y d:

1. Suda hidrogen sulfid olduqda süzmə sürətininminimum qiymətləri qəbul edilməlidir.

2. Süzgəclərin sayı ikidən az olmamalıdır.

3. Məhsuldarlığı 100 m³/sut-ya qədər olan komplekslərdə basqılı süzgəclərdən istifadə edildikdə müvafiq əsaslandırma ilə bir

süzgəcin qəbul edilməsinə yol verilir.

9.2.20.8. Yerüstü mənbələrin suyundan artıq dəmirin çıxarılmasının onların şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi ilə bir vaxtda keçirilməsi (maddə 9.1.2-9.2.12.23) nəzərdə tutulmalıdır. Bu zaman əhəngin dozası (CaO hesabı ilə) düstur 41-lə təyin edilməlidir.

burada CO₂- emal edilən suda sərbəst karbonqazının miqdarı, mq/l;

Fe²⁺- emal edilən suda iki valentlidəmirin miqdarı,mq/l;

D_k- koaqulyantın susuz məhsulagörə dozası, mq/l;

e_k - susuz koaqulyantın ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv.

9.2.20.9. Yuma suyunun təkrar istifadə olunması sistemi və sudan artıq dəmirin çıxarılması zamanı yaranan çöküntünün emalı üçün qurğular 9.2.25.1-9.2.25.6 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.21. Suyun flüorlaşdırılması

9.2.21.1. Təsərrüfat-içmək ehtiyaclarını ödəmək üçün verilən suyun flüorlaşdırılmasına ehtiyacın olması hər bir konkret halda sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları tərəfindən təyin edilir.

Suyu flüorlaşdırmaq üçün qurğuların layihəsi əlavə 6-nın tövsiyələri əsasında yerinə yetirilməlidir.

9.2.21.2. Suyu flüorlaşdırmaq üçün silisli flüorlu ammonium, silisiumlu flüorlu natrium və flüorlu natriumdan istifadə edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda digər flüortərkibli reagentlərdən istifadə edilməsinə yol verilir.

9.2.21.3. Flüortərkibli reagentlər bir qayda olaraq, təmizlənmiş suya onun zərərsizləşdiril-məsindən əvvəl daxil edilməlidir. İki pilləli təmizləmə texnologiyasında flüortərkibli reagentlərin süzgəclərdən əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

9.2.21.4. Flüortərkibli reagentlər anbarda istehsalçı zavod qablaşdırılmasında saxlanılmalıdır.

9.2.21.5. Flüortərkibli reagent anbarı və flüorlaşdırıcı qurğu yerləşən otaqlar digər istehsalat otaqlarından təcrid edilməlidir.

Flüorlu tozun ayrıldığı yerlər sorucu ventilyatorlarla təchiz edilməli və reagentlərin boşaldılması qoruyucu dolab altında yerinə yetirilməlidir.

9.2.21.6. Flüortərkibli reagentlərdən istifadə edildikdə onların toksikliyini nəzərə alaraq xidmət heyətinin müdafiəsi üçün ümumi və fərdi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.22. Sudan manqan, flüor və hidrogen sulfidin kənar edilməsi

9.2.22.1. Suyun təmizlənmə metodları, qurğuların hesabi parametrləri, reagentlərin növü və dozaları bilavasitə su təchizatı mənbəyində aparılan texnoloji axtarışların nəticəsində (tərkibində artıq manqan və hidrogen sulfid olan suların) seçilməlidir.

9.2.22.2. Sy manqandan reagentsiz, yaxud reagent istifadə etməklə təmizlənməlidir.

Reagentsiz metod istənilən nəticənin alınmasını təmin etmədikdə suyun flokulyant daxil edib sonra süzgəclərdən keçirməklə oksidləşdirici reagentlərlə (kalium permanqanat, ozon və s.) emalı nəzərdə tutulmaldır.

Tərkibində manqan və dəmir olan yeraltı sulardan istifadə edildikdə, manqanın suyun dəmirsizləşdirilmə prosesində dəmirlə birlikdə reagent daxil etmədən sudan kənar edilməsinin mümkünlüyü yoxlanılmalıdır.

9.2.22.3. Sudan artıq flüorun çıxarılması təmas-sorbsiyalı koaqulyasiya, yaxud sorbentdən-aktiv alüminium oksiddən istifadə etməklə həyata keçirilməlidir.

Təmas-sorbsiyalı koaqulyasiya metodu suda flüorun miqdarı 5 mq/l-ə qədər olduqda, sorbentlə (aktiv alüminium oksidi) çıxarma metodu isə flüorun miqdarı 10mq/l-ə qədər olduqda tətbiq edilməlidir.

Əsaslandırma olduqda başqa metodlardan da istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.22.4. Suyu hidrogen sulfiddən təmizləmək üçün aerasiya və kimyəvi metodlar qəbul edilməlidir. Suda hidrogen sulfidin miqdarı 3 mq/l-ə qədər olduqda aerasiya metodunun, 10 mq/l-ə qədər olduqda kimyəvi metodların qəbul edilməsinə yol verilir. Əsaslandırma olduqda başqa metodlardan da istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.23. Suyun yumşaldılması

9.2.23.1. Suyu yumşaltmaq üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edilməlidir:

karbonat codluğunu kənar etmək üçün - əhəng daxil etməklə karbonsuzlaşdırmaq, yaxud kationitin “qıt regenerasiya”sı ilə hidrogen-kationit yumşaltma;

karbonat və qeyri karbonat codluğunu kənar etmək üçün - əhəng-soda, natrium-kationit, yaxud hidrogen-natrium-kationit yumşaltma.

9.2.23.2. Yeraltı suları yumşaltdıqda kationit metodlarından istifadə edilməlidir; yerüstü suları yumşaltdıqda onların eyni zamanda şəffaflandırılması da tələb olunursa əhəng, yaxud əhəng-soda metodu, suyun dərin yumşaldılması tələb olunan hallarda göstərilənlərdən sonra kationlaşdırma.

Təsərrüfat-içməli ehtiyacları üçün suyu yumşaltdıqda reagent metodlarından (əhəng, yaxud əhəng-soda) və qismən Na-kationlamadan istifadə edilməlidir.

Yeraltı suların reagentli yumşaldılması yumşaldıcı qurğularda yaranan tullantı suları və çöküntülərin ləğvi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

9.2.23.3. Yumşaltma metodları və qurğuların hesabi parametrləri əlavə 7-nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.24. Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması

9.2.24.1.Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması üsulunun ilkin seçilməsində cədvəl 31-in göstəricilərini rəhbər tutmaq lazımdır.

9.2.24.2.Suyun ionəvəzetmə və elektrodializlə yumşaldılması üçün qurğuların layihələndirilməsində əsas göstəricilər və hesabi parametrlər əlavə 8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 31.

Şirinləşdirmə və duzsuzlaşdırma üsulları

Suda duzun miqdarı, mq/l

xam suda

şirinləşdirilmiş və duzsuzlaşdırılmış suda

İonəvəzetmə

Distillə

Elektrodializ

Əks osmos (hiperfiltrasiya)

1500 – 2000

>10000

1500 – 15000

≤40000

0,1 – 20

0,5 – 50

≥500

10 – 1000

9.2.25. Sutəmizləyici qurğular kompleksində yaranan yuma suları və çöküntülərin emalı

9.2.25.1. Bu bölmənin tələbləri yalnız təbii suların şəffaflandırması, artıq dəmirin çıxarılması və reagentlə yumşaldılması komplekslərinə şamil edilir.

9.2.25.2. Suyu şəffaflandıran və artıq dəmirini kənar edən komplekslərdə süzgəclərin yuma suyunu durultmaq lazımdır. Durulmuş su müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir. Durulmuş sudan 9.2.14.7 maddəsinin tələbləri nəzərə alınmaqla təmas şəffaflandırıcıların yuyulması üçün istifadə edilməsinə yol verilir.

Durulducu və süzgəcləri olan, eləcə də suyun reagentlərlə yumşaldılması komplekslərində yuma suları suyun keyfiyyətindən asılı olaraq duruldulduqdan sonra, yaxud bunsuz müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir.

9.2.25.3. Süzgəclərin, yaxud təmas şəffaflandırıcıların yuyulması zamanı yuma suyu ilə qurğulardan çıxarılan qumu tutmaq üçün qumtutanlar nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.25.4. Bütün durulducu qurğularda və reagent təsərrüfatında yaranan çöküntü ilkin qatılaşdırılmadan sonra, yaxud onsuz susuzlaşdırılmağa və toplanmağa yönəldilməlidir.

Çöküntünün qatılaşdırılması və susuzlaşdırılmasından yaranan şəffaflanmış su qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud bilavasitə qarışdırıcıya nəql etdirilməlidir. Bu suyun 9.1.4 maddəsinin göstərişləri nəzərə alınmaqla sututara, yaxud kanalizasiya təmizləmə qurğularına axıdılmasına yol verilir.

Təmizlənən su ilkin xlorlanmadıqda təkrar istifadə edilən suyu 2-4 mq/l dozada xlorlamaq lazımdır.

9.2.25.5. Yuma suyu və çöküntülərin emalının texnoloji sxemlərində aşağıdakı qurğular nəzərdə tutulmalıdır: rezervuarlar, durulducular, qatılaşdırıcılar, toplayıcılar, yaxud çöküntünü dondurmaq və qurutmaq üçün meydançalar.

Əsaslandırma olduqda mexaniki susuzlaşdırma və çöküntüdən koaqulyantın regenerasiya edilməsi qəbul edilə bilər.

9.2.25.6. Yuma suyu və çöküntünün emalı üçün qurğuların tətbiq şərtləri və hesabi parametrləri əlavə 9-un göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.26. Sutəmizləyici komplekslərin köməkçi otaqları

9.2.26.1. Sutəmizləyici komplekslərin binalarında laboratoriyalar, emalatxanalar, məişət və digər təyinatlı otaqlar olmalıdır.

Otaqların tərkibi və sahəsi kompleksin təyinatından və məhsuldarlığından, həmçinin su təchizatı mənbəyinin növündən asılı olaraq təyin edilməlidir.

9.2.26.2. Yerüst mənbələrdən təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını ödəmək üçün su təmizləyici komplekslərdə otaqların tərkibi və sahəsi cədvəl 32-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9.2.27. Reagentlər və süzücü materiallar üçün anbarlar

9.2.27.1. Reagent anbarları onların maksimum tələb olunan miqdarına uyğun, lakin bir dəfə gətirilmə həcmindən az olmayaraq 30 günlük ehtiyatın saxlanmasına hesablanmalıdırlar.

Q e y d:

1. Əsaslandırma olduqda anbarın həcmi 15 sutkadan az olmayaraq digər saxlanma müddətlərinə hesablana bilər.

Mərkəzi (baza) anbarları olduqda kompleksdəki anbarın həcmi 7 gündən az olmayan müddətə hesablana bilər.

2. Birdəfəlik gətirilən reagentlərin qəbul şərtləri xlor anbarlarına aid edilmir.

3. Bu bölmənin tələbləri baza anbarlarının layihələndirilməsinə şamil edilmir.

Cədvəl 32. Müxtəlif məhsuldarlıqlı komplekslərdə köməkçi otaqların qəbul edilən sahəsi

Otaqlar	Kompleksin aşağıdakı məhsuldarlığında (m³/sut) laboratoriya və köməkçi otaqların sahələri, m²
Otaqlar	3000-dən az	3000- 10000	10000-50000	50000-100000	100000-300000
Kimya laboratoriyası	30	30	40	40	2 otaq, 40 və 20
Çəki otağı	-	-	6	6	8
Avtoklavlı bakterioloji laboratoriya	20	20	20	30	2 otaq 20 və 20
Mühit bişirilən və yuma otağı	10 10	10 10	10 10	15 15	15 15
Hidrobioloji tədqiqatlar otağı (mikroflora ilə zəngin olan su mənbələrində)	-	-	8	12	15
Qablar və reaktivlərin saxlanılma otağı	10	10	10	15	20
Laboratoriya müdirinin kabineti	-	-	8	10	12
Yerli idarəetmə məntəqəsi	Dispetçerləşdirmə və avtomatlaşdırma layihəsi ilə təyin edilir
Növbətçi heyət üçün otaq	8	10	15	20	25
Nəzarət laboratoriyası	-	10	10	15	15
Kompleks rəisinin kabineti	6	6	15	15	25
Kiçik avadanlıq və cihazların cari təmiri üçün emalatxana	10	10	15	20	25
Paltar saxlanılan yer, duş və sanitar-texniki qovşaq	TNvəQ 2.09.04 –nin tələblərinə uyğun
Q e y d: 1. Laboratoriya və köməkçi otaqların cədvəldə göstərilən sahəsinin binaların inşaat layihələrindən asılı olaraq 15%-ə qədər dəyişdirilməsinə yol verilir. 2. Suyun keyfiyyətinə mərkəzləşdirilmiş nəzarət olduqda sanitar-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə laboratoriya və köməkçi otaqların tərkibi azaldıla bilər. 3. İstehlakçılara yeraltı mənbədən emal edilmədən xlorla zərərsizləşdirilən su verildikdə yalnız qalıq xlorun miqdarını təyin etmək üçün sahəsi 6 m² olan otaq nəzərdə tutulmalıdır. 4. Məhsuldarlığı 300000 m³/sut-dan artıq olan komplekslər üçün otaqların tərkibi hər bir konkret halda yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilməlidir.

9.2.27.2. Anbar reagentin növündən asılı olaraq quru, yaxud qatılaşdırılmış məhlul şəklində saxlanılmağa layihələndirilməlidir. Bir dəfəyə gətirilən reagentin həcmi yaş halda saxlanılan reagentin 30 günlük tələbatından artıq olduqda onun bir hissəsini quru halda saxlamaq üçün əlavə anbarın inşasına yol verilir.

9.2.27.3. Reagentlər quru halda bağlı anbarlarda saxlanılmalıdır.

Anbarın sahəsi təyin edilərkən saxlanılacaq koaqulyant layının hündürlüyü 2 m, əhəng layının hündürlüyü 1,5 m qəbul edilməlidir; boşaldılma mexanikləşdirildikdə layın hündürlüyü koaqulyant üçün 3,5 m-ə, əhəng üçün isə 2,5 m-ə qədər artırıla bilər.

Koaqulyant anbarda tədarükçü-zavod tərəfindən göndərilən qablaşdırılmalarda saxlanılmalıdır.

Dəmir xlorid və natrium silikat qablaşdırmasının kipliyinin pozulmasına, poliakrilamidin dondurulması və 6 aydan artıq saxlanılmasına yol verilmir.

9.2.27.4. Koaqulyant məhlul çənlərində 15-20% məhlul halında saxlanıldıqda çənlərin konstruksiyası və reagent məhlulunun qatılığından asılı olaraq onların həcmi 1 tontəmizlənməmiş satış koaqulyantı üçün 2,2-2,5 m³, təmizlənmiş satış koaqulyantı üçün 1,9-2,2 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir.

Məhlul çənlərinin ümumi tutumu bir dəfəyə gətirilən reagentin həcminə uyğunlaşdırılmalıdır. Məhlul çənlərinin sayı 3-dən az olmamalıdır.

9.2.27.5. Koaqulyantın aylıq tələbatı onun bir dəfəyə gətirilmə həcmindən çox olduqda reagentin bir hissəsi qatılaşmış məhlul çənlərində saxlanılmalıdır. Bu çənlərin həcmi 1 ton satış məhsuluna 1,5-1,7 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir.

İşçi məhlul çənləri və məhlul saxlanan çənlər binadan kənarda yerləşdirilə bilər. Belə hallarda çənlərin divarlarının vəziyyətinə nəzarət təmin olunmalı və məhlulun qrunta keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir. Məhlul saxlanan çənlərin sayı 3-dən az olmamalıdır.

9.2.27.6. Kəsək halında əhəngdən istifadə edildikdə onun söndürülməsi və 35-40%-li qatılıqda xəmir şəklində saxlanılması nəzərdə tutulmalıdır. Çənlərin tutumu 1 ton satış əhəngi üçün 3,5-5 m³hesabına təyin edilməlidir. Əhəngi söndürmək üçün tutumlar təcrid olunmuş otaqlarda yerləş-dirilməlidir.

Əhəngin sonradan xırdalanaraq xüsusi aparatlarda söndürülmək şərtilə quru halda saxlanılmasına yol verilir.

Əhəng xəmiri, yaxud əhəng südünün mərkəzləşdirilmiş təchizatı olan hallarda onun yaş saxlanılmasına yol verilir.

9.2.27.7. Fəallaşdırılmış kömür anbarı təcrid edilmiş otaqda yerləşdirilməlidir. Anbar otağına partlayış təhlükəsizliyi tələbləri irəli sürülmür və yanğın təhlükəsinə görə onu B kateqoriyasına aid etmək olar.

9.2.27.8. Kationit və anionit ehtiyatı saxlamaq üçün otaq iki kationit süzgəcinin, bir zəif əsaslı anionit süzgəcinin və istifadə edilən hallarda bir güclü əsaslı anionit süzgəcinin yük həcminə hesablanmalıdır.

9.2.27.9. Reagentlərin saxlanıldığı anbarlar (xlor və amonyak istisna olmaqla) onların məhlulları hazırlanan otaqlara yaxın yerləşdirilməlidir.

9.2.27.10. Xlor sərf anbarının həcmi 100 ton-dan, bir tam təcrid olunmuş bölmənin həcmi isə 50 ton-dan artıq olmamalıdır. Anbar, yaxud bölmə binanın, yaxud otağın qarşı tərəflərində iki çıxışa malik olmalıdır.

Anbar yerüstü, yaxud yarım batırılmış və iki pilləkənlə təchiz edilmiş binalarda yerləşdirilməlidir.

Xlor balonlarda,yaxud konteynerlərdə saxlanılmalıdır; gündəlik xlor sərfi 1 ton-dan artıq ol-duqda həcmi 50 ton-a qədər olan və zavod şəraitində hazırlanmış çənlərdən istifadə etməyə yol verilir. Xlorun təmizləyici qurğular kompleksində çənlərdən balonlara, yaxud konteynerlərə boşaldılmasına yol verilmir.

Anbarda reagentlərin stasionar olmayan qablaşmalarda (konteynerlər, balonlar) nəql etdirilməsi üçün avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

Avtomobil nəqliyyatının anbara daxil olmasına yol verilmir. Boş qablar anbar otaqlarında saxlanılmalıdır.

Xlor qabları altlıqlar üstündə, yaxud çərçivələrdə saxlanılmalı, bərkitmə və nəqliyyata yükləmə işləri aparmaq üçün onlara sərbəst yanaşma mümkün olmalıdır.

9.2.27.11. Anbar otağında qəzaya uğramış balon, yaxud konteynerləri tez batırmaq üçün neytrallaşdırıcı məhlul doldurulmuş xüsusi həcm nəzərdə tutulmalıdır. Həcmin divarlarından balonlara qədər məsafə 200 mm-dən, konteynerlərə qədər 500 mm-dən az olmamalı, dərinlik qəzaya uğramış balon, yaxud konteynerin 300 mm-dən az olmayan məhlul layı ilə örtülməsini təmin etməlidir. Həcmin dibində balon, yaxud konteyneri tutub saxlayan dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Bu normalar zavod şəraitində hazırlanmış çənlərdən istifadə edilənxlor sərf anbarının layihələndirilməsinə şamil edilmir.

9.2.27.12. Xörək duzu anbarda yaş halda saxlanılmalıdır. Çənlərin həcmi 1 ton duz üçün 1,5 m³ hesabı ilə təyin edilməlidir. Duzun quru halda saxlanılmasına yol verilir. Bu halda duz layının hündürlüyü 2 m-dən çox olmamalıdır.

9.2.27.13. Sutəmizləyici komplekslər təmizlənmiş və növlərə ayrılmış süzücü material və çınqılla təmin edilmədikdə süzgəc yüklərini tamamlamağa lazım olan materialları saxlamaq, xırdalamaq, növlərə ayırmaq, yumaq və nəql etdirmək üçün xüsusi təsərrüfat nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.27.14. Süzücü materialları saxlamaq üçün həcmlər süzücü yükün tamamlanması, dəyişdirilməsi və süzgəclərin kompleksdə sayı 20-yə qədər olduqda bir, bundan çox olduqda iki süzgəcin yükünü dəyişdirməyə əlavə ehtiyat nəzərə alınmaqla hesablanmalı və bunun üçün müvafiq avadanlıq seçilməlidir.

9.2.27.15. Süzücü materiallar hidronəqliyyat vasitəsilə (su şırnaqlı, yaxud qum nasosları ilə) nəql etdirilməlidir.

Pulpanı nəql etdirmək üçün boruların diametrini pulpanın hərəkət sürətini 1,5-2 m/s qəbul edərək təyin etmək lazımdır. Diametr 50 mm-dən az olmayaraq qəbul edilməli, boruların dönmə hissəsinin radiusu onların diametrinin 8-10 mislinə bərabər olmalıdır.

9.2.27.16. Ambarlarda və komplekslərin içərisində reagentlərin boşaldılması və nəqli mexanikləşdirilməlidir.

9.2.28. Sutəmizləyici komplekslərdə qurğuların yerləşmə hündürlüyü

9.2.28.1. Qurğular ərazinin təbii yamacına görə onlarda,birləşdirici kommunikasiyalarda və ölçü cihazlarında baş verən basqı itkiləri nəzərə alınmaqla yerləşdirilməlidirlər.

9.2.28.2. Qurğular və birləşdirici kommunikasiyalarda su səviyyəsinin düşməsi hesablama ilə təyin edilməlidir; qurğuların ilkin hündürlük düzülüşündə basqı itkiləri (bar) aşağıda göstərilən kimi qəbul edilə bilər:

qurğularda:

torlu barabanlı süzgəclərdə

(barabanlı torlar və mikrosüzgəclərdə)... 0,04-0,06

giriş (təmas) kameralarında.....................0,03-0,05

reagent daxil edilən qurğularda.............. 0,01-0,03

hidravlik qarışdırıcılarda......................... 0,05-0,06

mexaniki qarışdırıcılarda......................... 0,01-0,02

hidravlik lopa yaranma

kameralarında.......................................... 0,04-0,05

mexaniki lopa yaranma

kameralarında.......................................... 0,01-0,02

durulducularda......................................... 0,07-0,08

asılı çöküntü layı olan

şəffaflandırıcılarda................................... 0,07-0,08

sürətli süzgəclərdə.................................... 0,3-0,34

təmas şəffaflandırıcılarda və

önsüzgəclərdə........................................... 0,2-0,24

az sürətli süzgəclərdə................................ 0,15-0,2

ultra bənövşəyi zərərsizləşdirici

qurğularda................................................. 0,05-0,08

birləşdirici kommunikasiyalarda:

torlu barabanlı süzgəclərdən, yaxud

giriş kameralarından qarışdırıcılara

qədər.........................................................0,02

qarışdırıcılardan durulduculara,

asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcı-

lara və təmas şəffaflandırıcılara qədər...... 0,03-0,04

durulduculardan,asılı çöküntülayı

olan şəffaflandırıcılardan, yaxud

önsüzgəclərdən süzgəclərə qədər.............. 0,05-0,06

süzgəclərdən, yaxud təmas şəffaflan-

dırıcılardan təmiz su rezervuarlarına

qədər.......................................................... 0,05-0,14

Q e y d:

1. Göstərilən qiymətlərdə yığıcı, su gətirən və paylaşdıran tərtibatlardakı basqı itkiləri nəzərə alınmışdır.

2. Ölçü aparatlarındakı basqı itkiləri əlavə olaraq aşağıdakılara uyğun nəzərə alınmalıdır:

kompleksin girişində və çıxışında ayrılıqda - 0,05bar;

durulducularda, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılarda, süzgəclərdə və təmas şəffaflandırıcılarda qoyulan sərf indikatorlarında ayrılıqda - 0,02-0,03 bar;

3. Qurğular arasında səviyyə düşgüsünü və birləşdirici kommunikasiyalarda basqı itkisini hesabatla təyin edərkən hesabi su sərfləri 9.1.8 maddəsinin göstərişləri nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

9.2.28.3. Sutəmizləyici komplekslərdə ayrı-ayrı qurğuları işdən ayırmaq, həmçinin qəza baş verdikdə suyu qurğulardan keçməməklə birbaşa istehlakçıya çatdırmaq üçün keçid kommunika-siyalar (baypas) sistemi nəzərdə tutulmalıdır.

Komplekslərin məhsuldarlığı 100 min m³/sut-dan çox olduqda keçid xətləri nəzərdə tutulmaya bilər.

Q e y d. Keçid xətlərindəki bağlayıcı armatur surquclanmalıdır.

10. Nasos stansiyaları

10.1. Nasos stansiyaları suyun verilməsinin təminat dərəcəsinə görə 7.4 maddəsinə əsasən üç kateqoriyaya bölünürlər.

Nasos stansiyalarının kateqoriyasını onların ümumi su təchizatı sistemindəki funksional təyinatından asılı olaraq təyin etmək lazımdır.

Kateqoriyası təyin edilmiş nasos stansiyalarının elektrik enerjisi ilə təminatı da müvafiq orqanların təyin etdiyi eyni kateqoriyadan qəbul edilməlidir.

Q e y d:

1. Suyu birbaşa yanğın əleyhinə və birləşmiş təsərrüfat-məişət yanğın əleyhinə su kəmərlərinə nəql etdirən nasos stansiyaları I kateqoriyaya aid edilirlər.

2. Maddə 5.2.1-in birinci qeydində göstərilən obyektlərin yanğın əleyhinə və birləşmiş təsərrüfat-məişət yanğın əleyhinə nasos stansiyalarının II kateqoriyaya aid edilməsinə yol verilir.

3. Suyu bir boru kəməri ilə, həmçinin yuma və ya suvarmaya nəql etdirən nasos stansiyaları III kateqoriyaya aid edilirlər.

10.2. Nasosların növü və işçi aqreqatların sayı saatlıq və sutkalıq su tələbi qrafikləri, yanğın söndürmə şərtləri, obyektin işə salınma növbəliliyi nəzərə alınmaqla nasosların, sudaşıyıcı boruların, şəbəkənin, tənzimləyici həcmlərin birlikdə işləməsi şərtlərinə uyğun hesablamalar əsasında təyin edilməlidir.

Nasosların növü seçilərkən nasosların bütün iş rejimlərində, tənzimləyici həcmlərdən istifadə edilməsi, nasos vallarının dövrlər sayının tənzimlənməsi, nasosların sayının və növünün dəyişdirilməsi, hesabi müddətdə iş şəraitinin dəyişməsi ilə bağlı işçi təkərlərin kəsilməsi və ya əvəz edilməsi hesabına izafi basqının minimal göstəriciləri təmin edilməlidir.

Q e y d:

1. Maşın zallarında müxtəlif təyinatlı nasos qrupları yerləşdirilə bilər.

2. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına su verən nasos stansiyalarında iyli, yaxud zəhərli mayeləri nəql etdirən nasosların yerləşdirilməsinə yol verilmir. Burada istisnanı yanğın söndürmə sisteminə köpük yaradan məhlul nəql etdirən nasoslar təşkil edir.

3. Qəza hallarında subasma ehtimalı olan dərinə batırılmış nasos stansiyalarında germetik monoblok (batırılmış növlü) nasosların qoyulmasına üstünlük verilməlidir.

10.3. Nasos stansiyalarında eyni şəbəkəyə, yaxud sudaşıyıcı borulara su verən eyni təyinatlı nasos qrupları üçün ehtiyat aqreqatların sayı cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməlidir. Dərinlikdə yerləşdirilmiş nasos stansiyalarının məhsuldarlığının gələcəkdə artırılması məqsədilə nasosların daha böyük məhsuldarlığa malik olanlarla dəyişdirilə bilməsinin, yaxud əlavə nasosların qoyulması üçün ehtiyat əsasların düzəldilməsi nəzərə alınmalıdır.

Cədvəl 33. Müxtəlif kateqoriyalı nasos stansiyalarında ehtiyat aqreqatların sayı

Bir qrupun işçi aqreqatlarının sayı	Aşağıdakı kateqoriyadan olan nasos stansiyalarında ehtiyat aqreqatların sayı
	I	II	III
6-ya qədər 6-dan 9-a qədər 9-dan çox	2 2 2	1 1 2	1 - -
Q e y d: 1. Yanğın nasosları işləyən aqreqatların sayına daxil edilir. 2. Bir qrupun işləyən aqreqatlarının sayı (yanğın aqreqatlarından başqa) ikidən az olmamalıdır. Əsaslandırma olduqda II və III kateqoriya nasos stansiyalarında bir işləyən aqreqatın qoyulmasına yol verilir. 3. Bir qrupda müxtəlif xarakteristikalı nasoslar qoyulduqda ehtiyat aqreqatların sayı ən böyük məhsuldarlığa malik nasoslar üçün cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməli, daha kiçik məhsuldarlığa malik ehtiyat nasos isə anbarda saxlanılmalıdır. 4. Yüksək təzyiqli birləşmiş yanğın əleyhinə su kəmərlərinin nasos stansiyalarında, yaxud yalnız yanğın nasosları qoyulduqda işləyən aqreqatların sayından asılı olmayaraq bir ehtiyat yanğın aqreqatı qoyulmalıdır. 5. Əhalisi 5000 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrinin bir elektrik təchizatı mənbəyindən qidalanan nasos stansiyalarında daxili yanma mühərrikinə malik və akumulyatorlardan avtomatik işə salınan ehtiyat yanğın nasosu qoyulmalıdır. 6. İşləyən aqreqatlarının sayı 10 və daha çox olan II kateqoriya nasos stansiyalarında bir ehtiyat nasosun anbarda saxlanılmasına yol verilir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda daimi enerji təchizatı mənbələrinə əlavə olaraq avtonom ehtiyat elektrik təchizatı qurğusunun qoyulmasına yol verilir. Bu məqsədlə bilavasitə nasoslarla əlaqələndirilmiş dizel və ya qazturbinli elektrik stansiyalarından, daxili yanma mühərriklərindən və s. istifadə edilə bilər. Bu mənbələrin minimal gücü ən böyük gücə malik aqreqatı işlətmək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

10.4. Nasosların oxunun səviyyə yüksəkliyi, bir qayda olaraq, nasosların gövdəsinin su ilə sərbəst dola bilməsi şərtinə əsasən:

tutumda - bir yanğın halı üçün rezervuardakı yanğın həcminin yuxarı su səviyyəsindən (dibdən başlayaraq təyin olunmuş); iki və daha çox yanğın halı üçün yanğın həcminin orta su səviyyəsindən; yanğın həcmi olmadıqda qəza həcminin səviyyəsindən; yanğın və qəza həcmləri olmadıqda orta su səviyyəsindən;

suqəbuledici quyuda - maksimal su götürülən hallarda yeraltı suyun dinamik səviyyəsindən;

su axınında, yaxud sututarda - cədvəl 11-ə görə suqəbuledicinin kateqoriyasından asılı olaraq onlarda suyun minimal səviyyəsindən aşağıda qalmasına hesablanır.

Nasosların oxunun səviyyə yüksəkliyi təyin edilərkən sormanın vakuummetrik hündürlüyünün yol verilən həddi (suyun hesabi minimal səviyyəsindən), yaxud istehsalçı-zavodun sorma tərəfindən tələb olunan basqı, həmçinin sorma borusunda basqı itkisi, temperatur şərtləri və barometrik təzyiq nəzərə alınmalıdır.

Q e y d. .II və III kateqoriya nasos stansiyalarında nasosların su səviyyəsindən aşağıda yerləşdirilməməsinə yol verilir, lakin bu zaman vakuum-nasoslar və vakuum-qazan nəzərdə tutulmalıdır.

10.5. Dərinə salınmış nasos stansiyalarının maşın zallarının döşəməsinin hündürlük səviyyəsi 10.3 maddəsinin qeydləri nəzərə alınmaqla böyük məhsuldarlıqlı, yaxud ölçülü nasosların yerləşdirilməsinə hesablanmalıdır.

III kateqoriya nasos stansiyalarında sorma borularında diametri 200 mm-ə qədər olan qəbuledici klapanların qoyulmasına yol verilir.

10.6. Nasos stansiyalarına gələn sorma borularının sayı yanğın nasosları da daxil olmaqla qoyulmuş nasosların sayından və qrupundan asılı olmayaraq ikidən az olmamalıdır.

Xətlərdən biri dayandırıldıqda digərləri I və II kateqoriya nasos stansiyalarının tam hesabi sərflərini və III kateqoriya nasos stansiyalarının sərfinin 70%-ni keçirməyə hesablanmalıdır. III kateqoriya nasos stansiyalarında bir sorma borusunun quraşdırılmasına yol verilir.

10.7. I və II kateqoriya nasos stansiyalarının basqılı xətlərinin sayı ikidən az olmamalıdır. III kateqoriya nasos stansiyalarında bir basqılı xəttin olmasına yol verilir.

10.8. Bağlayıcı armaturasorma və basqılı borularda elə yerləşdirilməlidir ki, istənilən nasosun, əks klapanın və əsas bağlayıcı armaturunun dəyişdirilməsi, yaxud təmiri, həmçinin suyun istehlakçılara təminatlı verilməsinə görə 10.4 maddəsinin tələblərini pozmadan nasosların xarakteristikasını yoxlamaq mümkün olsun.

10.9. Hər bir nasosun basqılı xətti bağlayıcı armatur və bir qayda olaraq nasos və armatur arasında qoyulan əks klapanla təchiz edilməlidir.

Quraşdırma calaqları bağlayıcı armatur ilə əks klapan arasında qoyulmalıdır.

Hər bir nasosun sorma xəttində bağlayıcı armatur su səviyyəsindən aşağıda yerləşmiş, yaxud ümumi sorma kollektoruna birləşmiş nasosun yanında qoyulmalıdır.

10.10. Boruların, fasonlu hissələrin və armaturun diametrləri su axınının cədvəl 34-də göstərilən sürətləri çərçivəsində texniki-iqtisadi hesablamalar əsasında qəbul edilməlidir.

Cədvəl 34. Sorma və basqılı borularda suyun tövsiyə edilən hərəkət sürətləri

Boruların diametri, mm

Nasos stansiyaları boru kəmərlərində suyun hərəkət sürətləri, m/s

sorma

basqılı

250-yə qədər

250-dən böyük 800-ə qədər

800-dən böyük

0,6 – 1,0

0,8 – 1,5

1,2 – 2,0

0,8 – 2,0

1,0 – 3,0

1,5 – 4,0

10.11. Nasos stansiyasının maşın zalının ölçüləri 15-ci bölmənin tələbləri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

10.12. Stansiyanın ölçülərini azaltmaq üçün nasosları işçi təkərlərinin yalnız bir istiqamətdə fırlanması şərtilə vallarının sağa və sola fırlanması ilə yerləşdirməyə yol verilir.

10.13. Maşın zalının enini çox genişləndirmədiyi hallarda sorma və basqılı kollektorlar bağlayıcı armatur ilə birlikdə nasos stansiyası binasında yerləşdirilməlidir.

10.14. Nasos stansiyalarında boru kəmərləri, həmçinin maşın zalından kənarda sorma boruları, bir qayda olaraq, qaynaqla birləşdirilmiş, nasoslar və armatur ilə birləşdirmək üçün flansla təchiz edilmiş polad borulardan olmalıdır.

Nasoslara söykənməsinin, nasoslarda və boru qovşaqlarında yaranan titrəmələrin qarşılıqlı ötürülməsinin qarşısını almaq üçün boruların bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

10.15. Nasos stansiyalarının qəbuledici tutumlarının ölçüləri və konstruksiyaları vurulan maye axınında turbulentliyin yaranmasına şərait yaratmamalıdır. Bu sorma qolborusunun mayenin minimal səviyyəsinə nisbətən diametrinin iki misli qədər, lakin nasosun istehsalçısı tərəfindən verilmiş tələb olunan kavitasiya ehtiyatının qiymətindən artıq olaraq, həmçinin suyun tutuma daxil olduğu yerdən, barmaqlıqdan və s. sorma qolborunun diametrinin beş misli qədər məsafədə mayeyə batırılması ilə təmin edilə bilər. Bir aqreqatının məhsuldarlığı 315 l/s-dən artıq olan nasos qrupları paralel işlədikdə nasoslar arasında axın yönəldən divarlar nəzərdə tutulmalıdır.

10.16. Sorma borusu bir qayda olaraq nasos istiqamətində 0,005 mailliklə qalxmalıdır. Boru kəmərlərinin diametrlərinin dəyişdiyi yerlərdə ekssentrik keçidlərdən istifadə edilməlidir.

Nasosun sorma qolborusundan yaxınlıqdakı fitinqə (armatur, aparıcı, dirsək və s.) qədər məsafə borunun diametrinin beş mislindən az olmamalıdır.

10.17. Dərinə batırılmış və yarım batırılmış nasos stansiyalarında ən böyük nasosda, bağlayıcı armaturda, yaxud boru kəmərində baş vermiş qəza zamanı maşın zalı sahəsini su basmasının qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir: nasosların elektrik mühərrikləri maşın zalının döşəməsindən ən azı 0,5 m hündürlükdə yerləşdirilməli; klapan və ya siyirtmə qoymaqla suyun qəza miqdarının kanalizasiyaya, yaxud yer səthinə sərbəst axıdılması təmin edilməli; xüsusi çuxurdan əsas istehsalat təyinatlı nasoslarla kənarlaşdırılmalıdır.

Qəza nasoslarının qoyulmasına ehtiyac olduqda onların məhsuldarlığı maşın zalındakı 0,5 m hündürlüyündə su layını ən çoxu 2 st müddətinə kənarlaşdırmağa hesablanmalı və bir ehtiyat aqreqat nəzərdə tutulmalıdır.

10.18. Suyun sərbəst axması üçün maşın zalının döşəmə və kanalları su yığıcı çuxur istiqamətində mailliyə malik olmalıdır. Nasosaltı əsaslardan suyu kənarlaşdırmaq üçün bortlar, navalçalar və borucuqlar nəzərdə tutulmalıdır. Çuxurdan toplanmış suyun sərbəst axını mümkün olmayan hallarda drenaj nasosları qoyulmalıdır.

10.19. Avtomatik rejimdə işləyən və maşın zalı 20 m və daha çox dərinə batırılmış, həmçinin daimi istismar heyəti olan və 15 m və daha çox dərinə batırılmış nasos stansiyalarında sərnişinlifti qoyulmalıdır.

10.20. Maşın zalının planda ölçüləri 6x9 m və daha çox olan nasos stansiyaları su sərfi 2,5 l/s olan yanğın əleyhinə su kəməri ilə təchiz olunmalıdır.

Bundan əlavə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

gərginliyi ≤ 1000 V olan elektrik mühərrikləri qoyulduqda: iki köpüklü odsöndürən, ≤ 221 kVt gücündə daxili yanma mühərrikləri qoyulduqda - dörd odsöndürən;

gərginliyi > 1000 V olan elektrik mühərrikləri, yaxud > 221 kVt gücündə daxili yanma mühərrikləri qoyulduqda əlavə olaraq iki karbon qazlı odsöndürən, həcmi 250 l olan su doldurulmuş çən, iki keçə parçası, 2x2 m ölçülü asbest nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d:

1. Yanğın kranları nasosların basqılı kollektoruna birləşdirilməlidir.

2. Suqəbuledici quyuların nasos stansiyalarında yanğın əleyhinə su kəmərinin nəzərdə tutulması tələb olunmur.

10.21. Avtomatlaşdırılma dərəcəsindən asılı olmayaraq nasos stansiyasında sanitar qovşağı (unitaz və çanaq), istismar heyətinin (növbətçi təmir briqadası) paltarını saxlamaq üçün otaq və dolablar nəzərdə tutulmalıdır.

Nasos stansiyası sanitar-məişət otaqları olan istehsalat binalarından 30 m-dən çox olmayan məsafədə yerləşdikdə sanitar qovşağı nəzərdə tutulmaya bilər.

Suqəbuledici quyuların nasos stansiyalarında sanitar qovşağı nəzərdə tutulmur. Yaşayış məntəqəsindən, yaxud obyektdən kənarda yerləşən nasos stansiyalarında tullantı sularını axıtmaq üçün çirkab quyusunun inşasına yol verilir.

10.22. Ayrı yerləşmiş nasos stansiyasında xırda təmirlərin aparılması üçün çilingər dəzgahı (verstak) qoyulmalıdır.

10.23. Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən nasos stansiyalarında maşın zallarından odadavamlılığı 2 st-dan az olmayan yanmayan konstruksiyalarla ayrılmış otaqlarda maye yanacaq həcmlərinin (benzin üçün - 250 l, dizel yanacağı üçün - 500 l) yerləşdirilməsinə yol verilir.

10.24. Nasos stansiyalarında 16-cı bölmənin göstərişlərinə əsasən nəzarət-ölçü aparatlarının yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

10.25. Yanğın əleyhinə su təchizatı nasos stansiyalarının istehsalat binalarında yerləşdirilməsinə yol verilir; onlar yanğın əleyhinə arakəsmələrlə bir-birindən ayrılmalıdır.

11. Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkələri və onların üstündəki qurğular

11.1. Sudaşıyıcı boru xətlərinin sayı su təchizatı sisteminin kateqoriyası və tikintinin növbəliliyi nəzərə alınaraq qəbul edilməlidir.

11.2. Sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət olduqda onlar arasında bağlanmaların olmasının vacibliyi istehlakçıya su verən müstəqil suqəbuledici qurğuların, yaxud sudaşıyıcı boru xətlərinin sayından asılı olaraq təyin edilir, bu zaman bir sudaşıyıcının, yaxud onun bir hissəsinin işdən ayrılması, təsərrüfat-içməli ehtiyaclarının ödənilməsinə verilən su miqdarını hesabi sərfin 30%-dən çox azaltmamalı, istehsalat ehtiyacını qəza qrafiki ilə, yanğın söndürməyə lazım olan su miqdarını Yanğın təhlükəsizliyi reqlamentinin tələblərinə əsasən təmin etməlidir.

11.3. Sudaşıyıcı borular bir xətdən ibarət olduqda və su bir mənbədən verildikdə sudaşıyıcıda baş verən qəzanın ləğvi müddəti üçün maddə 12.1.6-ya uyğun olaraq ehtiyat su həcmi nəzərdə tutulmalıdır. Su bir neçə mənbədən verildikdə və 11.2 maddəsinin tələbləri ödənildikdə qəza həcminin azaldılmasına yol verilir.

11.4. Boru kəmərlərində baş verən qəzanın ləğv edilməsinin hesabi vaxtı I kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün cədvəl 35-ə əsasən təyin edilə bilər. II və III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün cədvəldə verilən vaxt uyğun olaraq 1,25 və 1,5 dəfə artırılmalıdır.

C ə d v ə l 35. Müxtəlif diametrə və basdırılma dərinliyinə malik boru kəmərlərində qəzanın aradan qaldırılmasının hesabi müddətləri

Boruların diametri, mm	Boruların aşağıdakı basdırılma dərinliklərində (m) qəzanın ləğvi üçün hesabi vaxt
	2m-ə qədər	2m-dən çox
400mm-ə qədər 400mm-dən çox və 1000mm-ə qədər 1000mm-dən çox	8 12 18	12 18 24
*Q ey d:* 1. Boruların materialı və diametrindən, sudaşıyıcıların trassalarının xüsusiyyətindən, boruların döşənmə şəraitindən, yolların və nəqliyyat vasitələrinin olmasından və qəzanın ləğvi vasitələrindən asılı olaraq göstərilən vaxtın 6 st-dan az olmamaq şərtilə dəyişdirilməsinə yol verilir. 2. Suyun verilməsində fasilə və miqdarının azalması 7.4 maddəsində göstərilən hədləri aşmayan hallarda qəzanın ləğvinə sərf edilən vaxtın artırılmasına yol verilir. 3. Borularda qəza aradan qaldırıldıqdan sonra onların dezinfeksiyasına ehtiyac olduqda cədvəldə göstərilən vaxtın 12 st artırılmasına yol verilir.

11.5. Su kəməri şəbəkələri halqavarı olmalıdır. Dalanlı su kəməri şəbəkələrinin aşağıdakı hallarda qəbul edilməsinə yol verilir:

istehsalat ehtiyaclarına su verdikdə - qəza ləğv edilən müddətdə su təchizatında fasiləyə yol verilərsə;

təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına su verdikdə - boruların diametri 100 mm-dən çox olmadıqda;

yanğının söndürülməsinə su sərfindən asılı olmayaraq yanğın əleyhinə, yaxud təsərrüfat-yanğın əleyhinə su verdikdə - xətlərin uzunluğu 200 m-dən çox olmadıqda.

Xarici su kəməri şəbəkələrinin bina və qurğuların şəbəkəsi hesabına halqalandırılmasına yol verilmir.

Q e y d. Əhalisinin sayı 5000 nəfərə qədər və xarici yanğın söndürməyə su sərfi 10 l/s-yə qədər, yaxud binalarda daxili yanğın kranlarının sayı 12-yə qədərolan hallarda, yanğın su rezervuarı, yaxud sututar, su-basqı qülləsi, yaxud budağın sonunda əks rezervuar nəzərdə tutulması şərtilə uzunluğu 200 m-dən çox olan budaqlanmış şəbəkənin olmasına yol verilir.

11.6. Hesabi qovşaqlar arasındakı sahələrdən biri işdən ayrıldıqda qalan xətlərlə təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına verilən suyun ümumi miqdarı hesabi sərfin 70%-dən az olmamalıdır; əlverişsiz yerlərdə yerləşən istehlakçılara verilən su hesabi sərfin 25%-dən və sərbəst basqı 1bar-dan az olmamalıdır.

11.7. Diametri 800 mm və daha böyük olan, eləcə də tranzit sərfləri ümumi sərfin 80%-dən az olmayan magistral xətlər və sudaşıyıcı borulardayolüstü istehlakçıları birləşdirmək üçün müşaiyət edici xətlərin çəkilişinə yol verilir; diametr 800 mm-dən kiçik olduqda müşaiyətedici xətlərin çəkilişi əsaslandırılmalıdır.

Yolların eni 20 m-dən çox olduqda onları kəsən istehlakçı birləşmələrinin olmaması üçün əvəzedici xətlərin çəkilişinə yol verilir. Belə hallarda yanğın hidrantları müşaiyət və əvəzedici xətlərin üstündə quraşdırılmalıdır.

Qırmızı xətlər arasında küçələrin eni 60 m və daha çox olduqda küçənin hər iki tərəfində boru düzülüşü variantı nəzərdən keçirilməlidir.

11.8. Təsərrüfat-içməli su kəmərlərinin bu keyfiyyətdə su nəql etdirməyən digərləri ilə birləşdirilməsinə yol verilmir.

Q e y d. Müstəsna hallarda, sanitar-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə təsərrüfat-içməli su kəməri içməli su keyfiyyətində su nəql etdirməyən su kəmərləri üçün ehtiyat variantı kimi qəbul edilə bilər.Bu kəmərləri əlaqələndirən boruların konstruksiyası şəbəkələr arasında hava kəsilməsini təmin etməli və suyun əks istiqamətdə axmasının qarşısını almalıdır.

11.9. Sudaşıyıcı borularda və su kəməri şəbəkəsində ehtiyac olduqda aşağıdakıların quraşdırılması nəzərə alınmalıdır:

təmir sahələrini təcrid etmək üçün döngəli bağlayıcılar (siyirtmələr);

borukəmərlərini doldurduqda və boşaltdıqda havanı boruya daxil etmək, yaxud borudan çıxarmaq üçün klapanlar;

boru kəmərinin işləmə prosesində yaranan havanı çıxarmaq üçün vantuzlar;

boru kəmərinin boşaldılması üçün suburaxıcılar;

kompensatorlar;

quraşdırma taxmaları;

təmir sahələrini işdən ayırmaq üçün avtomatik hərəkətli əks klapanlar, yaxud digər növdən olan klapanlar;

təzyiq tənzimləyiciləri;

təzyiq tənzimləyiciləri nasaz olduqda, yaxud hidravlik zərbələr yarandıqda təzyiqin artmasının qarşısını almaq üçün aparatlar.

Diametri 800 mm və daha böyük olan boru kəmərlərində boruları yoxlamaq və təmizləmək, bağlayıcı-tənzimləyici armaturu təmir etmək üçün bacaların qoyulmasına yol verilir.

Özüaxımlı-basqılı sudaşıyıcı borularda yük azaldıcı kameralar, yaxud sudaşıyıcıları bütün mümkün iş rejimlərində təzyiqin qəbul edilmiş boru üçün yol verilən həddən çöx artmasının qarşısını alan aparatlar qoyulmalıdır.

Q e y d:

1. Boruların daxili səthinin sistematik olaraq çöküntülərdən xüsusi aqreqatlarla təmizlənməsinə ehtiyac olan hallarda döngəli bağlayıcıların əvəzinə siyirtmələrin qəbul edilməsinə yol verilir.

2. Əməliyyat məqsədləri üçün boru kəmərləri üstündə quraşdırılmış armatur məsafədən idarə olunan elektrik intiqalı ilə təchiz edilməlidir.

11.10. Sudaşıyıcı boruların təmir hissələrinin uzunluğu: sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət olduqda və aralarında bağlantı olmadıqda ≤ 5 km; bağlantılar olduqda onlar arasındakı məsafə qədər, lakin 5 km-dən artıq olmamaq şərtilə; sudaşıyıcı borular bir xətdən ibarət olduqda 3 km-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

Q e y d. Su kəməri şəbəkəsinin təmir sahələrinə bölünməsi sahələrdən biri işdən ayrıldıqda beşdən artıq yanğın hidrantının susuz qalmamasını və suyun bunu tələb edən istehlakçılara fasiləsiz verilməsini təmin etməlidir. Əsaslandırma olduqda təmir sahələrinin uzunluğunu artırmağa yol verilir.

11.11. Profilin yuxarı sınma nöqtələrində, sudaşıyıcı borular və şəbəkənin təmir sahələrinin yuxarı sərhəd nöqtələrində qəbul edilmiş boru üçün yol verilən həddi ötən vakuumun yaranmasının qarşısını almaq və doldurularkən borudan havanı çıxarmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar qoyulmalıdır.

Vakuum yol verilən həddi keçmədikdə əllə hərəkətə gətirilən klapanlardan istifadəyə yol verilir.

Havanı boruya buraxmaq və borudan çıxarmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar əvəzinə havanı boruya buraxmaq üçün avtomatik hərəkətli klapanlar və kənar edilən hava sərfindən asılı olaraq sıxmaq üçün əl ilə hərəkətə gətirilən klapanlar (siyirtmələrlə,sürgü ilə vəs.), yaxud vantuzların qəbul edilməsinə yol verilir.

11.12. Vantuzlar profilin yuxarı sınma nöqtələrindəki hava toplayıcılarda qoyulmalıdır. Hava toplayıcının diametri borunun diametrinə bərabər, hündürlüyü boru kəmərinin diametrindən asılı olaraq 200-500 mm qəbul edilməlidir.

Əsaslandırma olduqda digər ölçüləri olan hava toplayıcıların qəbuluna yol verilir.

Vantuzu hava toplayıcıdan ayıran bağlayıcı armaturun diametri vantuzun birləşdirici qol borusunun diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

Vantuzların keçirmə qabiliyyəti hesabatla təyin edilir, yaxud normal atmosfer təzyiqində havanın həcmi hesabı ilə boru kəmərindən keçən maksimal hesabi su sərfinin 4%-ə bərabər qəbul edilir.

Sudaşıyıcı boruların profilində bir neçə yuxarı sınma nöqtəsi olduqda, suyun hərəkəti istiqamətdə ikinci və sonrakı nöqtələrdə vantuzların tələb olunan keçirmə qabiliyyətinin maksimal hesabi su sərfinin 1%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir, bu şərtlə ki, verilmiş sınma nöqtəsi birincidən aşağı, yaxud 20 m-dən çox olmayaraq yuxarıda və özündən əvvəlkindən ən çoxu 1 km məsafədə yerləşsin.

Q e y d. Profilin sınma nöqtəsindən sonra enən hissənin mailliyi 0,005 və bundan az olduqda vantuzlar qoyulmur; profilin sınma nöqtəsində maillik 0,005-0,01 həddində olduqda vantuzun hava toplayıcıda kranla (ventillə) əvəz edilməsinə yol verilir.

11.13. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkəsi suburaxıcı istiqamətində ən azı 0,001 mailliklə layihələndirilməlidir; müstəvi relyefə malik ərazilərdə mailliyi 0,0005-ə qədər azaltmağa yol verilir.

11.14. Hər bir təmir sahəsinin aşağı nöqtələrində, həmçinin borular yuyulduğu zaman suyun buraxıldığı yerlərdə suburaxıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Suburaxıcıların və boruya hava buraxan qurğuların diametrləri sudaşıyıcı boruların, yaxud şəbəkə sahələrinin ən çox 2 st müddətində boşalmasını təmin etməlidir.

Boruların yuyulması üçün suburaxıcıların konstruksiyaları boru kəmərində suyun maksimal hesabi sürətinin ən azı 1,1-i qədər sürətlə axmasını təmin etməlidir.

Suburaxıcılarda bağlayıcı armatur kimi döngəli bağlayıcılardan istifadə edilməlidir.

Q e y d. Hidropnevmatik yuma zamanı qarışığın minimal hərəkət sürəti (ən böyük təzyiq olan yerlərdə) suyun maksimal hərəkət sürətinin 1,2 mislindən az olmamalı, su sərfi qarışığın həcmi sərfinin 10-25%-i qədər olmalıdır.

11.15. Suburaxıcılardan axan su yaxınlıqdakı su novlarına, kanala, dərəyə və s. axıdılmalıdır. Bütün suyun, yaxud onun bir hissəsinin öz axını ilə kənarlaşdırılması mümkün olmadıqda bu miqdarın əvvəlcədən hazırlanmış quyuya, oradan da nasosla mümkün kənarlaşdırma şəbəkəsinə axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

11.16. Yanğın hidrantları avtomobil yolları boyu hərəkət hissəsinin kənarından ən çoxu 2,5 m, binaların divarından isə 5 m-dən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidirlər; yanğın hidrantlarının yolun hərəkət hissəsində yerləşdirilməsinə yol verilir.Belə hallarda hidrantların su kəmərindən ayrılmış qollarda yerləşdirilməsinə yol verilmir.

Yanğın hidrantlarının su kəməri şəbəkəsində yerləşdirilməsi bu şəbəkə tərəfindən xidmət göstərilən istənilən binada, qurğuda, yaxud onun bir hissəsində baş verə biləcək yanğının ən azı iki hidrantdan (bunun üçün xarici yanğın söndürməyə su sərfi 15 l/s və daha çox olduqda), yaxud bir hidrantdan (su sərfi 15 l/s-dən az olduqda) söndürülməsini təmin etməlidir; uzunluğu maddə 12.5.4-də göstəriləndən çox olmayan və möhkəm örtüklü yolda çəkilmiş yanğın şlanqları nəzərdə tutulmaqla.

Hidrantlar arasındakı məsafə yanğın söndürülməsinə su sərflərinin cəmi və DÜİST 8220 (dəyişikliklərlə), DÜİST 13816 standartlarına əsasən seçilmiş hidrantların keçiricilik qabiliyyətlərinə görə hesablama ilə təyin edilir.

Yanğın şlanqının 1 m uzunluğunda basqı itkisi (42) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, bar (42)

burada q_y- yanğın şırnağının məhsuldarlığıdır, l/s.

Q e y d. Əhalisinin sayı 500 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrində yanğın hidrantları əvəzinə diametri 80 mm olan və yanğın kranları ilə təchiz edilmiş dik boruların qoyulmasına yol verilir.

11.17. Aşağıdakı hallarda boru kəmərlərində kompensatorlar nəzərdə tutulmalıdır:

suyun, havanın və torpağın temperaturu dəyişdikdə calaq yerlərinin ox boyu yerdəyişməni təmin etmədiyi boru kəmərlərində;

tunellərdə, kanallarda və ya estakadalarda (dayaqlar üzərində) çəkilmiş polad boru kəmərlərində;

torpağın mümkün çökməsi şəraitində işləyən boru kəmərlərində.

Kompensatorlar və hərəkətsiz dayaqlar arasındakı məsafə onların konstruksiyaları nəzərə alın-maqla hesablama ilə təyin edilməlidir. Sudaşıyıcı, əsas və şəbəkə polad boruları torpaq altında çəkildikdə kompensatorlar çuqundan hazırlanmış flanslı armaturun qoyulduğu yerlərdə nəzərdə tutulmalıdır. Çuqundan hazırlanmış flanslı armatur ox boyu dartıcı qüvvələrin təsirindən polad boruların quyunun divarlarına sərt bərkidilməsi, xüsusi dirəklərin quraşdırılması və ya sıxlaşdırılmış qruntla sıxılması yolu ilə müdafiə edildikdə kompensatorlar nəzərdə tutulmaya bilər.

Borular qruntla sıxıldıqda flanslı armatur qarşısında hərəkətli calaq birləşmələri tətbiq edilməlidir (mufta, uzun genişləndirilmiş boru ağızları və s.). Boru kəmərlərinin yeraltı çəkilişində kompensatorlar və hərəkətli calaq birləşmələri quyularda nəzərdə tutulmalıdır.

11.18. Flanslı bağlayıcı, qoruyucu və tənzimləyici armaturu müayinə və təmir etmək, həmçinin söküb çıxarmaq üçün quraşdırma taxmaları qoyulmalıdır.

11.19. Sudaşıyıcı borularda və su kəməri şəbəkəsi xətlərindəki bağlayıcı armatur əl ilə, yaxud səyyar vasitələrlə mexaniki hərəkətə gətirilən olmalıdır.

Sudaşıyıcı borularda elektrik, yaxud hidravlik enerji ilə hərəkətə gətirilən siyirtmələrin tətbiq edilməsinə onları məsafədən, yaxud avtomatik idarə etdikdə yol verilir.

11.20. Suarıcı kolonkanın xidmət radiusu 100 m-dən çox olmamalıdır. Suayrıcı kolonka ətrafında eni 1 m, kolonkadan mailliyi 0,1 olan səki düzəldilməlidir.

11.21. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkəsi üçün material və möhkəmlik sinfi statik hesablamalar, qruntun və suyun aqressivliyi, həmçinin boru kəmərlərinin iş şəraiti və suyun keyfiyyətinə verilən tələblər nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

Basqılı sudaşıyıcı borular və şəbəkələr üçün, bir qayda olaraq, qeyri metal borular (basqılı dəmir-beton, plastmas və s.) qəbul edilməlidir. Belə borulardan imtina edilməsi əsaslandırılmalıdır.

Yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ərazilərində basqılı çuqun borulardan istifadə edilməsinə yol verilir.

Polad boruların tətbiqinə aşağıdakı hallarda yol verilir:

daxili hesabi təzyiqi 15 bar-dan çox olan sahələrdə;

avtomobil və dəmir yollarının altından, su maneələrindən, dərələrdən keçidlərdə;

təsərrüfat-içməli su kəmərinin kanalizasiya şəbəkəsi ilə kəsişdiyi yerlərdə;

boru kəmərləri avtomobil və şəhər körpülərində, estakada dayaqlarında və tunellərdə çəkildikdə.

Polad boruların, divarlarının qalınlığı boru kəmərinin iş şəraiti nəzərə alınmaqla hesabatla təyin olunmuş (2 mm-dən az olmamaq şərtilə) iqtisadi cəhətdən əlverişli növləri qəbul edilməlidir.

Dəmir-beton və xrizotilsement borular üçün metaldan hazırlanmış fasonlu hissələrin qəbuluna yol verilir.

Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərindəki boruların materialı 4.3 bəndinin tələblərinə cavab verməlidir.

11.22. Daxili hesabi təzyiqin qiyməti istismar şərtlərinə görə boru kəmərinin uzunluğu boyu (ən əlverişsiz iş rejimində) hidravlik zərbədən təzyiqin artması nəzərə alınmadan, yaxud zərbəyə qarşı armaturun olduğu yerlərdə, hidravlik zərbədən təzyiqin artması nəzərə alınmaqla, müxtəlif sahələrdə mümkün olan maksimum təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir, bu şərtlə ki, sonuncu halda təzyiq digər yüklərlə (maddə 11.26) birlikdə boru kəmərinə böyük təsir göstərə bilər.

Statik hesablama hesabi daxili təzyiqin, qruntun təzyiqinin, müvəqqəti yüklərin, borunun öz kütləsinin və nəql etdirilən mayenin kütləsinin, seçilmiş boru materialına birlikdə təhlükəli təsir göstərən vakuum yarandıqda atmosfer təzyiqinin və xarici qrunt sularının hidrostatik təzyiqinin təsiri nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

Boru kəmərləri, yaxud onların ayrı-ayrı sahələri məsuliyyət dərəcəsinə görə aşağıdakı siniflərə ayrılır:

1 - I kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri, həmçinin boru kəmərlərinin su maneələri və dərələrdən, I və II kateqoriya avtomobil və dəmir yollarından, mümkün zədələnmələrin aradan qaldırılması üçün çətin keçilən, II və III kateqoriya təminatlı su verilən zonalarından keçən hissələri;

2 - II kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri (I sinif sahələr istisna olmaqla), həmçinin avtomobil yollarının təkmilləşdirilmiş örtükləri altında çəkilmiş boru kəmərləri, III kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərləri;

3 - III kateqoriya təminatlı su verilən obyektlərin boru kəmərlərinin bütün qalan sahələri.

Boruların hesablanmasında (43) düsturu ilə təyin edilən iş şəraiti əmsalı m_c nəzərə alınmalıdır.

burada m₁- hazırlandıqdan sonra boruların qısa zamanlı sınağını nəzərə alan əmsal;

m₂- istismar prosesində boru materialının köhnəlməsi, korroziyasıvə abraziv yeyilməsi nəticəsində boruların möhkəmliyinin azalmasını nəzərəalan əmsal;

-məsuliyyət dərəcəsinə görə borukəməri sahəsinin sinfini nəzərəalan etibarlılıq əmsalıdır.

m₁əmsalının qiyməti müvafiq dövlət standartı, yaxud bu növ borunun istehsalının texniki şərtlərinə uyğun qəbul edilməlidir.

Calaq birləşmələrinin möhkəmliyi borunun öz möhkəmliyinə bərabər boru kəmərləri üçün m₁əmsalının qiyməti:

çuqun, polad, beton, dəmir-beton və saxsı borular üçün 0,9;

polietilen borular üçün 1 qəbul edilir.

m₂əmsalının qiyməti:

saxsı, həmçinin müvafiq dövlət standartı, yaxud bu növ borunun istehsalının texniki şərtlərinə uyğun korroziya, yaxud abraziv dağılma təhlükəsi olmayan plastmas, çuqun, polad, beton və dəmir-beton borular üçün 1 qəbul edilir.

əmsalının qiyməti birinci sinif boru kəmərləri üçün 1; ikinci sinif üçün 0,95; üçüncü sinif üçün 0,9 qəbul edilir.

11.23. İstismara verilməzdən əvvəl boru kəmərlərinin sınaqdan çıxarıldığı sahələrdə sınaq təzyiqi hər bir boru sahəsi üçün materialın qəbul edilmiş möhkəmlik göstəricilərindən və boruların sinfindən, suyun hesabi daxili təzyiqi və sınaq müddətində boru kəmərinə təsir göstərən xarici yüklərin qiymətindən asılı olaraq tikintinin təşkili layihələrində göstərilməlidir.

Sınaq təzyiqinin hesabi qiyməti aşağıda göstərilənlərdən artıq olmamalıdır:

çuqun borular üçün-zavod sınaq təzyiqindən 0,5 əmsalla;

dəmir-beton borular üçün - xarici yük olmadıqda müvafiq dövlət standartı, yaxud boruların uyğun sinifləri üçün texniki şərtlərdə nəzərdə tutulmuş hidrostatik təzyiqdən;

polad və plastik kütlədən istehsal olunmuş borular üçün - 1,25 əmsalla daxili hesabi təzyiqdən.

11.24. Çuqun, beton, dəmir-beton və saxsı borular daxili hesabi təzyiq və xarici hesabi qəbul edilmiş yüklərin birgə təsirinə hesablanmalıdırlar.

Polad və plastmas boru kəmərləri 11.23 maddəsinə uyğun olaraq daxili təzyiqə və xarici hesabi qəbul edilmiş yük, atmosfer təzyiqi, həmçinin borunun dairəvi şəkilli en kəsiyinin dayanıqlığına hesablanmalıdır.

Daxili mühafizə örtüyü olmayan polad boruların şaquli diametrinin qısalması 3%-dən çox olmamalı, daxili mühafizə örtüyü olan polad və plastik kütlədən istehsal olunmuş borular üçün isə standartlara, yaxud bu borular üçün olan texniki şərtlərin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Vakuumun qiyməti təyin edildikdə boru kəmərində nəzərdə tutulmuş vakuum əleyhinə qurğuların hərəkəti nəzərə alınmalıdır.

11.25. Müvəqqəti yüklər kimi aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

dəmir yolları altından keçən boru kəmərləri üçün - baxılan dəmir yolu xəttinin sinfinə uyğun gələn yük;

avtomobil yolları altından keçən boru kəmərləri üçün - H-30 avtomobil dəstəsindən, yaxud HK-80 təkərli nəqliyyatdan (boru kəmərinə böyük güc təsirinə görə);

avtomobil nəqliyyatının hərəkəti mümkün olan yerlərdə çəkilmiş boru kəmərləri üçün - H-18 avtomobil dəstələrindən, yaxud HQ-60 tırtıllı nəqliyyatdan (boru kəmərinə böyük güc təsirinə görə);

avtomobil nəqliyyatının hərəkəti mümkün olmayan yerlərdə çəkilmiş boru kəmərləri üçün – 0,05 bar-a (5 kPa) qədər müntəzəm paylanmış yük.

11.26. Boru kəmərləri hidravlik zərbədən (zərbəyə qarşı armatur, yaxud vakuumun yaranması nəzərə alınmaqla təyin edilmiş) təzyiqin artmasına hesablandıqda xarici yük H-18 avtomobil dəstəsinin yükündən artıq qəbul edilməməlidir.

11.27. Hidravlik zərbə zamanı təzyiqin artması hesablama ilə təyin edilməli və onun əsasında qoruyucu tədbirlər görülməlidir.

Su təchizatı sistemlərinin hidravlik zərbədən müdafiəsi aşağıdakı hallar üçün nəzərdə tutulmalıdır:

elektrik cərəyanının verilməsinin pozulması nəticəsində birgə işləyən nasosların hamısının, yaxud bir qrupunun qəflətən dayanması;

birgə işləyən nasoslardan birinin onun basqılı xəttində olan siyirtmənin bağlanmasından əvvəl işdən ayrılması;

nasosun əks klapanla təchiz edilmiş basqılı xətdəki siyirtmənin açıq vəziyyətində işə salınması;

sudaşıyıcı boru kəməri bütövlükdə, yaxud onun ayrı-ayrı sahələri işdən ayrıldıqda siyirtmənin mexaniki bağlanması;

sürətlə işləyən suayrıcı armatur açıldıqda, yaxud bağlandıqda.

11.28. Nasosların qəfildən işə salınması, yaxud işdən ayrılması nəticəsində yaranan hidravlik zərbələrdən müdafiə tədbiri kimi aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

sudaşıyıcı boruya hava buraxılması və havanı sıxmaq üçün klapanların qoyulması;

nasosların basqılı xətlərində açılıb-bağlanması tənzimlənən əks klapanların qoyulması;

sudaşıyıcı boruda onu çox da böyük olmayan statik basqılı ayrı-ayrı sahələrə ayıran əks klapanların qoyulması;

suyun əks istiqamətdə nasoslardan, onlar sərbəst fırlandıqda, yaxud tam tormozlandıqda geri atılması;

sudaşıyıcı borunun əvvəlində (nasosunbasqılı xəttində) hidravlik zərbə prosesini yumşaldan hava-su kamerasının qoyulması.

Q e y d. Hidravlik zərbədən qorunmaq üçün qəbul edilməsinə yol verilir: qoruyucu və söndürücü klapanların qoyulması, suyun basqılı xətdən sorma borusuna atılması, sudaşıyıcı boruda axının tamlığının pozulması mümkün olan yerlərdən suyun buraxılması, təzyiq yol verilən həddən yuxarı qalxdıqda dağılan bütöv diafraqmaların qoyulması, su-basqı sütunlarının qoyulması, böyük inersiyalı fırlanan kütləli nasoslardan istifadə edilməsi.

11.29. Boru kəmərlərinin siyirtmənin bağlanması nəticəsində təzyiqin artmasından müdafiəsi bu bağlamaya sərf olunan vaxtın artırılması ilə təmin edilməlidir. Hərəkətə gətirmə növündən asılı olaraq siyirtmənin açılma vaxtının kifayət qədər olmadığı hallarda əlavə müdafiə tədbirləri görülməlidir (qoruyucu klapanların, hava qapaqlarının, su-basqı sütunlarının və s. qoyulması).

11.30. Su kəməri xətləri bir qayda olaraq yer altında çəkilməlidir. Müvafiq istilik-texniki və texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda boruların yer səthində və yer səthindən müəyyən hündürlükdə, tunellərdə, həmçinin su kəməri xətlərinin asan alovlanan, yanan maye və qazları nəql etdirən borular istisna olmaqla digər yeraltı kommunikasiyalarla birlikdə tunellərdə çəkilməsinə yol verilir. Yanğınsöndürmə suyunu nəql etdirən və yanğın su kəmərləri ilə birləşmiş xətlər tunellərdə, yer səthində və yer səthindən müəyyən yüksəklikdə çəkildikdə yanğın hidrantları quyularda qoyulmalıdır.

Borular yer altında çəkildikdə bağlayıcı, tənzimləyici və qoruyucu su kəməri armaturları quyularda (kameralarda) yerləşdirilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda bağlayıcı armaturun quyusuz qoyulmasına yol verilir.

11.31. Borular altındakı əsasın növü qruntun yük götürmə qabiliyyətindən və yükün ağırlığından asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Qayalıq, torflaşmış və lil istisna olmaqla bütün qruntlarda borular strukturu pozulmamış və hamarlanmış təbii qruntun üstündə döşənməli, ehtiyac olduqda əsas profilləşdirilməlidir.

Qayalıq qruntlarda əsasın (çıxıntıların üzərindən) qalınlığı 10 sm olan qumlu qrunt layı ilə hamarlanması nəzərdə tutulmalıdır. Bu məqsədlə yerli qruntdan (qumluca və giltorpaqdan) istifadə edilməsinə yol verilir, o şərtlə ki, əsas qruntun həcm çəkisinə 1,5 ton/m³ qədər sıxlaşdırılsın.

Boru kəmərləri yaş bağlı qruntlarda (giltorpaqlarda, qillərdə) döşəndikdə su səviyyəsinin azaldılması üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərdən, həmçinin boruların növündən və konstruksiyasından asılı olaraq qumlu qrunt layının yaradılması zəruriliyi işlərin icrası layihəsi ilə təyin edilir.

Lilli, torflanmış və digər su ilə doymuş zəif qruntlarda borular süni əsaslar üzərində quraşdırılmalıdır.

11.32. Polad borular qəbul edildikdə onların daxili və xarici səthlərinin korroziyadan mühafizəsi nəzərdə tutulmalıdır. Bunun üçün maddə 4.3-də göstərilən materiallardan istifadə edilməlidir.

11.33. Polad boruların xarici səthinin korroziyadan müdafiə metodlarının seçilməsi qruntun korroziyaya uğratma xassələri, həmçinin azmış elektrik cərəyanı təsirindən baş verən korroziyanın mümkünlüyü barədə məlumatlarla əsaslandırılmalıdır. Polad boruların xarici səthinin korroziyadan müdafiəsi DÜİST 9.015 (dəyişikliklərlə) - in göstərişləri əsasında həyata keçirilməlidir.

11.34. Polad boruların daxili səthlərini korroziyadan qorumaq üçün onlar vasitəsilə nəql etdirilən suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək, yaxud boruların daxili səthini korroziya əleyhinə müdafiə materialı ilə örtmək lazımdır.

11.35. Suyun korroziya aktivliyindən asılı olmayaraq boruların daxili səthinin sement-qum, lakboya, sink və s. materiallarla müdafiəsi nəzərdə tutulmalıdır.

11.36. Polad özəkli beton boruların sement-qum örtüklərini sulfat ionlarının dağıdıcı təsirindən əsasən təcridedici örtüklərlə qorumaq nəzərdə tutulmalıdır.

11.37. Polad özəkli borularınazmış cərəyanın təsirindən yaranan korroziyadan müdafiəsi TNvəQ 2.03.11-in tələblərinə uyğun təmin edilməlidir.

11.38. Hesabi yüklərin təsirindən eni 0,2 mm olan çatların yaranmasına yol verilən və sıxlığı normaldan aşağı olan xarici beton laylı polad özəkli boru kəmərlərini qruntda xlor ionlarının qatılığı 150 mq/l-dən çox, eləcə də betonun normal sıxlığında və çatların yaranmasının yol verilən 0,1 mm enində xlor ionlarının qatılığı 300 mq/l-dən çox olanda katod polyarizasiyalı elektrokimyəvi müdafiə nəzərdə tutulmalıdır.

11.39. Boru kəmərlərini bütün növlərdən olan polad və dəmir-beton borulardan layihələndi-rəndə onların korroziyadan elektrokimyəvi müdafiəsinin təşkilini təmin etmək məqsədilə bu boruların elektrik cərəyanını fasiləsiz keçirməsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

11.40. Polad özəkli boruların katod polyarizasiyası elə layihələndirilməlidir ki, metal səthində yaradılan və xüsusi təşkil edilmiş nəzarət-ölçü məntəqələrində ölçülən müdafiə polyarizasiya potensialı mis-sulfat elektrod müqayisəsi ilə 0,85 V-dan az və 1,2 V-dan artıq olmasın.

11.41. Polad özəkli boruların protektorların köməyi ilə elektrokimyəvi müdafiəsi zamanı polyarizasiya potensialının qiyməti boru səthində qoyulmuş mis-sulfat elektrod müqayisəsinə nisbətən, katod stansiyaları vasitəsilə müdafiə edildikdə isə qruntda yerləşdirilmiş mis-sulfat elektrod müqayisəsinə nisbətən təyin edilməlidir.

11.42. Boruların aşağı hissəsinin basdırılma dərinliyi sıfır dərəcə temperaturun qrunta hesabi nüfuz etmə dərinliyindən 0,5 m çox olmalıdır.

Boru kəmərləri mənfi temperatur zonalarında çəkildikdə onların materialı və calaq birləş-mələrinin elementləri şaxtaya davamlılıq tələblərini ödəməlidir.

Q e y d. Aşağıdakı tədbirlər görüldükdə boruların daha az dərinliyə basdırılmasına yol verilir: boru kəmərinin üzərində qoyulan armaturun donmasının qarşısını alan; boruların daxili səthində onun keçiricilik qabiliyyətini azaldan buz təbəqəsinin yaranmasının qarşısını alan; boruların və onların calaq birləşmələrinin suyun donması, qruntun deformasiyası və boru divarlarının materialında temperatur gərginliyinin yaranması nəticəsində zədələnməsinin qarşısını alan; boru kəmərlərində baş verən qəza ilə bağlı suyun verilməsində fasilə olduqda kəmərdə buz tıxaclarının yaranmasının qarşısını alan.

11.43. Sıfır temperaturun qrunta nüfuz etməsinin hesabi dərinliyi torpağın hesabi soyuq və az qarlı qışda faktiki donma dərinliyi, eləcə də ərazinin vəziyyətinin nəzərdə tutulan dəyişməsi nəticə-sində(qar örtüyünün kənar edilməsi, mükəmməl yol örtüklərinin çəkilməsi və s.) əvvəllər müşahidə olunmuş donma dərinliyinin dəyişməsinin mümkünlüyü nəzərə alınaraq, bu rayondakı boru kəmərlərinin istismar təcrübəsi əsasında təyin edilməlidir.

Sıfır temperaturun qrunta nüfuz etmə dərinliyi və ərazinin vəziyyətinin nəzərdə tutulan dəyiş-məsinin ona təsiri barədə məlumatlar olmadıqda bu dərinlik istilik texnikası hesablamaları ilə təyin edilməlidir.

11.44. Yay mövsümündə suyun isinməsinin qarşısını almaq üçün təsərrüfat-içməli su kəmərləri borularının yuxarı səthinə qədər basdırılma dərinliyi 0,5 m-dən az olmamalıdır. İstilik texnikası hesablamaları ilə müvafiq əsaslandırma olduqda boruların basdırılma dərinliyinin azaldılmasına yol verilir.

11.45. Sudaşıyıcı boruların və boru kəməri şəbəkələrinin basdırılma dərinliyi təyin edildikdə nəqliyyatın xarici təsir yükü və digər yeraltı qurğu və kommunikasiya ilə kəsişmə şəraitləri nəzərə alınmalıdır.

11.46. Sudaşıyıcı və su kəməri şəbəkələri borularının diametrləri qəza baş verdikdə ayrı-ayrı sahələr işdən ayrılan zaman onların iş şəraiti nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalar nəticəsində təyin edilməlidir.

Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin birləşmiş(yanğın su kəmərləri ilə) su kəmərlə-rində boruların diametri 100 mm-dən, kənd yaşayış məntəqələrində isə 75mm-dən az olmamalıdır.

11.47. Çöküntüləri borunun keçiricilik qabiliyyətini azalda bilən kəskin müşahidə olunmayan korroziya xassəli və asılı maddələrdən azad suları nəql etdirən boru kəmərləri üçün hidravlik mailliyin qiyməti mütləq əlavə 10- a əsasən qəbul edilməlidir.

11.48. Mövcud şəbəkə və sudaşıyıcı boruların keçiricilik qabiliyyətini, ehtiyac olduqda, daxili səthin təmizlənməsi və korroziya əleyhinə materialla örtülməsi vasitəsilə bərpa edərək saxlamaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır; müstəsna hallarda müvafiq texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda faktiki basqı itkilərinin qəbul edilməsinə yol verilir.

11.49. Mövcud su təchizatı sistemlərinin yenidən qurulması və yeni sistemlərin layihələndirilməsi zamanı sudaşıyıcı boruların və şəbəkənin nəzarət sahələrində boru kəmərlərinin hidravlik müqavimətini sistematik olaraq təyin etmək üçün lazım olan avadanlıq və qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

11.50. Su kəməri xətlərinin baş planda yerləşməsi, həmçinin planda və kəsişmə yerlərində boruların xarici səthindən qurğulara və mühəndis kommunikasiya şəbəkələrinə qədər minimal məsafə TNvəQ II-89-a əsasən qəbul edilməlidir.

11.51. Bir neçə sudaşıyıcı boru paralel çəkildikdə (yenidən, yaxud fəaliyyətdə olanlara əlavə olaraq) planda boruların xarici səthləri arasında məsafə tikintinin təşkili və icrası, eləcə də sudaşıyıcı boruların birində qəza baş verdikdə digərlərinin zədələnmələrdən qorunması nəzərə alınmaqla aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

istehlakçılara suyun verilməsinin 11.2 maddəsində nəzərdə tutulan azalmasına yol verildikdə - borunun materialından, daxili təzyiqdən və geoloji şəraitdən asılı olaraq cədvəl 36-a əsasən;

sudaşıyıcı boruların sonunda suyun fasilə ilə verilməsinə şərait yaradan və həcmi maddə 12.1.6-nın tələblərinə cavab verən ehtiyat həcmlər olduqda - qayalıq qruntda çəkilən borular kimi cədvəl 36-a əsasən.

Sudaşıyıcı boru trassalarının ayrı-ayrı sahələrində, o cümlədən yaşayış və sənaye müəssisələri ərazisində borular süni əsas üstündə, tuneldə və futlyarda, yaxud boruların birində qəza baş ver-dikdə digərlərinin zədələnmələrdən qorunması nəzərə alınmaqla digər üsullarla çəkildikdə cədvəl 36-da göstərilən məsafələri azaltmağa yol verilir. Bu zaman sudaşıyıcı borular arasındakı məsafə onlar çəkildikdə və sonrakı təmir zamanı işlərin rahat görülə bilməsini təmin etməlidir.

11.52. Su kəməri xətləri tunellərdə çəkildikdə borunun səthindən çəpərləyici konstruksiyalar və digər boruların divarlarına qədər olan məsafə 0,2 m-dən az qəbul edilməməlidir; boru kəmərində armatur qoyulduqda çəpərləyici konstruksiyalara qədər olan məsafə 11.63 maddəsinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 36. Müxtəlif qruntlarda döşənmiş borular arasında tövsiyə edilən məsafələr

Boruların materialı	Diametr, mm	Qruntun növü (СНиП 2.02.01-in nomenklaturasına görə)
		qayalıq		iri sınmış süxurlar, çınqıllı qum, iri qum, gillər		orta irilikli qum, xırda qum, toz şəkilli qum, qumlu torpaq, gilli torpaq, bitki qalıqları ilə qarışmış qrunt, torflaşmış qruntlar
		Təzyiq, bar
		9,8-ə qədər	9,8-dən çox	9,8-ə qədər	9,8-dən çox	9,8-ə qədər	9,8-dən çox
		Boruların xarici səthləri arasında planda məsafə, m
Polad	400-ə qədər	0,7	0,7	0,9	0,9	1,2	1,2
Polad	400-dən çox, 1000-ə qədər	1	1	1,2	1,5	1,5	2
Polad	1000-dən çox	1,5	1,5	1,7	2	2	2,5
Çuqun	400-ə qədər	1,5	2	2	2,5	3	4
Çuqun	400-dən çox	2	2,5	2,5	3	4	5
Dəmir-beton	600-ə qədər	1	1	1,5	2	2	2,5
Dəmir-beton	600-dən çox	1,5	1,5	2	2,5	2,5	3
Xrizotilsement	500-ə qədər	1,5	2	2,5	3	4	5
Plastik	600-ə qədər	1,2	1,2	1,4	1,7	1,7	2,2
Plastik	600-dən çox	1,6	-	1,8	-	2,2	-
Q e y d: 1. Sudaşıyıcı borular müxtəlif səviyyələrdə paralel çəkildikdə cədvəldə qeyd edilən məsafələr boruların basdırılma dərinliyinə əsasən artırılmalıdır. 2. Diametrinə və materialına görə fərqlənən sudaşıyıcı borular üçün məsafələr göstəriciləri daha böyük olan borular üzrə qəbul edilməlidir.

11.53. Boru kəmərləri ümumi şəbəkənin I, II və III kateqoriyalı dəmir yollarının, həmçinin I və II kateqoriyalı avtomobil yollarının altından futlyarda keçirilməlidir. İşlər bir qayda olaraq bağlı üsulla yerinə yetirilməlidir. Müvafiq əsaslandırma olduqda boru kəmərlərinin tunellərdə döşənməsinə yol verilir.

Qalan bütün dəmir və avtomobil yolları altından borularin futlyarsız keçirilməsinə yol verilir. Bu zaman bir qayda olaraq polad borulardan istifadə edilməli və işlər açıq üsulla aparılmalıdır.

Q e y d:

1. Boru kəmərlərinin dəmir yolu və kəsişən yolların üstündən salınan körpülərdə, yol üstündəki piyada körpülərində, dəmir yolu, avtomobil yolu və piyada keçidlərində, həmçinin su buraxıcı borularda döşənməsinə yol verilmir.

2. Dəmir yolları altında futlyar və tunellər, işlər açıq üsulla aparıldıqda, TN və Q II-89-a əsasən layihələndirilməlidirlər.

11.54. Dəmir yolu relslərinin oturacağından, yaxud avtomobil yolu örtüyündən borunun, futlyarın, yaxud tunelin üstünə qədər şaquli istiqamətdə məsafə TN və Q II-89-a əsasən qəbul edilməlidir.

Şişən qrunt olan sahədən keçən boru kəmərinin basdırılma dərinliyi qruntun şaxtadan şişməsini aradan qaldırmaq üçün istilik texnikası hesablamaları ilə təyin edilməlidir.

11.55. Planda futlyarın kəsiyindən, futlyarın sonunda quyu olduqda isə quyunun divarının xarici səthindən məsafə:

dəmir yollarını kəsdikdə - kənar yolun oxundan 8 m, yol yatağından 5 m, çuxur kənarından və kənar suaparıcı qurğulardan (küvetlərdən, dağ kanallarından, novlardan və drenajlardan) 3 m;

avtomobil yollarını kəsdikdə - yol yatağından, yaxud torpaq arx, çuxur, dağ kanalının, yaxud digər suaparıcı qurğuların kənarından 3 m.

Futlyarın, yaxud tunelin xarici səthindən planda məsafə aşağıda göstərilənlərdən az olmayaraq qəbul edilməlidir:

elektrik şəbəkəsi dayaqlarına qədər - 3 m;

elektrikləşdirilmiş yolların relslərindən qidalandırma kabellərinin birləşmə yerlərinə, çarpazlara və istiqamət dəyişdiricilərə qədər - 10 m;

körpülər, su buraxıcı borular, tunellər və digər süni qurğulara qədər - 30 m.

Q e y d. Futlyarın (tunelin) kəsiyindən olan məsafə yol boyu çəkilən şəhərlərarası rabitə, siqnalizasiya və digər kabellərin mövcud olmasından asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir.

11.56. Futlyarın daxili diametri inşaat işləri açıq üsulla aparıldıqda boru kəmərinin diametrindən 200 mm böyük qəbul edilməli, bağlı üsulla aparıldıqda boru kəmərinin diametri və keçidin uzunluğundan asılı olaraq TN və Q III-4*- in tələblərinə uyğun təyin edilməlidir.

Q e y d. Bir futlyarda, yaxud tuneldə bir neçə boru kəmərinin, həmçinin boru kəmərləri ilə kommunikasiya kabellərinin (elektrik, rabitə və s.) çəkilməsinə yol verilir.

11.57. Boru kəmərləri dəmir yollarının üzərindən 11.55 və 11.59 maddələrinin tələbləri nəzərə alınmaqla xüsusi estakadaların üstündə futlyarda keçirilməlidir.

11.58. Elektrikləşdirilmiş dəmir yolları ilə kəsişmələrdə boruların azmış elektrik cərəyanının təsiri ilə korroziyaya uğramasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

11.59. Ümumi şəbəkənin I, II və III kateqoriyalı dəmir yolları, həmçinin I və II kateqoriyalı avtomobil yolları ilə kəsişməsində borular zədələndikdə yol yataqlarının yuyulması, yaxud yolların su altında qalmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

Belə hallarda dəmir yolu altındakı keçiddə, yolun hər iki tərəfində borunun üstündə bağlayıcı armatur qoyulmalı və onlar quyularda yerləşdirilməlidir.

11.60. Dəmir və avtomobil yollarının altındakı keçidlərin layihələri bu sahələrə nəzarət edən nazirliklə razılaşdırılmalıdır.

11.61. Boru kəmərləri su axınlarından ən azı iki dyükerlə keçirilməlidir; xəttin biri işdən ayrıldıqda digərləri hesabi su sərfini 100% miqdarında keçirə bilməlidir. Dyüker xətləri mexaniki zədələnməyə qarşı davamlı, korroziyaya qarşı güclü qoruyucu materialla örtülmüş polad borulardan çəkilməlidir.

Gəmiçilik olan suaxarlardan keçən dyükerlərin layihələri bu sahəyə nəzarət edən orqanla razılaşdırılmalıdır.

Boru kəmərinin sualtı hissəsinin basdırılma dərinliyi suaxarın dibindən borunun yuxarı səthinə qədər ən azı 0,5 m, gəmiçilik olan suaxarlarda gəmilərin keçdiyi sahələrdə isə 1m olmalıdır. Bununla yanaşı suaxarın məcrasının yuyulması və yenidən formalaşması da nəzərə alınmalıdır.

Dyüker xətləri arasındakı məsafə 1,5 m-dən az olmamalıdır.

Dyükerin yuxarı qalxan hissəsinin üfüqə görə mailliyi 20⁰-dən çox olmamalıdır.

Hər iki sahildə dyüker üstündə içərisində bağlayıcı armaturlar və ötürmə xətləri olan quyular layihələndirilməlidir.

Dyüker quyuları yanında planlaşdırma səviyyəsi suaxarın 5%-li təminatında ondakı suyun maksimal səviyyəsindən 0,5 m hündür qəbul edilməlidir.

11.62. Geniş ağızlı (rastrublu), yaxud muftalarla birləşdirilmiş boru kəmərlərinin üfüqi, yaxud şaquli müstəvilərdə dönmələrində yarana bilən dinamik qüvvələri boruların birləşmə calaqları qəbul edə bilmədiyi yerlərdə, dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Qaynaqla birləşdirilmiş boru kəmərlərində dönmələr quyularda yerləşdikdə, yaxud şaquli müstəvidə dönmə 30⁰ və bundan artıq bucaq altında istiqamətləndikdə dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. İşçi təzyiqi 10 bar-a qədər olan geniş ağızlı, yaxud muftalar birləşdirilmiş boru kəmərlərində 10⁰-yə qədər dönmələrdə dayaqlar qoyulmaya bilər.

11.63. Quyuların ölçüləri təyin edilən zaman onların daxili səthlərinə qədər olan məsafələr aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

diametri 400 mm-ə qədər olan borulardan - 0,3 m,500 mm-dən 600 mm-ə qədər - 0,5m, 600 mm-dən çox olduqda - 0,7 m;

diametri 400 mm-ə qədər olan boru flanslarının səthindən -0,3m,400 mm-dən çox olduqda-0,5 m;

geniş ağızın (rastrubun) divara istiqamətlənmiş kənarından borunun diametri 300 mm-ə qədər olduqda - 0,4 m, 300 mm-dən çox olduqda - 0,5 m;

borunun aşağı hissəsindən quyunun dibinə qədər diametr 400 mm-ə qədər olduqda - 0,25 m,500 mm-dən 600 mm-ə qədər - 0,3 m, 600 mm-dən çox olduqda - 0,35 m;

hərəkət edən şpindelli siyirtmənin oxunun yuxarısından - 0,3 m, hərəkət etməyən şpindelli siyirtmənin nazim çarxından - 0,5 m.

Quyuların işçi hissəsinin hündürlüyü 1,5 m-dən az olmamalıdır.

11.64. İçməli sudaşıyıcı borulara hava buraxmaq üçün quyularda yerləşdirilmiş klapanlar qoyulduqda bu quyularda süzgəclə təchiz edilmiş ventilyasiya borusu olmalıdır, boru ilə içməli su nəql etdirilmədikdə süzgəcin qoyulması məcburi deyil.

11.65. Quyulara enmək üçün onların boğaz hissəsində və divarlarında poladdan, yaxud çuqundan hazırlanmış üstü nahamar ayaqaltılar bərkidilməlidir. Daşına bilən metal pilləkənlərdən də istifadə etməyə yol verilir.

Quyulardakı armaturlara xidmət etmək üçün 15.7 maddəsinə uyğun olaraq meydança nəzərdə tutulmalıdır.

11.66. Müvafiq əsaslandırma olduqda quyularda ikinci istiləşdirici qapaq qoyula bilər; ehtiyac olduqda qapaqlar qıfılla da təchiz edilməlidirlər.

12. Suyu saxlamaq üçün tutumlar

12.1. Ümumi göstərişlər

12.1.1.Su təchizatı sistemindəki tutumlar təyinatından asılı olaraq tənzimləyici, yanğın, qəza və təmas həcmlərindən ibarət olur.

12.1.2. Tənzimləyici həcm W_t, m³ (rezervuarlarda, su-basqı qüllələrinin çənlərində, əksrezervuarlarda və b.) suyun daxil olma və götürülmə qrafiklərinin müqayisəsi əsasında təyin edilməli, bu qrafiklər olmadıqda isə (44) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q_sut.max- maksimal su tələbatı günlərində su sərfi, m³/sut.;

K - sutəmizləyici komplekslərdə, nasos stansiyalarında olan tənzimləyici tutumlara, yaxud tənzimləyici tutumu olan şəbəkələrə maksimum saatlıq su verilməsinin maksimal su tələbatı olan günlərdəki orta saatlıq su sərfinə olan nisbət;

K_s- tənzimləyici tutumdan, yaxud tənzimləyici tutumu olan şəbəkədən su götürülməsinin maksimal su tələbatı olan günlərdə maksimal saatlıq su götürülməsinin orta saatlıq su götürülməsinə nisbəti ilə təyin olunan saatlıq qeyri-müntəzəmlik əmsalıdır.

Tənzimləyici həcmi olmayan istehlakçıların ehtiyacını ödəməyə maksimal saatlıq su götürül-məsi maksimal saatlıq su tələbatına bərabər qəbul edilməlidir. Şəbəkədə tənzimləyici tutum olduq-da, su kəməri şəbəkəsinə vermək üçün tənzimləyici tutumlardan nasoslarla maksimal saatlıq su götürülməsi nasos stansiyasının maksimum saatlıq məhsuldarlığına əsasən təyin edilir.

Su təmizləyici komplekslərdəki tutumlarda süzgəclərin yuyulması üçün 9.2.12.23 maddəsinə əsasən təyin edilən əlavə su həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d: Əsaslandırma olduqda tutumlarda su tələbatının sutkalıq qeyri-müntəzəmliyini tənzimləyən su həcminin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

12.1.3. Yanğın söndürmək üçün bilavasitə su təchizatı mənbəyindən su götürmək texniki cəhətdən mümkün olmadıqda, yaxud iqtisadi cəhətdən əlverişli olmadıqda yanğın həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

12.1.4. Rezervuarlardakı yanğın həcmləri aşağıdakıları təmin etməklə təyin edilməlidir:

5.2.2-5.2.7, 5.2.10, 5.2.12-5.2.14 maddələrinə əsasən xarici hidrantlar və daxili yanğın kran-larından yanğının söndürülməsi;

5.2.8 və 5.2.9 bəndlərinə əsasən xüsusi yanğınsöndürmə vasitələri (öz rezervuarları olmayan sprinklerlər, drençerlər və b.);

5.2.11 maddəsinin tələbləri nəzərə alınmaqla yanğının söndürüldüyü bütün müddət ərzində maksimal təsərrüfat-içməli və istehsalat ehtiyaclarının ödənilməsi.

Q e y d. Su I və II kateqoriya su təchizatı sistemləri ilə verildiyi hallarda rezervuarlarda yanğın həcmləri təyin edilərkən onların yanğın söndürülən müddətdə doldurulmasına yol verilir.

12.1.5. Su-basqı qüllələrindəki çənlərdə yanğın söndürməyə su həcmi digər ehtiyaclara maksimal su sərfi ilə eyni vaxtda bir xarici və bir daxili yanğını 10 dəq-ə müddətində söndürməyə hesablanmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda su-basqı qüllələrinin çənlərində 12.1.4 maddəsinə əsasən təyin edilmiştam yanğın həcminin saxlanılmasına yol verilir.

12.1.6. Su bir sudaşıyıcı boru ilə verildikdə tutumlarda:

sudaşıyıcı boruda baş verən qəza ləğv edilən müddətdə (maddə 11.4) təsərrüfat-içməli hesabi orta saatlıq su tələbatının 70%-ni və istehsalat ehtiyaclarının qəza qrafiki ilə ödənilməsini təmin edən qəza su həcmi;

yanğın söndürülməsinə 12.1.4 maddəsi ilə təyin edilən əlavə su həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d:

1. Qəza həcmini bərpa etmək üçün tələb olunan vaxt 36-48 st qəbul edilməlidir.

2. Qəza həcminin bərpa edilməsi su tələbatının azaldılması hesabına, yaxud ehtiyat nasos aqreqatlarından istifadə edilməklə nəzərdə tutulmalıdır.

3. Əhalisi 5000 nəfərə qədər olan yaşayış məntəqələrinə, həmçinin xarici yanğın söndürülməsinə su sərfi 40 l/s-yə qədər olan sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinə su, uzunluğu 500 m-ə qədər olan bir sudaşıyıcı boru kəməri ilə verildikdə yanğın söndürülməsinə əlavə su həcminin nəzərdə tutulmamasına yol verilir.

12.1.7. Su nəql etdirən, yaxud dövrü su təchizatı sistemlərinin müntəzəm işləyən nasos stansiyaları qarşısındakı çənlərdə su həcmi ən böyük məhsuldarlığa malik nasosun 5-10 dəq-lik işinə müvafiq qəbul edilməlidir.

12.1.8. Suyun reagentlərlə tələb olunan təmas müddətini təmin etmək üçün təmas həcmi maddə 9.2.17.26-a əsasən təyin edilməlidir. Yanğın və qəza həcmləri olduqda təmas həcminin onlar qədər azaldılmasına yol verilir.

12.1.9. Tutumlar və onların avadanlıqları suyun donmasından qorunmalıdır.

12.1.10. İçməli su tutumlarında yanğın vəqəza su həcmlərinin 48 st-dan çox olmayan müddətdə dəyişməsi təmin olunmalıdır.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda tutumlarda suyun təzələnmə müddətini 3-4 günə qədər artırmaq olar. Belə hallarda məhsuldarlığı tutumlarda suyu 48 st-dan çox olmayan müddətdə dəyişdirə bilən (mənbədən suyun daxilolmasını nəzərə alaraq) dövretdirici nasoslar nəzərdə tutulmalıdır.

12.1.11. Rezervuarların və su-basqı qüllələrinin konstruksiyaları 17.3.1 maddəsinin göstərişləri əsasında qəbul edilməlidir.

12.2. Tutumların avadanlıqları

12.2.1. Su rezervuarları və su-basqı qüllələrinin çənləri aşağıda göstərilənlərlə təchiz edilməlidirlər: gətirici və aparıcı boru kəmərləri, yaxud birləşmiş gətirici-aparıcı boru kəmərləri, daşma qurğuları, buraxıcı boru kəməri, ventilyasiya qurğuları, dəmir bəndlər, yaxud pilləkənlər, avadanlığı nəql etdirmək və istismar heyəti üçün lyuk-girişlər.

Tutumun təyinatından asılı olaraq aşağıdakılar əlavə nəzərdə tutulmalıdır:

su səviyyəsini ölçmək, vakuuma və təzyiqə nəzarət üçün maddə 16.5.4-ün göstərişlərinə uyğun qurğular;

diametri 300 mm olan işıq qapaqları (içməli su keyfiyyətində olmayan su rezervuarları üçün);

yuma su kəməri (daşına bilən, yaxud hərəkətsiz);

suyun tutumdan daşmasının qarşısını alan qurğu (avtomatlaşdırma vasitələri, yaxud su verən boruda üzən bağlayıcı klapanın qoyulması);

tutuma daxil olan havanın təmizlənməsi üçün qurğu (içməli su rezervuarlarında).

12.2.2. Rezervuarlara və su-basqı qüllələrinin çənlərinə su gətirən boruların sonunda yuxarısı həcmdə suyun maksimal səviyyəsindən 50-100 mm hündürdə olan üfüqi kənarlı diffuzor, yaxud kameranın qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

12.2.3. Rezervuarda suaparıcı boru kəmərində konfuzor nəzərdə tutulmalıdır, boru kəmərinin diametri 200 mm-ə qədər olduqda çökəklikdə yerləşdirilmiş qəbuledici klapanın tətbiq edilməsinə yol verilir (bax maddə 10.4).

Konfuzorun yuxarı kənarından tutumun dibinə və divarlarına, yaxud çökəkliyə qədər olan məsafə suyun konfuzora yaxınlaşma sürətinin giriş kəsiyindəki sürətdən çox olmaması şərtilə təyin edilməlidir.

Konfuzorun rezervuarın dibində düzəldilən üfüqi kənarı, həmçinin çökəkliyin yuxarıtili dib beton layından 50 mm yuxarı olmalıdır.

Suaparıcı boru, yaxud çökəklikdə barmaqlıq qoyulmalıdır.

Suyu rezervuardan, yaxud su-basqı qülləsindən su aparan (gətirici-aparıcı) borularda avtosisternlər və yanğın söndürmə maşınlarının su götürməsi üçün müvafiq avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır.

12.2.4. Daşma qurğuları tutuma verilən maksimal su sərfi ilə ondan götürülən minimal su sərfinin fərqinə hesablanmalıdırlar. Daşma qurğusunun yuxarı tili üstündəki su səviyyəsi 100 mm-dən artıq olmamalıdır.

İçməli su rezervuarları və su-basqı qüllələrində daşma qurğuları hidravlik bağlayıcı ilə təchiz olunmalıdır.

12.2.5. Suburaxıcı boru kəmərinin diametri tutumun həcmindən asılı olaraq 100-150 mm qəbul edilməlidir. Tutumun dibi suburaxıcı boru kəməri istiqamətində ən azı 0,005 mailliyə malik olmalıdır.

12.2.6. Suburaxıcı və daşma boru kəmərləri sonları suya batırılmadan birləşdirilməlidir:

içməli olmayan su tutumlarından - istənilən təyinatlı kanalizasiya xətlərinə birbaşa olmadan, şırnaq kəsintisi ilə, yaxud açıq kanala;

içməli su tutumlarından – yağış kanalizasiyasına, yaxud açıq kanala, birbaşa olmadan, şırnaq kəsintisi ilə.

Daşma boru kəməri açıq kanala birləşdirildikdə onun sonunda milləri arasında 10 mm məsafə olan barmaqlıq qoyulmalıdır.

Suburaxıcı boru kəməri ilə artıq suyun öz axını ilə kənarlaşdırılması mümkün olmadıqda bu suyu toplamaq üçün xüsusi quyu nəzərdə tutulmalı və su quyudan nasoslarla kənarlaşdırılmalıdır.

12.2.7. Tutumda su səviyyəsinin vəziyyəti dəyişdikdə ona hava daxil olması və ondan havanın xaric edilməsi, həmçinin yanğın və qəza həcmlərini saxlayan rezervuarlarda havanın dəyişdirilməsi 0,0078 bar -dan artıq vakuumun yaranmasına yol verməyən ventilyasiya qurğuları ilə təmin edilməlidir.

Rezervuarlarda suyun maksimal səviyyəsi ilə örtük lövhələrinin qabırğalarının aşağı tili, yaxud müstəvisi arasındakı hava fəzasının hündürlüyünün 200 mm-dən 300 mm-ə qədər qəbul edilməsinə yol verilir. Örtüyün bütün bölmələri arasında hava dəyişməsi təmin edildikdə lövhələrin rigel və dayaqları suya batırıla bilər.

12.2.8. Qapaqlar-girişlər su gətirən, aparan və daşma boru kəmərlərinin sonlarına yaxın yerləşdirilməlidir.

İçməli su rezervuarlarının giriş qapaqları bağlanmaq və möhürlənmək üçün tərtibatlarla təmin edilməlidir. Rezervuarların giriş qapaqları örtük istiləşdiricisindən ən azı 0,2 m yuxarıda olmalıdır.

İçməli su rezervuarlarının bütün giriş qapaqlarının tam kipliyi təmin olunmalıdır.

12.2.9. Yüksək təzyiqli yanğın söndürmə sistemlərində basqılı rezervuarlar və su-basqı qüllələri yanğın nasosları işə düşdükdə sistemdən ayrılmaq üçün avtomatik qurğularla təmin olunmalıdır.

12.3. Rezervuarlar

12.3.1. Su ilə təchiz edilən ərazidə rezervuarların yerləşməsi, yerləşmə hündürlükləri və tutumları su təchizatının sistem və sxemi işlənərkən sistemə daxil olan qurğu və avadanlıqların hidravlik və optimallaşdırma hesablamalarının nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

Qəza ehtiyatları saxlanılan rezervuarların (çənlərin) yerləşmə hündürlükləri şəbəkədə normal sərbəst basqının qəza vəziyyətinə qədər aşağı düşdüyü hallarda onlardan şəbəkəyə su daxil olmasını təmin etməlidir. Belə rezervuarlar, yaxud çənlər onları şəbəkədən ayıran əks klapan işləmədiyi hallar üçün daşma qurğuları ilə təchiz olunmalıdırlar.

12.3.2. Bir qovşaqda eyni təyinatlı rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır.

Qovşaqdakı bütün rezervuarlarda yanğın, qəza və tənzimləyici həcmlərin ən aşağı və ən yuxarı səviyyə hündürlükləri eyni olmalıdır.

Bir rezervuar işdən ayrıldıqda qalanlarında yanğın və qəza su həcmlərinin ən azı 50%-i saxlanmalıdır.

Rezervuarların avadanlıqları onlardan hər birinin müstəqil olaraq işdən ayrıla bilməsini və boşaldılmasını təmin etməlidir.

Yanğın və qəza həcmləri olmayan hallarda bir rezervuarın inşa edilməsinə yol verilir.

12.3.3. Siyirtmələr yerləşən kameralar rezervuarların konstruksiyası ilə sərt əlaqəyə malik olmamalıdır.

12.4. Su-basqı qüllələri

12.4.1. Qüllənin iş rejimindən, çənin həcmindən, iqlim şəraitindən və mənbədə suyun temperaturundan asılı olaraq su-basqı qüllələrinin çənin ətrafında çadırla, yaxud çadırsız layihələndirilməsinə yol verilir.

12.4.2. Su-basqı qülləsinin lüləsindən su təchizatı sisteminin toz, tüstü və qaz ayrılması baş verməyən istehsalat otaqlarının yerləşdirilməsi üçün istifadə etməyə yol verilir.

12.4.3. Su-basqı qülləsinin çəninə sərt birləşdirilmiş boru kəmərlərinin üstündə kompensatorlar qoyulmalıdır.

12.4.4. Digər qurğuların ildırımdan mühafizə sistemi zonasına daxil olmayan su-basqı qüllələri müstəqil ildırımdan mühafizə avadanlığı ilə təchiz edilməlidir.

12.5. Yanğın rezervuarları və sututarları

12.5.1. Maddə 5.2.1-in birinci bəndində göstərilən sənaye müəssisələri və yaşayış məntəqələrində xüsusi rezervuarlarda, yaxud açıq sutuarlarda yanğın su həcminin saxlanılmasına yol verilir.

12.5.2. Yanğın rezervuarları və sututarlarının həcmi 5.2.3-5.2.7 və 5.2.14 maddələrinə əsasən yanğının söndürülməsinə hesabi su sərfi və söndürülmənin hesabi davam etmə müddətinə əsasən təyin edilməlidir.

Q e y d:

1. Açıq sututarların həcmi suyun buxarlanması və buzlaşması nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır. Açıq sututarın kənarı ondakı suyun maksimal səviyyəsindən ən azı 0,5 m hündürə qalxmalıdır.

2. Yanğın söndürən maşınların, 17.1.6 maddəsinə əsasən, yanğın rezervuarları, sututarlar və su qəbulu quyularına örtüklü yolla sərbəst yanaşması təmin edilməlidir.

3. Yanğın rezervuarları və sututarları yerləşən ərazilərdə DÜİST 12.4.009-da göstərilmiş istiqamətləndirici yol nişanları qoyulmalıdır.

12.5.3. Yanğın rezervuarları, yaxud sututarların sayı ikidən az olmamalıdır. Bu rezervuarların hər birində yanğın söndürülməsinə tələb olunan su həcminin 50%-i saxlanılmalıdır.

Yanğın rezervuarları, yaxud sututarlar arasındakı məsafə maddə 12.5.4-ün göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir. Suyun yanğının istənilən nöqtəsinə iki qonşu rezervuar, yaxud sututardan verilməsi təmin edilməlidir.

12.5.4. Yanğın rezervuarları, yaxud digər sututarları onların xidmət etdiyi binalardan aşağıda göstərilən radiusda yerləşdirilməlidir:

avtonasos olduqda - 200 m;

motopompalar olduqda - motopompaların növündən asılı olaraq 100-150 m.

Rezervuarlardan suyun götürülmə nöqtəsindən III, IV və V odadavamlılıq dərəcəsi olan binalara və açıq yanan material anbarlarına qədər ən azı 30 m, I və II odadavamlılıq dərəcəsi olan binalara qədər isə ən azı 10 m məsafə olmalıdır.

12.5.5. Yanğın rezervuarları və sututarlar su kəməri şəbəkəsi boruları vasitəsilə verilən su ilə doldurulmalıdır; onların uzunluğu 250 m-ə qədər, Dövlət yanğın nəzarəti orqanlarının razılığı olduqda isə500 m-ə qədər olan yanğın şlanqları ilə doldurulmasına yol verilir.

12.5.6. Yanğın rezervuarları, yaxud sututarlardan suyun avtonasos, yaxud motopompalarla birbaşa götürülməsi mümkün olmayan hallarda həcmi 3-5 m³ olan suqəbuledici kameralar nəzərdə tutulmalıdır. Rezervuar, yaxud sututarı suqəbuledici kamera ilə birləşdirən boru kəmərinin diametri xarici yanğın söndürməyə tələb olunan hesabi su sərfinə hesablanmalı, lakin 200 mm-dən az qəbul edilməməlidir. Suqəbuledici quyu qarşısında içərisində çarxı qapağının altında yerləşdirilmiş siyirtmə qoyulmuş quyu olmalıdır. Sututar tərəfdən birləşdirici boru kəmərində barmaqlıq qoyulmalıdır.

12.5.7. Yanğın rezervuarları və sututarlarını daşma və buraxıcı borularla təchiz etmək tələb olunmur.

13. Sanitariya-mühafizə zonaları

13.1. Ümumi göstərişlər

13.1.1. Bütün layihələndirilən və yenidən qurulan təsərrüfat-içməli su kəmərlərində onların sanitariya-epidemioloji etibarlılığını təmin etmək üçün sanitariya-mühafizə zonaları (sonralar “zona” adlandırılacaq) nəzərdə tutulmalıdır.

13.1.2. Su kəməri zonasına suyun götürüldüyü yerdə su təchizatı mənbəyi zonası (suqəbuledici qurğular daxil olmaqla), su kəməri qurğularının (nasos stansiyalarının, sutəmizləyici qurğular kompleksinin, tutumların) zonası və sanitariya-mühafizə zolağı (sonralar “zolaq” adlandırılacaq) və sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağı daxil olur.

Suyun götürüldüyü yerdə su təchizatı mənbəyi zonası üç qurşaqdan ibarət olmalıdır: birinci - ciddi rejim, ikinci və üçüncü-məhdudlaşdırma rejimləri. Su kəməri qurğularının zonası birinci qurşaqdan və zolaqdan (su kəməri qurğuları su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağından kənarda yerləşdikdə) ibarət olmalıdır.

13.1.3. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonasının layihəsi zonalara və zolaqlara daxil edilməsi nəzərdə tutulan ərazinin sanitariya-topoqrafik göstəriciləri, həmçinin müvafiq hidroloji, hidrogeoloji, mühəndis-geoloji və topoqrafik materiallar əsasında işlənməlidir.

13.1.4. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonasının layihəsində su təchizatı mənbəyi zonasının qurşaqlarının sərhədləri, su kəməri qurğularının zonaları və zolaqları, sudaşıyıcı boru kəmərlərinin zolaqları, zonaların təşkili üzrə mühəndis tədbirləri (inşaat obyektləri, tikililərin sökülməsi, abadlaşdırma və s.) təyin edilməli, zona və zolaqlarda sanitariya rejiminin izahı verilməlidir.

13.1.5. Su kəmərinin sanitariya-mühafizə zonalarının layihəsi, yerli hakimiyyət orqanları, sanitariya-epidemioloji xidmət, geologiya (yeraltı sudan istifadə edildikdə) orqanları, həmçinin digər maraqlı olan tərəflər-nazirliklər və idarələr ilə razılaşdırılmalı və qanunla göstərilən qaydada təsdiq edilməlidir.

13.1.6. Su axınları, sututarlar və sudaşıyıcı horizontların zonalarının ikinci və üçüncü qurşaqlarında, həmçinin zolaqlar sərhəddində ərazilərinin çirklənməsinin ləğvi üçün mühəndis tədbirləri bu çirklənmələrin səbəbkarları olan müəssisələrin hesabına yerinə yetirilməlidir.

13.1.7. Su kəməri zonasının layihəsi su təchizatı sisteminin gələcək inkişafı nəzərə alınmaqla işlənməlidir.

13.2. Sanitariya-mühafizə zonalarının sərhədləri

13.2.1. Yerüstü su təchizatı mənbələri

13.2.1.1. Yerüstü su təchizatı mənbələrinin, o cümlədən su gətirici kanalın zonasının birinci qurşağının sərhədləri suqəbuledici qurğulardan aşağıda göstərilən məsafədə təyin edilməlidir:

a) suaxarlar üçün (çaylar, kanallar):

axının əksi istiqamətdə - ≥ 200 m;

axin istiqamətində - ≥ 100 m;

suqəbuledici yerləşən sahildə - yay-payız fəsillərində sahil yanında suyun orta səviyyəsindən ≥ 100 m;

qarşı tərəfdəki sahil istiqamətində - suaxarın eni 100 m-dən az olduqda - bütün su sahəsi (akvatoriya) və qarşı sahildə yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsindən eni 50 m olan zolaq; suaxarın eni 100 m-dən çox olduqda-eni 100 m-dən az olmayan su sahəsi;

çalov tipli suqəbuledicilərində birinci qurşağın sərhədlərinə çalovun bütün su sahəsi və onun ətrafında eni 100 m-dən az olmayan qurşaq;

b) sututarlar üçün (su anbarı, göl):

su səthinin bütün istiqamətlərində-≥100 m;

suqəbuledici yerləşən sahildə -su anbarında normal su səviyyəsindən və göldə yay-payız orta su səviyyəsindən ən azı 100 m.

13.2.1.2. Suaxarın zonasının ikinci qurşağının sərhədləri təyin edilməlidir:

qollar da daxil olmaqla axının əksinə yuxarı - suaxarın uzununa və eninə suyun orta su axını sürəti hesaba alınmaqla və ya onun ayrı-ayrı sahələrində qurşağın sərhəddindən suqəbuledici qurğu-ya qədər suyun axma müddəti yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsində orta aylıq su sərfi 95% təmin olunduqda B və V iqlim rayonlarında 5 gün, qalan iqlim rayonlarında isə 3 gün;

axın istiqamətində aşağı - ≥ 250 m;

yan sərhədlər - yay-payız fəsillərində suyun orta səviyyəsindən - düzənlik relyefdə - 500 m, dağlıq relyefdə - birinci yamacın suaxara baxan təpəsinə qədər, az meyilli yamacda - ≤ 750 m, sərt yamacda 1000 m.

Çayda bəndlə sıxılma, yaxud əks axın olduqda ikinci qurşağın aşağı sərhəddinin suqəbuledicidən məsafəsi hidroloji və meteoroloji şəraitlərdən asılı olaraq, sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq təyin edilməlidir.

Gəmiçilik olan çay və kanallarda zonanın ikinci qurşağının sərhəddinə gəmi keçən ərazidə suqəbulediciyə yaxın su səthi daxil edilməlidir.

Q e y d. İkinci qurşağın yan sərhədlərinin ayrı-ayrı hallarda yerli şəraitdən asılı olaraq sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq artırılmasına yol verilir.

13.2.1.3. Sututarın axın qolları daxil olmaqla zonasının ikinci qurşağı suqəbuledicidən:

su səthində bütün istiqamətlərdə küləklərin 10%-ə qədəri suqəbulediciyə tərəf əsdikdə 3 km, 10%-indən çox əsdikdə 5 km;

yan sərhədlər - su anbarında normal su səviyyəsində və göldə yay-payız orta su səviyyəsində 13.2.1.2 maddəsinə əsasən.

13.2.1.4. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının sərhədləri su axarın axının aşağı və yuxarı istiqamətlərində, yaxud sututarın su səthinin bütün istiqamətlərində ikinci qurşaqda olduğu kimi; yan sərhədlər - suayrıcılara görə, lakin suaxar, yaxud sututardan 3-5 km-dən çox olmamaqla.

13.2.2. Yeraltı su təchizatı mənbələri

13.2.2.1. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin zonasının birinci qurşağının sərhədləri tək suqəbuledici qurğudan (borulu quyu, şaxtalı quyu, bulaq sularını toplayan kamera-kaptaj), yaxud qrup suqəbuledici qurğuların ən kənarında olanından aşağıdakı məsafələrdə təyin edilməlidir:

mühafizə edilən yeraltı sulardan istifadə edildikdə - 30 m;

kifayət qədər mühafizə edilməyən yeraltı sulardan istifadə edildikdə - 50 m.

İnfiltrasiyalı suqəbuledicilərin zonasının birinci qurşağının sərhədlərinə yerüstü su təchizatı mənbəyi ilə suqəbuledici arasındakı məsafə 150 m-dən azdırsa bu obyektlər arasındakı bütün sahil zonası daxil edilməlidir.

Məcraaltı suqəbuledicilər və yerüstü mənbəyin infiltrasiyalı suqəbuledicilərini qidalandıran, yaxud yeraltı su ehtiyatlarını artırmaq üçün istifadə edilən sahəsinin zonasının birinci qurşağının sərhədləri 13.2.1.1 maddəsinin göstərişlərinə əsasən yerüstü su təchizatı mənbələrində olduğu kimi təyin edilməlidir.

Q e y d:

1. Torpağın və yeraltı suların çirklənməsi mümkün olmayan obyektlərin ərazisində yerləşmiş suqəbul-edicilər üçün, həmçinin əlverişli sanitariya, topoqrafik və hidrogeoloji şəraitlərdə yerləşən suqəbuledicilər üçün zonanın birinci qurşağının ölçülərinin yerli sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılaraq və müvafiq olaraq 15 və 25 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yoı verilir.

2. Müdafiə olunan yeraltı sulara zonanın bütün qurşaqları daxilində, yuxarıda yerləşmiş və kifayət qədər müdafiə olunmayan laylardan qidalanmanı mümkünsüz edən bütöv su keçirməyən örtüyə malik basqılı və basqısız sudaşıyıcı layların suyu aid edilir.

Aşağıdakılar kifayət qədər müdafiə olunmayan yeraltı sulara aid edilirlər:

yayıldığı sahədən qidalanan yer səthinə birinci yaxın basqısız sudaşıyıcı layların suyu;

təbii şəraitdə, yaxud suqəbuledicinin istismarı nəticəsində zonadan yuxarıda yerləşmiş kifayət qədər müdafiə olunmayan sudaşıyıcı laylardan hidrogeoloji pəncərələr, yaxud keçiriciliyi olan süxurlar, örtüklər vasitəsilə, həmçinin hidravlik əlaqəyə malik olduqları suaxarlar və sututarlardan qidalan basqılı və basqısız sudaşıyıcı layların suyu.

13.2.2.2. Yeraltı suların ehtiyatı süni surətdə artırıldıqda zonanın birinci qurşağının sərhədləri bağlı tipli infiltrasiya qurğularından (borulu quyular, şaxtalı quyular) - 50 m, açıq tipli olanlardan (hovuzlar və s.) isə - 100 m məsafədə qoyulmalıdır.

13.2.2.3. Yeraltı su təchizatı mənbəyi zonasının ikinci qurşağının sərhədləri iqlim rayonlarından və yeraltı suların 100 gündən 400 günə qədər müdafiə olunmasından asılı olaraq suqəbulediciyə qədər suyun mikrob çirklənməsinin irəliləmə müddətinin hesablanması ilə təyin edilməlidir.

13.2.2.4. Yeraltı su təchizatı mənbəyi zonasının üçüncü qurşağının sərhədləri suqəbulediciyə qədər suyun kimyəvi çirklənməsinin irəliləmə müddətinin hesablanması ilə təyin edilməlidir. Bu müddət suqəbuledicinin istismarının qəbul edilmiş davametmə müddətindən çox olmalı, 25 ildən az olmamalıdır.

13.2.2.5. Sudaşıyıcı layın infiltrasiyalı qidalanmasında, həmçinin yeraltı su ehtiyatları yerüstü mənbələrdən süni surətdə artırıldıqda yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci və üçüncü qurşaqları 13.2.1.2-13.2.1.4 maddələrinin göstərişləri əsasında qəbul edilməlidir.

13.2.3. Su kəməri qurğularının meydançaları

13.2.3.1. Su kəməri qurğularının zonasının birinci qurşağının sərhədləri qurğuların yerləşdiyi ərazinin hasarları ilə üst-üstə düşməli və aşağıda göstərilən məsafələrdə olmalıdır:

süzülmüş su (içməli) rezervuarları, süzgəclər, açıq səthli təmas şəffaflandırıcıların divarlarından - ≥ 30 m;

qalan qurğuların divarlarından və su-basqı qüllələrinin lüləsindən - ≥ 15 m.

Q e y d:

1. Sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla ayrıca dayanmış su-basqı qüllələri və şırnaq kəsintisi olmadan işləyən nasos stansiyaları üçün zonanın birinci qurşağının nəzərdə tutulmamasına yol verilir.

2. Su kəməri qurğuları müəssisə ərazisində yerləşdikdə göstərilən məsafələrin yerli sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla 10 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yol verilir.

13.2.3.2. Su təchizatı mənbəyi zonasının ikinci qurşağından kənarda yerləşmiş su kəməri qurğuları zonasının birinci qurşağı ətrafındakı sanitariya-mühafizə zolağının eni 100 m-dən az olmamalıdır.

Q e y d. Su kəməri qurğuları meydançaları obyekt ərazisində yerləşdikdə zolağın eninin sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla 30 m-dən az olmamaq şərtilə azaldılmasına yol verilir.

13.2.3.3. Sənaye və kənd-təsərrüfatı müəssisələrindən içməli su təmizləyici qurğulara qədər sanitariya-mühafizə zonasını müəssisənin zərərlilik sinfindən asılı olaraq yaşayış məntəqələrində olduğu kimi qəbul etmək lazımdır.

13.2.4. Sudaşıyıcı borular

13.2.4.1. Yaşayış olmayan ərazilərdən keçən sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağının eni kənar sudaşıyıcı borudan:

quru qruntlarda döşəndikdə - diametr 1000 mm-ə qədər olduqda - ≥ 10 m, 1000 mm-dən böyük olduqda - 20 m; nəm qruntlarda - diametrdən asılı olmayaraq - ≥ 50 m qəbul edilməlidir.

Yaşayış olan ərazilərdən keçən sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə zolağının eni sanitariya-epidemioloji xidməti orqanları ilə razılaşdırılaraq azaldıla bilər.

13.3. Zona ərazisində yerinə yetirilməli sanitariya tədbirləri

13.3.1. Yerüstü su təchizatı mənbələri

13.3.1.1. Yerüstü su təchizatı mənbəyi zonasının birinci qurşağının ərazisi planlaşdırılmalı, hasara alınmalı və yaşıllaşdırılmalıdır. Hasara alınma maddə 17.1.4-ün göstərişlərinə uyğun yerinə yetirilməlidir.

13.3.1.2. Zonanın birinci qurşağının su səthinin sərhədləri xəbərdaredici yerüstü işarələr və siqnal üzgəcləri (buylar) ilə işarələndirilməlidir. Suaxarın, yaxud sututarın gəmiçilik olmayan hissəsində yerləşən batırılmış suqəbuledicilərin üstündə işıqlandırılan üzgəclər qoyulmalıdır; onlar gəmiçilik sahəsində olduqda üzgəclər gəmi yolundan kənara çıxarılmalıdır.

13.3.1.3. Zonanın birinci qurşağının ərazisi üçün gözətçi (həyəcan) siqnalizasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.1.4. Zonanın birinci qurşağının ərazisində:

a) qadağan edilir:

su kəmərinin əsas qurğularının (suyun verilməsi və emalı ilə əlaqəsi olmayan köməkçi binalar zonanın birinci qurşağının ərazisindən kənarda yerləşdirilməlidir) yenidən qurulması, yaxud genişləndirilməsi istisna olmaqla inşaatın bütün növləri;

yaşayış və ictimai binaların yerləşdirilməsi, su kəmərində işləyənlər də daxil olmaqla insanların yaşaması;

su kəməri qurğularına xidmət edən boru kəmərləri istisna olmaqla müxtəlif təyinatlı boru kəmərlərinin çəkilməsi;

yerüstü mənbələrə tullantı sularının axıdılması, çimmək, mal-qaranı sulamaq və otarmaq, paltar yuyulması, balıq tutmaq, bitkilərə gübrə və zəhərli kimyəvi maddələr vermək;

b) binalar tullantı sularını yaxınlıqdakı məişət, yaxud istehsalat kanalizasiya sisteminə, yaxud ikinci qurşağın sanitariya rejimi nəzərə alınmaqla zonanın birinci qurşağından kənarda yerləşən yerli təmizləyici qurğular kompleksinə axıdan şəbəkə ilə təmin edilməlidir. Kanalizasiya olmayan yerlərdə natəmizliyi daşıyan zaman birinci qurşağın ərazisinin çirklənməsinə şərait yaratmayan yerlərdə sukeçirməyən çirkab quyusu tikilməlidir.

c) yerüstü axım sularının birinci qurşaq sərhədlərindən kənara axıdılması təmin edilməlidir;

ç) meşə zolağında yalnız ağaclara xidmət və sanitariya qırılması ilə bağlı ağac kəsilmələrinə yol verilir.

13.3.1.5. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində aşağıdakı işlər görülməlidir:

a)yaşayış məntəqələri, müalicə-profilaktika və sağlamlıq müəssisələri, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri üçün ərazi ayrılmasını, həmçinin sənaye müəssisələrinin texnologiyasında su təchizatı mənbələrinin tullantı suları ilə çiklənmə təhlükəsini artıra bilən mümkün dəyişiklikləri tənzimləmək;

b) sənaye, kəndtəsərrüfatı və digər təyinatlı müəssisələri, yaşayış məntəqələri və ayrı-ayrı binaları abadlaşdırmaq, mütəşəkkil su təchizatı, kanalizasiya, su keçirməyən çirkab quyuları nəzərdə tutmaq, çirklənmiş yerüstü axım sularının mütəşəkkil kənarlaşdırılmasını təmin etmək;

c) məişət, istehsalat və yağış tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsini ölkənin su qanunvericiliyi və “Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydaları”-nın tələblərinə uyğun olaraq qəbul etmək;

ç) meşə zolağında ağacların yalnız onlara xidmət və sanitariya qırılması ilə bağlı kəsilmələrini həyata keçirmək.

13.3.1.6. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində aşağıdakılar qadağan edilir:

a) ərazinin natəmizliklərlə, zibillə, peyinlə, sənaye tullantıları ilə və b.s. çirkləndirilməsi;

b) yanacaq-sürtgü materialları, zəhərli kimyəvi maddələr və mineral gübrələr anbarlarının, tullantı toplayıcılar, şlamtoplayıcılar və su təchizatı mənbəyini kimyəvi çirkləndirə bilən digər obyektlərin yerləşdirilməsi;

c) qəbristanlıqlar, mal-qara qəbristanlığı, assenizasiya sahələri, filtrasiya sahələri, suvarılan torpaq sahələri, peyin saxlanan yerlər, silos xəndəkləri, heyvandarlıq və quşçuluq müəssisələri və su təchizatı mənbələrini mikrobla çirkləndirə bilən digər obyektlərin yerləşdirilməsi;

ç) gübrə və zəhərli kimyəvi maddələrdən istifadə olunması.

13.3.1.7. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının ikinci qurşağının ərazisində 13.3.1.5 və 13.3.1.6 maddələrinin tələblərinə əlavə olaraq:

sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının razılığı ilə təyin olunmuş yerlərdə, xüsusi rejim təmin olunan hallarda quşçuluq, paltar yuyulması, çimmək, turizm, su idmanı, çimərliklərin təşkili, və balıq ovuna yol verilir;

bərələrin, körpülərin və limanların yerləri təyin olunmalıdır;

gəmiçilik olan yerlərdə gəmilər məişət, çən suları və bərk tullantıları toplamaq üçün xüsusi həcmlərlə təmin olunmalı, limanlarda maye və bərk tullantıları qəbul etmək üçün tədbirlər görülməli, sərnişin platformaları və keşikçi gəmiləri natəmizliyi toplamaq üçün avadanlıqla təmin edilməlidir;

suaxardan, yaxud sututardan qum və çınqıl çıxarılması, eləcə də dibin dərinləşdirilməsi qadağan edilir;

eni ən azı 300 m olan sahil zolağında otlaq sahələrin olması qadağan edilir.

13.3.1.8. Yerüstü su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının ərazisində 13.3.1.5 maddəsində göstərilən sanitariya tədbirləri həyata keçirilməlidir.

13.3.1.9. Zonanın üçüncü qurşağında yerləşən meşələrdə ağacların əsas və aralıq istifadə üçün kəsilməsinə və müəyyən sahənin ağac tədarükü müəssisəsinə, həmçinin uzun müddətli istifadə üçün qırılacaq meşə sahəsi fonduna təhkim olunmasına yol verilir.

13.3.1.10. Kanallardan və su anbarlarından su təchizatı mənbəyi kimi istifadə olunduqda onların diblərinin çöküntüdən və sahil və səthlərinin su bitkilərindən vaxtaşırı təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Kanal və su anbarlarının su bitkiləri ilə dolmasının qarşısını kimyəvi üsullarla almaq üçün sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının icazə verdiyi kimyəvi reagentlərdən istifadə etməyə yol verilir.

13.3.2. Yeraltı su təchizatı mənbələri

13.3.2.1. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin birinci qurşağının ərazisində 13.3.1.1., 13.3.1.3 və 13.3.1.4 maddələrində göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Kənd təsərrüfatı obyektlərinin yeraltı suqəbuledicilərində keşikçi (həyəcan) siqnalizasiyanın nəzərə alınmamasına yol verilir.

13.3.2.2. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin ikinci qurşağının ərazisində 13.3.1.5 maddəsinin “a”, “b”, “c” bəndlərində və maddə 13.3.1.6-da göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.2.3. Zonanın ikinci qurşağında həyata keçirilən sanitariya tədbirlərinə maddə 13.3.2.2-də göstərilənlərdən əlavə aşağıdakılar da daxil edilməlidir:

sudaşıyıcı layın çirklənməsinə şərait yaradan bütün köhnə, fəaliyyətdə olmayan, zədəli, yaxud düzgün istismar edilməyən borulu və şaxtalı quyuların aşkar edilməsi, tamponajı, yaxud bərpa edilməsi;

yeni borulu quyuların qazılmasının tənzimlənməsi;

işlənmiş suların yeraltı laylara vurulması, bərk tullantıların yer altında basdırılması və yer təkinin işlənməsinin qadağan edilməsi və sudaşıyıcı layları çirkləndirə bilən uducu borulu və şaxtalı quyular ləğv edilməsi.

13.3.2.4. Yeraltı su təchizatı mənbəyinin zonasının üçüncü qurşağının ərazisində maddə 13.3.1.5 “a”, 13.3.1.6 “b” və 13.3.2.3-də göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Müdafiə olunan yeraltı sulardan istifadə edildikdə və sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırmaqla zonanın üçüncü qurşağında maddə 13.3.1.6-nın “b” bəndində göstərilən obyektlərin yerləşdirilməsinə yol verilir.

13.3.2.5. Məcraaltı suqəbuledicilərin və yerüstü mənbələrin infiltrasiyalı suqəbulediciləri qidalandıran, yaxud yeraltı su ehtiyatlarını süni surətdə artırmaq üçün istifadə edilən sahələrinin zonasının bütün qurşaqlarında sanitariya tədbirləri yerüstü su təchizatı mənbələrində olduğu kimi qəbul edilməlidir.

13.3.3. Su kəməri qurğularının meydançaları

13.3.3.1. Su kəməri qurğuları meydançalarının zonasının birinci qurşağının ərazisində 13.3.1.1 və 13.3.1.4 maddələrində göstərilən keşik mühafizəsi və 17.1.5 maddəsində göstərilən texniki mühafizə vasitələri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.3.2. Su kəməri qurğuları meydançalarının sanitariya-mühafizə qurşağı daxilində 13.3.2.2 maddəsində göstərilən sanitariya tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

13.3.4. Sudaşıyıcı borular

13.3.4.1. Sudaşıyıcı boruların sanitariya-mühafizə qurşağı daxilində torpağın və qrunt sularının çirklənməsinə səbəb ola biləcək mənbələr (ayaqyolular, çirkli su çökəklikləri, peyin anbarları, zibil qəbuledicilər və s.) olmamalıdır.

Qurşağın göstərilən çirkləndirici mənbələrlə sərhəd sahələrində plastmas, yaxud polad borular çəkilməlidir.

13.3.4.2. Sudaşıyıcı boruların zibil toplanan və assenizasiya sahələrində, filtrasiya sahələrində, suvarılan torpaq sahələrində, qəbristanlıqda, mal-qara qəbristanlığında, həmçinin sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ərazisində çəkilməsinə yol verilmir.

14. Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri

14.1. Ümumi göstərişlər

14.1.1. Su təchizatı sxemi bütün sənaye müəssisəsi üçün ümumi, yaxud ayrı-ayrı istehsalat, sex, yaxud texnoloji qurğu üçün qapalı dövrə şəklində qəbul edilməlidir.

Müəssisədəki soyuducu dövri su təchizatı sistemlərinin sayı istehsalat texnologiyasına, suyun keyfiyyətinə, temperaturuna, təzyiqinə irəli sürülən tələblər, su tələbatçılarının baş planda yerləşməsi və inşaatın növbəliliyi nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Su kəməri şəbəkəsinin borularının diametrini və uzunluğunu azaltmaq üçün sənaye müəssisə-sində ayrı-ayrı istehsalat, sex, yaxud texnoloji qurğu üçün tələbatçılara mümkün qədər yaxınlaş-dırılan ayrılmış dövri su təchizatı sistemləri qəbul edilməlidir.

14.1.2. Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri layihələndirilən zaman qızmış suyun aşağı potensiallı istiliyindən istifadə etməyin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.1.3. Dövri su təchizatı sistemini suyun texnoloji qurğulardan şırnaq kəsilməməsi şərtilə kənarlaşdırılıb soyuduculara, şırnağın kəsilməsi qurğunun konstruksiyası ilə bağlı hallar istisna olmaqla, kifayət qədər basqı altında verilməsinə layihələndirmək lazımdır.

14.1.4. Dövri su təchizatı sistemlərində təmizlənmiş və emal edilmiş təbiət və tullantı sularından istifadə etmək lazımdır. Təmizlənmiş tullantı sularından istifadə olunması sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

14.1.5. Dövri su təchizatı qurğuları layihələndirilərkən 10, 15 və 16-cı bölmələrin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

14.1.6. Dövri sistemdə istifadə edilən su boruları, avadanlığı və istilik-mübadilə aparatlarını korroziyaya uğratmamalı, bioloji örtük yaratmamalı, istilik-mübadilə səthlərində asılı maddə və duz birləşmələrindən ibarət çöküntü yaratmamalıdır.

Göstərilən tələbləri təmin etmək üçün dövri və qidalandırıcı suyun müvafiq təmizlənməsi və emalı nəzərdə tutulmalıdır.

14.1.7. Suyun təmizlənməsi, emalı və soyudulması üçün qurğu və avadanlığın tərkibi və ölçüləri bu qurğulara düşən maksimal hidravliki yük şəraitinə görə təyin edilməlidir.

14.2. Sistemlərin su balansı

14.2.1. Dövri su təchizatı sistemləri üçün itkilər, sistemdən lazımi atılmalar və bütün bu itkilərin yerini doldurmaq üçün qidalandırıcı su miqdarını nəzərə alan su balansı tərtib edilməlidir.

14.2.2. Balans tərtib edilərkən sistemdən ümumi su itkisinə daxil edilməlidir:

a) geri qaytarılmayan tələbat (sistemdən texnoloji ehtiyacların ödənilməsinə götürülən su);

b) soyutma zamanı buxarlanma ilə itən və (45) düsturu ilə təyin edilən su miqdarı

burada -soyuducu qurğuya (nohur,səpələyicili hovuz, yaxud qradirniya) daxil olan suyun temperaturu t₁ilə qurğudan çıxmış suyun temperaturu t₂arasındakı fərq;

q_s- sistemin su sərfi, m³/st;

K_b - ümumi istilikötürmədə buxarlanma ilə ötürülən istiliyin miqdarını nəzərə alan əmsal olub səpələyicili hovuzlar və qradirniyalar üçün quru termometrə görə havanın temperaturundan asılı olaraq cədvəl 37-ə, su anbarları-soyuducular (nohurlar) üçün suaxarda suyun təbii tem-peraturundan asılı olaraq cədvəl 38-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəl 37.

Havanın temperaturu, ⁰C	0	10	20	30	40
Qradirniya və səpələyicili hovuzlar üçün K_b-nin qiymətləri	0,001	0,0012	0,0014	0,0015	0,0016

İstehsal məhsulu suvarılan istilik-mübadilə aparatında soyudulduqda buxarlanma ilə itən su miqdarı (45) düsturu ilə hesablanan miqdardan iki dəfə çox qəbul edilməlidir.

Cədvəl 38.

Su anbarına tökülən çay, yaxud kanalda suyun temperaturu, ⁰C

Su anbarları-soyuducular üçünK_b-nin qiymətləri

0,0007

0,0009

0,0011

0,0013

0,0015

Q e y d:

1. Temperaturların aralıq qiymətləri üçün K_b interpolyasiya ilə təyin edilir.

2. Su anbarları-soyuducularda suyun təbii buxarlanması ilə itən su miqdarı su anbarlarını hesablamaq üçün mövcud normalarla təyin edilməlidir.

c) səpələyicili hovuzlarda, qradirniyalarda və suvarılan istilik-mübadilə aparatlarında küləklə aparılan su miqdarı P₂ (cədvəl 39-a əsasən qəbul edilir);

Cədvəl 39.

Soyuducu	Hava axını ilə aparılan su itkisiP₂ (soyudulan su sərfindən faizlə)
Sututucu qurğularla təchiz edilmiş ventilyatorlu qradirniyalar:
dövri suda toksik maddələr olmadıqda	0,1 – 0,2
toksik maddələr olduqda	0,05
Sututucu qurğusu olmayan qülləli qradirniyalar və suvarılan istilik-mübadilə aparatları	0,5 – 1
Sututucu qurğusu olan qülləli qradirniyalar	0,01 – 0,05
Açıq və səpələyicili qradirniyalar	1 – 1,5
Aşağıdakı məhsuldarlığa malik səpələyicili hovuzlar:
500 m³/st-a qədər	2 – 3
500 m³/st-dan çox 5000 m³/st-a qədər	1,5 – 2
5000 m³/st-dan çox	0,75 – 1
Q e y d. İtkilərin kiçik qiymətləri böyük məhsuldarlığa malik soyuducular üçün, həmçinin karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün soyuducu suyun emalı hesablanarkən qəbul edilməlidir.

ç) su təmizləyici qurğularda itən və 9-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən hesablanan su miqdarı;

d) sukeçirən əsaslarda su anbarları-soyuducularda və dambaların su keçirən hasarlamalarında filtrasiya ilə itən və hidrogeoloji axtarışların nəticələri əsasında hesablanan su miqdarı. Səpələyicili hovuzlardan və qradirniyaların su toplayan rezervuarlarından filtrasiya ilə itən su miqdarı hesab-lamalarda nəzərə alınmır;

e) dövri və qidalandırıcı suyun keyfiyyətindən, həmçinin onların emalından asılı olaraq sistemdən suyun atılması (sistemin üflənməsi).

14.3. Mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması

14.3.1. Qradirniyaların rezervuarlarında və istilik-mübadilə aparatlarında mexaniki qarışıqların çökməsinin mümkünlüyü və intensivliyi bu rayonda yerləşmiş və eyni mənbənin suyu ilə qidalanan dövri su təchizatı sistemlərinin istismar təcrübəsi, yaxud su və havadakı mexaniki çirkləndiricilərin miqdarı, qranulometrik tərkibi (hidravlik iriliyi) haqqında məlumatlar əsasında təyin edilməlidir.

İstilik-mübadilə aparatlarında mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması və çökmüş qarışıqların onlardan kənar edilməsi üçün bu aparatların iş prosesində vaxtaşırı hidroimpuls, yaxud hidropnevmatik üsulla yuyulması, həmçinin dövri suyun qismən şəffaflandırılması nəzərdə tutulmalıdır.

14.3.2. Dövri su təchizatı sistemlərini qidalandırmaq üçün istifadə edilən yerüstü su 9-cu böl-mənin göstərişlərinə uyğun şəffaflandırılmalıdır.

14.4. Suyun çiçəklənməsi (yosunlarla örtülməsi) və bioloji örtüyün yaranması ilə mübarizə

14.4.1. Su anbarları və nohur-soyuducularda suyun çiçəklənməsi ilə mübarizə tövsiyə olunan 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən su səthinə mis kuporosunun səpələnməsi ilə aparılmalıdır.

Mis kuporosundan istifadə edilməsi bütün hallarda sanitariya-epidemioloji xidmət və balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

14.4.2. İstilik-mübadilə aparatları və boru kəmərlərində bakterial bioloji örtüyün inkişafına yol verməmək üçün 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən dövri suyun xlorlanması tətbiq edilməlidir. Xlorun dozası bu su mənbəyindən istifadə edən su təchizatı sistemlərinin istismar təcrübəsinə əsasən, yaxud əlavə edilən qidalandırıcı suyun xlorudma qabiliyyətindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

14.4.3. Soyuducu suyu emal etmək üçün xlorlayıcı qurğular və sərf anbarları 9-cu bölmənin göstərişləri əsasında layihələndirilməlidir.

Ehtiyat xlorlayıcıların olması tələb edilmir. Xlorlu su xlorlayıcı qurğulardan soyudulmuş suyu qəbul edən kameraya verilməlidir.

Suyun yüksək xlorudma qabiliyyəti və dövri su təchizatı sisteminin boru kəməri böyük uzunluğa malik olduqda xlorlu suyun sistemə bir neçə nöqtədə daxil edilməsinə yol verilir.

14.4.4. Qradirniya, səpələyicili hovuzlar və suvarılan istilik-mübadilə aparatlarının su bitkiləri ilə örtülməsinin qarşısını almaq üçün soyuducu suyun 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən fasilələrlə mis kuporosu məhlulu ilə emalı tətbiq edilməlidir. Məhlul çənində mis kuporosu məhlulunun qatılığı 2-4% qəbul edilməlidir.

14.4.5. Qradirniya, səpələyicili hovuzlar və suvarılan soyuducuların səthində bioloji örtüyün yaranmasının qarşısını almaq üçün tövsiyə olunan 11-ci əlavənin göstərişlərinə əsasən dövri suyun qurğulardan əvvəl fasilələrlə əlavə xlorlanması tətbiq olunmalıdır. Suyun əlavə xlorlanması mis kuporosu məhlulu ilə eyni zamanda, yaxud mis kuporosu məhlulu ilə emaldan sonra yerinə yetirilməlidir.

14.4.6. Mis kuporosu məhlulu ilə təmasda olançənlər, novlar, boru kəmərləri, avadanlıq və bağlayıcı armatura korroziyaya davamlı materialdan olmalıdır.

14.5. Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması

14.5.1. Bu yarımfəslin göstərişləri şirin su mənbələrindən və təmizlənmiş tullantı sularından istifadə etdikdə istilik-mübadilə səthlərində soyuducu suyun qaynaması baş verməyən və su 60⁰C-dən artıq qızmadıqda istilik-mübadilə aparatları, maşınlar və aqreqatların soyuducu dövri sistemlərinin layihələndirilməsinə şamil edilir.

Q e y d. Soyuducu suya xüsusi tələblər irəli sürüldükdə, su 60⁰C -dən artıq isindikdə və istilik-mübadilə səthində onun yerli qaynaması baş verən hallarda qidalandırıcı suyun ion əvəzedici süzgəclərdə (natrium-kationlaşdırma, yaxud “qıt regenerasiya” ilə hidrogen-kationlaşdırma) yumşaldılması lazımdır. Suyun sonradan turşu, yaxud fosfatlarla emal edilməsi ilə əhənglə emalına yol verilir.

14.5.2. Q_əK_b≥3 şərti ödənildikdə karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almaq üçün (Q_ə-qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l; K_b- çöküntü verməyən duzların qatılaşma-buxarlanma əmsalıdır) suyun aşağıdakı üsullardan biri ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır: turşu daxil etmə, rekarbonizasiya, polifosfatlarla fosfatlaşdırma və fosfatlar və turşularla birlikdə emal. Üzvi fosforlu birləş-mələrdən istifadəyə yol verilir.

14.5.3. Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almaq üçün istifadə ediləcək üsul aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

turşularla emal - təbiət sularının istənilən qələviliyi və ümumi codluğunda, eləcə də sistemdə suyun buxarlanma əmsallarının istənilən qiymətlərində;

fosfatlarla emal - qidalandırıcı suyun qələviliyi Q_ə= 5,5 mq-ekv/l-ə qədər olduqda;

fosfatlar və turşularla birgə emal - fosfatlarla emal karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısını almayan hallarda, yaxud üfürülmənin miqdarı iqtisadi cəhətdən əlverişli olmadıqda;

tüstü qazları, yaxud karbon qazı ilə emal - qidalandırıcı suyun qələviliyi 3,5 mq-ekv/l-ə və

qəbul buxarlanma əmsalı 1,5-ə qədər olduqda.

Turşular, karbon qazı və fosforlu reagentlərin dozaları tövsiyə edilən əlavə 12-nin göstərişləri əsasında edilməlidir.

14.6. Sulfat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması

14.6.1. Kalsium sulfatın çökməsinin qarşısını almaq üçün dövri suda və ionlarının aktiv qatılığının məhsulu kalsium sulfatın həllolma məhsulundan artıq olmamalıdır (əlavə 12).

14.6.2.və ionlarının aktiv qatılığının məhsulunu göstərilən həddə saxlamaq üçün dövri suyun üfürülmə miqdarını dəyişməklə, yaxud qidalandırıcı suda və ionlarının qatı-lığını qismən azaltmaqla buxarlanma əmsalının müvafiq qiyməti qəbul edilməlidir.

14.6.3. Dövri su təchizatı sistemində sulfat birləşmələrinin çökməsi ilə mübarizə aparmaq üçün suyun -ə görə 10 mq/l dozada natriumüçpolifosfat, yaxud 5 mq/ldozada karboksimetil-sellüloza ilə emalı qəbul edilməlidir.

14.7. Korroziyanın qarşısının alınması

14.7.1. Boru kəmərləri və istilik-mübadilə aparatlarını korroziyadan müdafiə etmək üçün suyun ingibitorlarla emalı, müdafiə örtükləri və elektrokimyəvi müdafiə tətbiq edilməlidir.

14.7.2. Dövri su təchizatı sistemlərində ingibitorlardan və müdafiə örtüklərindən istifadə edil-dikdə istilik-mübadilə cihazlarının və boru kəmərlərinin çöküntü və su bitkilərindən əsaslı surətdə təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.7.3. İngibitor kimi natrium üçpolifosfat, natrium heksametafosfat, üç tərkibli qarışıq (heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat, sink sulfat və kalium bixromat), natrium silikat və digər reagentlərdən istifadə edilməlidir. İngibitorun ən səmərəli növü hər bir konkret şəraitdə təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda natrium nitrit və üzvi fosforlu birləşmələrdən istifadəyə yol verilir.

14.7.4. Qoruyucu fosfat pərdəsi yaratmaq üçün natrium üçpolifosfat və natrium heksametafosfatdan istifadə edildikdə dövri sistemin suyunda ingibitorun qatılığı 2-3 gün müddətində 100 mq/l (P₂O₅ hesabı ilə), fosfat pərdəsini saxlamaq üçün qidalandırıcı sudaP₂O₅ hesabı ilə 7-15 mq/l qəbul edilməlidir. Bu zaman istilik-mübadilə aparatlarında suyun hərəkət sürəti 0,3 m/s-dən az olmamalıdır.

14.7.5. Üç tərkibli ingibitor tətbiq edildikdə kalium bixromatın dozası -yə görə 2-4 mq/l; sink sulfat -a görə 1,5-3 mq/l və heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat -ə görə 3-5 mq/l qəbul edilməlidir.

Belə hallarda üfürülmə suyu sututara axıdıldıqda sututarın suyunda və qradirniyadan hava axını ilə çıxarılan su damlalarının yayılma zonasında havada xromun miqdarı təyin edilməlidir. Bu miqdarlar həddi yol verilən qatılıqdan (HYQ) çox olmamalıdır. Sistemdə suyun hərəkət sürəti 0,5 m/s-dən az olmamalıdır.

14.7.6. Natrium silikatdan istifadə edildikdə maye şüşənin SiO₂-yə görə dozası 10 mq/l qəbul edilməli, xloridlərin və sulfatların yüksək qatılığında (≥ 500 mq/l) SiO₂-nin dozasını 30-40 mq/l-ə qədər artırmaq lazımdır.

14.7.7. Müdafiə örtükləri və elektrokimyəvi müdafiə 11.32-11.41 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

14.8. Dövri sistemlərin suyunun soyudulması

14.8.1. Soyuducunun növü və ölçüləri aşağıdakılar nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir:

hesabi su sərfləri;

soyudulmuş suyun hesabi temperaturu, sistemdə temperatur düşgüsü və texnoloji prosesin soyutma səmərəsinin dayanıqlığına tələbləri;

soyuducunun iş rejimi (daimi, yaxud fasilələrlə);

hesabi meteoroloji parametrlər;

soyuducunun müəssisə ərazisində yerləşmə şəraiti, ətraf ərazidəki tikintilərin xarakteri, səsin yol verilən həddi, soyuducudan hava axını ilə çıxarılan su damlalarının ətraf mühitə təsiri;

qidalandırıcı və dövri suyun kimyəvi tərkibi və s.

14.8.2. Su soyuducularının tətbiq sahələri cədvəl 40-a əsasən qəbul edilməlidir.

14.8.3. Soyuducu qurğuların texnoloji hesablanması atmosfer havasının quru və nəm termometrə (yaxud havanın nisbi nəmliyinə) görə ilin yay fəslində günün saat 7, 13 və 19-da ölçülmüş 1-10%-li təminatlı çoxillik orta sutkalıq temperaturuna aparılmalıdır. İstilik və atom elektrik stansiyaları üçün orta və daha isti ilin yay fəslinin atmosfer havasının quru və nəm termometrə görə orta sutkalıq temperaturasına aparılmalıdır. Təminat su tələbatçılarının kateqoriyasından asılı olaraq cədvəl 41-ə əsasən seçilir.

Cədvəl 40.

Soyuducular	Su soyuducusunun tətbiq sahəsi
Soyuducular	Xüsusi istilik yükü,minkkal/(m²/st)	Suda temperatur düşgüsü, ⁰C	Soyudulmuş suyun temperaturu ilə islanmış termometrə görə havanın temperaturu arasındakı fərq, ⁰C
Ventilyatorlu. qradirniyalar	80 - 100 və daha çox	3 – 20	4 – 5
Qülləli qradirniyalar	60 – 100	5 – 15	8 – 10
Səpələyicili hovuzlar	5 – 20	5 – 15	10 – 12
Su anbarları-soyuducular	0,2 – 0,4	5 – 15	6 – 8
Radiatorlu (quru) qradirniyalar	-	5 – 15	20 – 35
Açıq və səpələyicili	7 - 15	5 – 15	10 - 12
Q e y d. Cədvəldə göstərilən rəqəmlər soyuducuya daxil olan suyun temperaturu 45⁰C-dən çox olmayan hallar üçün verilmişdir.

Göstərilən təminatlı atmosfer havasının orta sutkalıq temperaturu və nəmliyi barədə məlumatlar olmadıqda, TN və Q 2.01.01-in göstərişlərinə əsasən, ən isti ayın saat 13-ə təsadüf edən orta temperatur və nəmliyi qəbul edilməli, bu zaman su tələbatçılarının kateqoriyasından asılı olaraq havanın nəmliyini sabit saxlamaqla nəm termometrə görə temperaturuna 1-3⁰C əlavə edilməlidir.

Cədvəl 41.

Su tələbatçılarının kateqoriyası	Soyudulmuş suyun temperaturunun hesabi temperaturdan çox olmasının istehsalın texnoloji prosesinin korlanma, yaxud avadanlığın işinin pisləşmə dərəcəsinə təsiri	Su soyuducuların hesablanmasında meteoroloji parametrlərin təminatı, %
I	İstehsalın texnoloji prosesinin tam pozulması və nəticədə əhəmiyyətli itkilərin yaranması	1
II	Ayrı-ayrı qurğuların texnoloji prosesinin yol verilən müvəqqəti pozulması	1
III	İstehsalın bütövlükdə və ayrı-ayrı qurğuların texnoloji prosesinin iqtisadi səmərəsinin müvəqqəti azalması	10

14.8.4. Qradirniyaların texnoloji hesablanması soyudulmanın aktiv zonasındakı istilik-kütlə mübadiləsi və qradirniyanın aerodinamik müqaviməti nəzərə alınmaqla, yaxud təcrübə əsasında tərtib edilmiş qrafiklərlə yerinə yetirilməlidir.

14.8.5. Səpələyicili hovuzların və açıq qradirniyanın texnoloji hesablanması təcrübə qrafikləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

14.8.6.Radiatorlu qradirniyaların texnoloji hesablanması hava ilə soyudulan qabırğalı borulu istilik-mübadilə aparatlarının hesablanması üçün qəbul edilmiş metodla yerinə yetirilməlidir.

14.8.7. İstilik və atom elektrik stansiyaları üçün su anbarları-soyuducuların texnoloji hesablanması orta il üçün su anbarının istilik toplama qabiliyyəti, yüklənmə qrafikləri və avadanlığın təmiri nəzərə alınmaqla orta aylıq hidroloji və meteoroloji amillərə əsasən yerinə yetirilməlidir. 10% təminatlı orta və ən isti ilin yay dövrü üçün soyuducu suyun sutkalıq maksimal temperaturlarına görə avadanlığın gücü yoxlanılır, qurğunun gücünün hədləri və məhdudlaşdırılma müddəti təyin edilir. Başqa təyinatlı mövcud sututarlardan suyun soyudulması üçün istifadə edildikdə temperatur rejiminin təbii şəraitdə və isinmiş suyun onlara axıdılması zamanı fəzada formalaşmasının xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.

14.8.8. Dövri suda qradirniyalar və səpələyicili hovuzların konstruksiya materialına qarşı aqressiv qarışıqlar olduqda suyun müvafiq emalı, yaxud konstruksiyaların müdafiə materialı ilə örtülməsi nəzərə alınmalıdır.

14.8.9. Səpələyicili hovuzlarda və qradirniyaların rezervuarlarında suyun dərinliyi 1,7 m-dən, su səthindən hovuzun, yaxud rezervuarın yuxarı tilinə qədər məsafə 0,3 m-dən az olmamalıdır.

Binaların örtüyündə yerləşdirilmiş qradirniyalarda içərisində suyun dərinliyi 0,15 m-dən az olmayan altlığın olmasına yol verilir.

14.8.10. Qradirniyaların su toplanan rezervuarları və səpələyicili hovuzlar aparıcı, buraxıcı və daşma boruları, həmçinin suyun minimal və maksimal səviyyələrini xəbər verən avadanlıqla təchiz edilməlidir. Aparıcı boru kəmərində yarıqlarının eni 30 mm-dən çox olmayan zibil tutucu barmaqlıq qoyulmalıdır.

Su toplanan rezervuarların və səpələyicili hovuzların dibi buraxıcı boru yerləşən çökəklik istiqamətində 0,01-dən az olmayan mailliyə malik olmalıdır.

14.8.11. Səpələyicili hovuzların su gətirən və aparan borularında təmizləmə və təmir zamanı hovuzu işdən ayırmaq üçün bağlayıcı armatur qoyulmalıdır.

14.8.12. Ventilyatorlu və qülləli qradirniyaların su toplanan rezervuarları və səpələyicili hovuzlar ətrafında eni 2,5 m-dən az olmayan və soyuducuların giriş pəncərələrindən və səpələyicili hovuzlardan hava axını ilə çıxarılmış suyun kənara rahataxıb getməsi üçün mailliyi olan, su keçirməyən örtüklü zolaq nəzərdə tutulmalıdır.

14.9. Qradirniyalar

14.9.1. Qradirniyalar yüksək xüsusi hidravlik və istilik yükünə malik dövri su təchizatı sistemlərində suyun dayanıqlı və dərin soyudulması tələb olunan hallarda tətbiq edilməlidirlər.

İnşaat işlərinin həcminin azaldılması, soyudulan suyun temperaturunu çevik tənzimləmək, suyun, yaxud soyudulan məhsulun verilmiş temperaturunu saxlamaq üçün prosesin avtomatlaşdırılması lazım gəldikdə ventilyatorlu qradirniyalardan istifadə etmək lazımdır.

Tikintili ərazilərdə ventilyatorlu qradirniyalar mümkün qədər dam örtüklərində yerləşdirilməlidir.

Azərbaycan Respublikası şəraitində eninə-axınlı qradirniyalardan istifadə edilməsinə yol verilir.

Məhdud su ehtiyatları olan rayonlarda, həmçinin dövri suyun toksik maddələrlə çirklənməsinin qarşısını almaq və ətraf mühiti onların təsirindən qorumaq məqsədilə radiatorlu (quru), yaxud qarışıq (quru və ventilyatorlu) qradirniyalardan istifadənin mümkünlüyü nəzərdən keçirilməlidir.

14.9.2. Dövri suyun yüksək səviyyədə soyudulmasını təmin etmək üçün pərdəli suvarıcıları olan qradirniyalardan istifadə edilməlidir.

Dövri suda piy, qətran və neft məhsulları olduqda damcılı suvarıcıları olan qradirniyalardan istifadə edilməlidir; su ilə yuyulmayan və çöküntü yaradan asılı maddələr olduqda səpələyicili qradirniyalar tətbiq edilməlidir.

14.9.3. Suvarıcılar blok şəklində nəzərdə tutulmalı, konstruksiya və yerləşdirilmələri su və hava axınlarının soyuducu qurğunun sahəsində bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.9.4. Suyun paylanma sistemi basqılı borulu qəbul edilməlidir; novların da qəbul edilməsinə yol verilir. Məşəl yaradan və aşağı istiqamətlənmiş ucluqlar qoyulduqda, ucluqlardan suvarıcıya qədər olan məsafə 0,8-1,0 m, yuxarı istiqamətlənmiş ucluqlar qoyulduqda isə 0,3-0,5 m qəbul edilməlidir.

14.9.5. Paylaşdırma sisteminin borularında ucluqların yerləşməsi suyun suvarıcının üstündə soyuducu qurğunun sahəsi boyu bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.9.6. Su damlalarının qradirniyalardan kənara çıxarılmasının qarşısını almaq üçün hava paylaşdırıcı zonada külək arakəsmələri, su paylaşdırıcı sistemin üstündə isə sututucu qurğu qoyulmalıdır.

14.9.7. Sututucu qurğuların konstruksiyası və yerləşməsi soyuducu qurğunun bütün sahəsi boyu birbaşa şaquli yarıqların (optik sıxlıq) olmasının qarşısını almalıdır; bu zaman su damlalarının çıxarılması dövri suda toksik maddələr olmadıqda onun sərfinin 0,1-0,2%-dən, toksik maddələr olduqda isə 0,05%-dənçox olmamalıdır.

Ventilyatorlu qradirniyalarda sututucu qurğular ventilyatorun işçi təkərindən onun diametrinin 0,5 mislindən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidir.

14.9.8. Qradirniyalar bina örtüklərində yerləşdirildikdə onların hava girişi pəncərələrində jalyüzlər qoyulmalıdır.

14.9.9. Qradirniyaların karkasının üst örtüyünün konstruksiyası xarici havanın sorulmasına imkan verməməlidir.

14.9.10. Ventilyatorlu qradirniyalar havanı iki tərəfdən götürən çox bölməli, yaxud bütün perimetri boyu götürən bir bölməli qəbul edilməlidirlər.

14.9.11. Qradirniyaların giriş pəncərələrinin sahəsi onun planda sahəsinin 34-45%-ni təşkil etməlidir.

14.9.12. Qradirniyaların planda forması: ventilyatorlu bölməlilərdə kvadrat, yaxud tərəflərinin nisbəti 4:3-dən çox olmayan düzbucaq, bir bölməli və qülləli qradirniyalarda dairəvi, çoxbucaqlı, yaxud kvadrat şəkilli qəbul edilməlidir.

14.9.13. Qış aylarında qradirniyaların buz bağlamasının qarşısını almaq üçün onun bir, yaxud bir neçə bölməsini, bir neçə soyuducu qurğu işlədikdə onlardan birini, yaxud bir neçəsini işdən ayırmaqla qalan bölmələrin, yaxud soyuducu qurğuların hidravlik və istilik yükünün artırılmasının, suvarıcıya verilən soyuq havanın azaldılmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.9.14. Qış aylarında soyudulmuş suyun lazımi temperaturunu saxlamaq üçün isti suyun bir hissəsini soyuducu qurğunun soyudulmuş su rezervuarına axıdan qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

14.9.15. Qradirniyaların konstruksiyası aşağıdakı materiallardan olmalıdır:

karkas – dəmir-betondan, poladdan, yaxud ağac materialdan;

divar örtükləri - ağacdan, xrizotilsement, yaxud plastmasdan hazırlanmış lövhələrdən;

suvarıcı - ağac materialdan, xrizotilsement, yaxud plastmas materialdan;

sututucu qurğular - ağac materialdan, xrizotilsement, yaxud plastmas materialdan;

su toplanan rezervuarlar – dəmir-betondan.

Ağac konstruksiyalar yuyulmayan antiseptiklərlə örtülməli, yumşaq yarpaqlı ağac növündən olanlar xüsusi məhlullarla doydurulmalıdır.

Metal konstruksiyalar korroziyaya davamlı örtüklə müdafiə olunmalıdır. Dəmir-beton konstruksiyalar şaxtaya davamlılıq və su keçirməzliyinə görə maddə 17.3.7-də göstərilmiş beton markalarından hazırlanmalıdır.

14.10. Su anbarları – soyuducular

14.10.1. Su anbarları-soyuducular suyun soyudulma səmərəsinə ciddi tələblər olmadıqda, müəssisə yaxınlığında məhsuldar olmayan sərbəst torpaq sahəsi, təbii sututarlar, yaxud süni su anbarları olduqda qəbul edilməlidir.

14.10.2. Su anbarları-soyuducuların dərinliyi suyun yay səviyyələrində su anbarının dövretmə zonası sahəsinin 80%-də 3,5 m-dən az olmamalıdır. Dayazlaşmanın qarşısını alan, həmçinin suyun tələb olunan keyfiyyətini təmin etmək üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.3. Su anbarları-soyuducular üçün bəndlər, su tullayıcılar, su buraxıcılar və kanallar hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsində istifadə olunan normativ sənədlər əsasında layihələndirilməlidir.

14.10.4. Su anbarları-soyuducuların su-təsərrüfat hesablanmaları adi su anbarlarının buxarlanma ilə əlavə su itkisi nəzərə alınmaqla hesablanmalarına uyğun yerinə yetirilməlidir.

14.10.5. Su anbarları-soyuduculardan istifadə əmsalları laboratoriya model tədqiqatları, müəssisə genişləndirildikdə isə istehsalat tədqiqatlarının nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

14.10.6. Suqəbuledici və suburaxıcı, həmçinin suyun soyudulmasını yaxşılaşdıran (şırnaq yönəldici qurğular, şırnaq yönəldici dambalar) qurğuların konstruksiyaları və yerləşməsi, küləyin təsiri, sututarın hidroloji xüsusiyyətləri (axın, külək, sıxlıq və digər cərəyanlar),həmçinin soyudulan suyun şaquli dövretməsinin yaradılması və istifadə edilməsi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Temperaturu azaltmaq, götürülən suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və xırda balıqları müdafiə etmək məqsədilə dərinlik suqəbuledicilərinin tikintisinin məqsədəuyğunluğu araşdırılmalıdır.

14.10.7. Təzə su axarı olan su anbarları-soyuducular üçün işlənmiş suyun bir hissəsinin su anbarının aşağı byefinə atılması nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.8. Su anbarları layihələndirilərkən onların yatağının hazırlanması (ağacdan, kollardan və s. təmizlənməsi) üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır. Hər bir konkret hal üçün tədbirlərin tərkibi və həcmi təyin edilməlidir.

14.10.9. Su anbarları-soyuducuların sahillərinin yuyulmasının və lillənməsinin qarşısının alınması üçün aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır: sahillərin bərkidilməsi, yerüstü axınların nizamlanması, yarğan mənsəblərində dambaların tikilməsi, torpaq şumlanmasının qadağan edildiyi zonanın təyini, ot əkini, su anbarının yamaclarında kolluğun salınması.

14.10.10. Su anbarına söykənən ərazilərdə bataqlıqlanma getdikdə meliorativ tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

14.10.11. Su anbarının suyunda duzun qatılığını azaltmağa ehtiyac olan hallarda anbarın aşağı laylarından suyun atılması və digər suaxarlardan anbara təzə su verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.11. Səpələyicili hovuzlar

14.11.1. Səpələyicili hovuzlar suyun soyudulma səmərəsinə ciddi tələblər olmadıqda, havanın daxil olması üçün açıq meydançalar olduqda qəbul edilməlidir. Onların uzun tərəfi hakim küləklər istiqamətinə perpendikulyar yerləşdirilməlidir. Səpələyicili hovuzlar ərazidə yerləşdirildikdə dumanın yaranması və qonşuluqda olan qurğu və yolların buz bağlamasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

14.11.2. Səpələyicili hovuzlar iki bölmədən az olmayaraq layihələndirilməlidir, bir bölməli səpələyicili hovuzun fasilələrlə işləyən dövri su təchizatı sistemləri üçün layihələndirilməsinə yol verilir.

14.11.3. Səpələyici ucluqların paylaşdırıcı sistemin borularında yerləşdirilməsi suyun hovuzda bərabər paylanmasını təmin etməlidir.

14.11.4. Kənar ucluqların oxları arasında səpələyicili hovuzun eni 50 m-dən çox olmamalıdır.

Hava axını ilə aparılan su damlalarının miqdarını azaltmaq üçün kənar ucluqlar hovuzun sərhədlərindən onlardakı basqının və küləyin sürətindən asılı olaraq 7-10 mməsafədə yerləşdirilməlidir.

14.11.5. Qış aylarında səpələyicili hovuzun hər bir bölməsində lazımi temperatur rejimini saxlamaq üçün suyu səpələmədən hovuza daxil edən boru kəməri layihələndirilməlidir.

14.11.6. Səpələyicili hovuzların konstruksiyası betondan, yaxud dəmir-beton lövhələrdən qəbul edilməli və onların səthi hidroizolyasiya ekranı ilə örtülməlidir.

14.11.7. Səpələyicili qurğuları təbii sututarların üstündə yerləşdirməyə yol verilir. Belə hallarda sahil yamacının planlaşdırılması və bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

14.12. Soyuducuların müəssisənin ərazisində yerləşdirilməsi

14.12.1. Soyuducular müəssisə ərazisində yerləşdirildikdə onlara havanın sərbəst çatması, həmçinin boru kəmərləri və kanalların ən az uzunluğa malik ola bilmələri üçün şəraitin təmin olunması, qurğular (ventilyatorlu və qülləli qradirniyalar və səpələyicili hovuzlar üçün) və binaların buz bağlamasının qarşısını almaq üçün qış küləklərinin istiqaməti nəzərə alınmalıdır.

14.12.2. Su soyuducuları, binalar və qurğular, həmçinin soyuducuların öz aralarındakı məsafə TNvəQ II-89-ın göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

15. Avadanlıq, armatur və boru kəmərlərinin yerləşdirilməsi

15.1. Bölmənin göstərişləri otaqların ölçüləri təyin edildikdə, texnoloji və nəqliyyat-yük avadanlığı, armatur quraşdırıldıqda, həmçinin binalarda və su təchizatı qurğularında boru çəkildikdə nəzərə alınmalıdır.

15.2. İstehsalat otaqlarının sahəsi təyin edildikdə keçidlərin eni aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır:

nasoslar, yaxud elektrik mühərrikləri arasında - 1 m;

nasoslar, yaxud elektrik mühərrikləri ilə içəri otaqlarda divarlar arasında - 0,7 m, digər otaqlarda - 1 m; keçidin elektrik mühərriki tərəfdən eni rotorun sökülməsinə imkan verməlidir;

kompressorlar, yaxud hava üfürücülər arasında - 1,5 m, onlarla divar arasında - 1 m;

avadanlığın hərəkətsiz çıxıntılı hissələri arasında - 0,7 m;

elektrik paylaşdırma lövhəsi qarşısında -2 m.

Q e y d:

1. Avadanlıq ətrafında istehsalçı-zavod tərəfindən təyin edilmiş keçidlər onların pasportu əsasında qəbul edilir.

2. Basqılı qol borularının diametri 100 mm-ə qədər olan aqreqatlar üçün yol verilir: aqreqatların divar yanında, yaxud kronşteynlər üstündə quraşdırılması; çıxıntılı hissələri arasındakı məsafə 0,25 m-dən az olmamaq və ikili aqreqat ətrafında eni 0,7 m-dən az olmayan keçid yaratmaq şərtilə iki aqreqatın bir əsas üstündə quraşdırılması.

15.3. Texnoloji avadanlıq, armatur və boru kəmərlərinin istismarı üçün onlar yerləşən otaqlarda aşağıdakı şərtlərə cavab verən qaldırıcı-nəqliyyat avadanlığı nəzərdə tutulmalıdır: yükün kütləsi 5 tona qədər olduqda - əllə idarə edilən tal, yaxud əllə idarə edilən asma kran-tir; kütləsi 5 tondan çox olduqda - əllə idarə edilən körpü-kran; yük 6m-dən hündürə qaldırıldıqda, yaxud kranaltı yol 18 m-dən çox olduqda - elektrik kran avadanlığı.

Q e y d:

1. Yalnız texnoloji avadanlığın quraşdırılması üçün (basqılı süzgəclər, hidroqarışdırıcılar və s.) yük qaldıran kranların nəzərdə tutulması tələb edilmir.

2. Kütləsi 0,3 tona qədər olan avadanlıq və armaturun yerinin dəyişdirilməsi üçün takelaj vasitələrindən istifadə etməyə yol verilir.

15.4. Kran avadanlığı olan otaqlarda quraşdırma meydançası nəzərdə tutulmalıdır.

Avadanlıq və armaturun quraşdırma meydançasına çatdırılması takelaj vasitələrlə, yaxud ancaq binadan çıxan monorels üstündəki tal, əsaslandırılmış hallarda isə nəqliyyat vasitələri ilə yerinə yetirilməlidir.

Kran avadanlığının xidmət zonasındakı quraşdırma meydançasında qoyulmuş avadanlıq, yaxud nəqliyyat vasitəsi ətrafında eni 0,7 m-dən az olmayan keçid təmin edilməlidir.

Darvaza və qapıların ölçüləri avadanlığın, yaxud yüklü nəqliyyat vasitəsinin qabarit ölçülərindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

15.5. Kran avadanlığının yükqaldırma qabiliyyəti yeri dəyişdirilən yükün, yaxud avadanlığın, onların nəqlinə istehsalçı-zavodun irəli sürdüyü tələblər nəzərə alınmaqla, maksimal kütləsindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

Avadanlığın tam quraşdırılmış variantda nəqlinə istehsalçı-zavodun tələbləri olmadıqda kranın yükqaldırma qabiliyyətinin avadanlığın detalları, yaxud hissələrinin maksimal kütləsinə görə təyin edilməsinə yol verilir.

Q e y d. Avadanlığın kütləsi və ölçülərinin daha güclü avadanlıqla əvəz edilməsində artımı nəzərə alınmalıdır.

15.6. Qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq olan otaqların hündürlüyü (quraşdırma meydançası səviyyəsindən örtük tirlərinin aşağı tilinə qədər) və kranların qoyulması “Yük qaldıran kranların quruluşu və təhlükəsiz istismar qaydaları”nın göstərişlərinə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

Qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq olmayan otaqların hündürlüyü MSN 3.02-01-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

15.7. Avadanlıq, elektrik ötürücüləri və siyirtmələrin (bağlayıcı armaturun) nazim çarxlarına xidmət sahələri döşəmədən 1,4 m-dən hündürdə yerləşdikdə xüsusi meydançalar, yaxud körpücüklər nəzərdə tutulmalıdır; meydança, yaxud körpücükdən xidmət sahəsinə qədər olan hündürlük 1 m-dən çox olmamalıdır.

Avadanlığın özüllərinin genişləndirilməsinin nəzərdən keçirilməsinə yol verilir.

15.8. Döşəmədən (yaxud körpücükdən) çıxıntılı konstruksiyaların aşağısına qədər məsafə 1,8 m-dən az olmadıqda quraşdırma, yaxud xidmət meydançalarının altında avadanlıq və armaturun qoyulmasına yol verilir. Bu zaman avadanlıq və armaturun üstündə çıxarıla bilən meydança örtükləri, yaxud oyuq nəzərdə tutulmalıdır.

15.9. Məsafədən, yaxud avtomatik idarə edilən istənilən diametrli siyirtmələr (bağlayıcılar) elektrik ötürücülü olmalıdır. Pnevmatik, hidravlik, yaxud elektromaqnit ötürücülərdən istifadəyə yol verilir.

Məsafədən, yaxud avtomatik idarəetmə olmadıqda diametri 400 mm və ondan az olan bağlayıcı armatur əl ötürücülü, 400 mm-dən böyük olduqda isə elektrik, yaxud hidravlik ötürücülü nəzərdə tutmaq lazımdır; ayrı-ayrı hallarda müvafiq əsaslandırma olduqda diametri 400 mm-dən böyük armaturun əl ötürücülü olmasına yol verilir.

15.10. Binalarda və qurğularda boru kəmərləri, bir qayda olaraq, döşəmə səthində dayaqlar, yaxud kronşteynlər üstündə çəkilməli, armatur və avadanlığa yaxınlaşmaq və xidmət göstərmək üçün boru kəmərləri üstündə körpücüklər qoyulmalıdır.

Boru kəmərlərinin çıxarılan lövhələrlə örtülən kanallarda, yaxud zirzəmilərdə çəkilməsinə yol verilir. Boru kəməri döşənən kanalların ölçüləri aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

borunun diametri 400 mm-ə qədər olduqda - eni diametrdən 600 mm, dərinliyi 400 mm çox;

borunun diametri 500 mm və çox olduqda - eni diametrdən 800 mm, dərinliyi 600 mm çox.

Flanslı armatur qoyulan yerlərdə kanal 11.63 maddəsinin göstərişləri əsasında genişləndirilməlidir.

Kanalların dibinin çökəklik istiqamətində mailliyi 0,005-dən az olmamalıdır.

15.11. Basqılı və özüaxınlı-basqılı boru kəmərləri binalarda və su kəməri qurğularının ərazilərində hasar daxilində polad borulardan qəbul edilməlidir.

Aqressiv mayeləri nəql etdirən boruların materialı 9-cu bölmənin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

16. Elektrik avadanlığı, texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və idarəetmə sistemləri

16.1. Ümumi göstərişlər

16.1.1. Su təchizatı sistemi qurğularının elektrik qəbuledicilərinin elektrik təchizatının etibarlılıq kateqoriyası “Elektrik qurğularının quraşdırılması qaydaları”na əsasən təyin edilməlidir.

Nasos stansiyalarının elektrik təchizatının etibarlılıq kateqoriyası 10.1 maddəsinə görə nasos stansiyaları üçün qəbul edilmiş kateqoriya ilə eyni olmalıdır.

16.1.2. Elektrik mühərriklərinin gərginliyi onların gücündən, elektriklə qidalandırmanın qəbul edilmiş sxemi və layihələndirilən obyektin gələcəkdə inkişafı nəzərə alınmaqla seçilməlidir; elektrik mühərriklərinin hazırlanma variantı elektrik avadanlığı yerləşdiriləcək otaqların xarakteristikasından və ətraf mühitdən asılı olaraq seçilir.

Reaktiv gücün ödənilməsi sinxron elektrik mühərriklərinin hərəkətə gətirilməsi, onlar olmadıqda isə “Reaktiv gücün ödənilməsi üzrə rəhbəh göstərişlər”in tələbləri nəzərə alınmaqla kondensatorların köməyi ilə yerinə yetirilməlidir.

16.1.3. Paylaşdırıcı qurğular, transformator yarımstansiyaları və idarəetmə lövhələri onların genişləndirilməsi və gücləndirilməsi mümkün olan otaqlarda yerləşdirilməlidir. Ayrıca dayanmış bağlı paylaşdırıcı qurğuların və transformator yarımstansiyaların layihələndirilməsinə yol verilir.

Bağlı lövhələr istehsalat otaqlarının eyvanlarında yerləşdirildikdə onlara su düşməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir.

16.1.4. Texnoloji nəzarət sistemlərində aşağıdakıların nəzərdə tutulması vacibdir:

- daimi nəzarət üçün vasitələr və cihazlar;

- vaxtaşırı nəzarət vasitələri ( qurğuların sazlanması və işinin yoxlanması və s.).

16.1.5. Suyun keyfiyyət parametrlərinə cihazlar və analizatorlar, yaxud laboratoriya metodları ilə fasiləsiz texnoloji nəzarət edilməlidir.

16.1.6. Qurğuların konstruksiyalarında elektrik avadanlığı və avtomatlaşdırılma vasitələri quraşdırmaq üçün xüsusi detallar, yarıqlar, kameralar və s. qoyulmalıdır.

16.1.7. Texnoloji proseslərin idarə edilməsi və qurğuların avtomatlaşdırılma həcmi istismar şəraitindən asılı olaraq qəbul edilməli, sosial amillər nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalarla əsaslandırılmalıdır.

16.1.8. Su təchizatı qurğularının avtomatlaşdırılma həcmi təyin edildikdə onların məhsuldarlığı, iş rejimi, məsuliyyət dərəcəsi, etibarlılığına tələblər, həmçinin xidmət heyətinin azaldılma perspektivi, işləyənlərin iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, elektrik enerjisi, su, reagent sərfinin azaldılması, ətraf mühitin müdafiə tələbləri nəzərə alınmalıdır.

16.1.9. Su təchizatı qurğularının avtomatlaşdırılma sistemi nəzərə almalıdır:

- təyin edilmiş rejim, yaxud proqrama uyğun olaraq əsas texnoloji proseslərin avtomatik idarə edilməsi;

- texnoloji avadanlığın iş rejimini və onun vəziyyətini göstərən əsas parametrlərə avtomatik nəzarət;

- ayrı-ayrı qurğuların iqtisadi cəhətdən əlverişli texnoloji rejimini təyin edən parametrlərin avtomatik tənzimlənməsi.

16.1.10. İdarə edilən obyektlərinin sayı çox olan, yaxud texnoloji əməliyyatlarının sayı 25-dən çox olan qurğuların avtomatlaşdırılması üçün rele-təmas əvəzinə mikroprosessor nəzarət aparatlarından istifadə edilməlidir.

16.1.11. Avtomatik idarəetmə sistemi ayrı-ayrı element, yaxud qurğuların yerli idarə edilməsinin mümkünlüyünü nəzərə almalıdır.

16.2. Yerüstü və yeraltı suqəbuledici qurğular

16.2.1. Yerüstü suqəbuledici qurğularda barmaqlıq və torlarda, həmçinin kameralarda, sututarda, yaxud suaxarlarda su səviyyəsinin düşməsinə nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.2.2. Yeraltı suqəbuledici qurğularda suyun sərfinin, yaxud hər bir borulu (şaxtalı) quyudan çıxarılan su miqdarının, borulu (şaxtalı) quyularda, su toplama rezervuarında su səviyyəsinin, həmçinin nasoslarda təzyiqin ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.2.3. Borulu (şaxtalı) quyularda su səviyyəsinin yol verilən həddən aşağı düşdüyü hallarda nasosların avtomatik işdən ayrılması təmin edilməlidir.

16.2.4. Yeraltı suqəbuledicilərdə su-basqı qülləsində (su toplayıcı rezervuarda) suyun səviyyəsindən asılı olaraq nasosların avtomatik, yaxud idarəetmə məntəqəsindən məsafədən (telemexanik) idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

16.3. Nasos stansiyaları

16.3.1. Nasos stansiyalarında basqılı sudaşıyıcı borularda və hər bir nasos aqreqatında təzyiqin, basqılı sudaşıyıcı borularda su sərfinin, həmçinin drenaj çökəklikləri və vakuum-qazanda suyun səviyyəsinin, aqreqatların diyircəkli yastıqlarının temperaturunun (ehtiyac olduqda), subasmanın qəza səviyyəsinin (maşın zalında elektrik ötürücülərinin əsasları səviyyəsində suyun görünməsi) ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır. Nasos aqreqatının gücü ≥ 100 kVt olduqda onun faydalı iş əmsalının, xətası 3%-dən çox olmamaq şərtilə, vaxtaşırı ölçülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.2. Nasos stansiyaları , bir qayda olaraq, təyinatından asılı olmayaraq daimi istismar heyəti olmayan idarəetməyə layihələndirilməlidir:

avtomatik - texnoloji parametrlərdən asılı olaraq (tutumlarda suyun səviyyəsi, şəbəkədə təzyiq, yaxud su sərfi);

məsafədən (telemexaniki) - idarəetmə məntəqəsindən;

yerli - xidmət heyətinin vaxtaşırı gəlməsi ilə vacib siqnalların idarəetmə məntəqəsinə və ya xidmət heyətinin daimi olduğu idarəetmə məntəqəsinə ötürülməsi.

16.3.3. Dəyişən rejimli nasos stansiyaları üçün təzyiq və su sərfinin, minimal elektrik enerjisi sərfini təmin edən tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Tənzimlənmə pilləli-işləyən nasos aqreqatlarının sayının dəyişdirilməsi, yaxud rəvan - nasosların vərdənələrinin fırlanma sayının, tənzimləyici armaturunun açılma dərəcəsinin dəyişdirilməsi və digər üsullarla, həmçinin göstərilən üsulların kombinasiyası ilə yerinə yetirilə bilər.

Nasosların iş rejiminin tənzimlənməsi üsulu texniki-iqtisadi hesablamalarla əsaslandırılmalıdır.

16.3.4. Tənzimlənən aqreaqtların sayı və parametrləri 8-ci bölmənin göstərişlərinə uyğun olaraq hidravliki və optimallaşdırıcı hesablamaların əsasında seçilməlidir.

Nasosların tənzimlənən elektrik intiqalı kimi ventilli mühərrik bazasında intiqal, tezlikli intiqal və digərlərindən istifadə etməyə yol verilir.

İntiqalın növü nasos aqreqatlarının xüsusiyyətlərindən, gücündən və gərginlikdən, həmçinin nasos stansiyasının proqnozlaşdırılan iş rejimindən asılı olaraq seçilməlidir.

16.3.5. 2-3-işləyən aqreqat qrupunda, bir qayda olaraq, bir aqreqat tənzimlənən elektrik intiqalı ilə təchiz edilməlidir.

Tənzimlənən elektrik intiqalının idarə olunması, bir qayda olaraq, şəbəkənin əmredici nöqtələrində təzyiqdən, şəbəkəyə verilən su sərfindən, rezervuarlardakı su səviyyəsindən asılı olaraq avtomatik həyata keçirilməlidir.

16.3.6. Gücü ≥250 kVt olan nasos aqreqatları üçün sinxron, bundan az gücü olan aqreqatlar üçün asinxron qısaqapalı elektrik mühərrikləri qəbul edilməlidir.

Asinxron-ventil kaskadı sxemi ilə tənzimlənən aqreqatlar üçün fazalı rotoru olan asinxron mühərriklər qəbul edilməlidir.

16.3.7. Avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında işləyən nasos aqreqatlarının işdən qəza ayrılması hallarında ehtiyat aqreqatın avtomatik işə düşməsi tətbiq edilməlidir.

I kateqoriya telemexanikləşdirilmiş nasos stansiyalarında işləyən nasos aqreqatlarının işdən qəza ayrılması hallarında ehtiyat aqreqatın avtomatik işə düşməsi tətbiq edilməlidir.

16.3.8. Elektrik təchizatı şərtlərinə görə I kateqoriya nasos stansiyalarında nasos aqreqatlarının eyni zamanda öz-özünə işə düşməsi mümkün olmadıqda, onların öz-özünə yaxud zaman kəsiyinə görə avtomatik işə düşməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.9. Nasos stansiyasında nasosun gövdəsini su ilə doldurmaq üçün vakuum-qazan qoyulduqda, qazanda suyun səviyyəsindən asılı olaraq vakuum-nasosların avtomatlaşdırılmış işi təmin edilməlidir.

16.3.10. Nasos stansiyalarında rezervuarlardakı yanğın və qəza həcmlərinin istifadə olunmasının qarşısını alan bloklama nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.11. Suyun verilməsi və paylanması sisteminə daxil olan hər bir nasos stansiyasının avtomatlaşdırılmış idarə olunması digərləri ilə (həmçinin, ümumi sistem və yerli stansiyalarla), eləcə də sudaşıyıcı borular və şəbəkə üzərindəki tənzimləyici tutumlar və qurğularla qarşılıqlı əlaqə nəzərə alınmaqla təşkil edilməlidir. Tənzimlənməyən nasoslarla suyun verilməsindəki dəyişikliklər nəzarət altında olmalıdır ki, onlar nasoslardan hər biri üçün yol verilən diapazondan kənara çıxmasın. Ehtiyac olan hallarda suyun verilməsində yol verilməyən artım drosserləşdirmə, yol verilməyən azalma isə resirkulyatsiya ilə məhdudlandırılmalıdır. Sistemin işinin avtomatlaşdırılmış idarə olunması birgə işləyən bütün nasosların gücünün cəminin minimal sərfində tələb olunan sutkalıq su tələbatını təmin etməli, şəbəkədə sərbəst basqını tələb olunandan az olmayaraq təmin etməli, sızmalar və səmərəsiz istifadə ilə baş verən su itkilərinə səbəb olan izafi sərbəst basqıları minimuma endirməlidir.

Sistem şəbəkəyə verilən su həcminin vahidinə minimal enerji sərfini təmin etməli, aşağı faydalı iş əmsalı (f.i.ə.) zonalarında, pompaj və kavitasiya zonalarında ayrı-ayrı aqreqatların həddindən artıq yüklənməsinə yol verməməlidir.

16.3.12. Yanğın nasosları məsafədən idarə olunmalıdır, yanğın nasosu işə salınan zaman yanğın həcmindən istifadəni qadağan edən bloklaşdırıcı qurğu açılmalıdır, həmçinin yuma nasosları işdən ayrılmalıdır (əgər onlar varsa). Yüksək təzyiqli yanğın söndürmə sistemlərində yanğın nasoslarının işə düşməsi ilə eyni zamanda digər təyinatlı bütün nasoslar da avtomatik olaraq işdən ayrılmalı və su-basqı qülləsinə, yaxud basqılı rezervuarlara su verən boru kəmərlərindəki siyirtmələr bağlanmalıdır.

16.3.13. Suyu sifonla qəbul edən nasos stansiyalarında vakuum-nasoslar sifon xəttində qoyulmuş hava qapağındakı su səviyyəsinə görə avtomatik işləməlidir.

16.3.14. Nasos stansiyalarında aşağıdakı köməkçi proseslərin avtomatlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır: verilmiş proqrama əsasən fırlanan torların zaman kəsiyi, yaxud səviyyə düşgüsü ilə tənzimlənən yuyulması, drenaj sularının çökəklikdəki səviyyəsinə görə çəkilməsi, TNvəQ 2.04.05-in göstərişlərinə görə otaqdakı temperaturla bağlı elektrik qızdırma, həmçinin havalandırma.

16.3.15. Nasos stansiyalarının basqılı sudaşıyıcı borularında təzyiqin ölçülməsi, həmçinin drenaj çökəklikləri və vakuum-qazanlarda suyun səviyyəsinə, aqreqatların diyircəkli yastıqlarında temperatura(ehtiyac olarsa), subasmanın qəza səviyyəsinə (maşın zalında elektrik ötürücülərinin əsası səviyyəsində suyun görünməsi)nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.4. Sutəmizləyici qurğular kompleksi

16.4.1. Sutəmizləyici qurğular komplekslərində aşağıdakılara nəzarət edilməlidir:

su sərfi (xam su, emal edilmiş su, yuma suyu və təkrar istifadə edilən su);

reagent məhlulları və hava sərfi;

süzgəclərdə, qarışdırıcılarda, reagent çənlərində və digər tutumlarda suyun səviyyəsi;

şəffaflandırıcılar və durulducularda çöküntünün səviyyəsi;

süzgəclərdə su sərfi və basqı itkisi (tələb olunduqda);

qalıq xlor, yaxud ozonun miqdarı;

xam və emal edilmiş suların aktiv reaksiyası (pH);

reagent məhlullarının qatılığı (daşınan cihazlar və laboratoriya üsulları ilə təyin edilməsinə yol verilir);

müvafiq texniki vasitələrlə təmin edilmiş və çevik nəzarəti tələb olunan digər texnoloji parametrlər.

16.4.2. Aşağıdakıların avtomatlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır:

koaqulyantların və digər reagentlərin dozalanması;

xlor, ozon və xlor-reagentlərlə, eləcə də ultra-bənövşəyi şüalarla zərərsizləşdirmə prosesi;

reagent üsulları ilə flüorlaşdırma və flüorsuzlaşdırma prosesi.

Suyun sərfinin vaxtaşırı dəyişdiyi hallarda reagent məhlullarının dozalanmasının avtomatlaşdırılması emal edilən su sərfi və ona daxil edilən sabit qatılıqlı reagent miqdarının nisbətindən asılı olaraq, bu nisbətin yerli, yaxud məsafədən dəyişdirilməsi ilə, müvafiq əsaslandırma olduqda isə xam suyun və reagentlərin keyfiyyət göstəricilərinə əsasən həyata keçirilməlidir.

16.4.3. Süzgəclərdə və təmas şəffaflandırıcılarda su sərfinə, yaxud süzgəclərdə suyun onlar arasında bərabər paylanmasının təmin olunması şərtilə su səviyyəsinə görə mütləq süzmə sürətinin tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların süzücü yükünün müvəqqəti proqramla yuyulmaya saxlanılmasına yol verilir.

Süzmə sürətini tənzimləyicilərdə drosselləşdirici qurğu kimi lövhə şəkilli sürgülərdən və dönən drossel qapaqlardan istifadə edilməlidir. Sadə üzgəcli klapanlardan istifadəyə yol verilir. Süzmə sürətinin dəyişdirilməsi tələb olunan hallarda süzgəclərin iş rejiminin idarə olunduğu pultdan məsafədən idarə olunan sürət tənzimləyicilərdən istifadə edilməlidir.

16.4.4. Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların sayı 10-dan çox olduqda onların yuyulması avtomatlaşdırılmalıdır. Süzgəclərin sayı 10-a qədər olduqda yumanın pultlardan və ya lövhələrdən yarımavtomat bloklaşdırılmış idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

Süzgəclər yuyulmaya su səviyyəsinə, süzücü yükdəki basqı itkisinin qiymətinə, yaxud filtratın keyfiyyətinə görə; təmas şəffaflandırıcılar isə basqı itkisinin qiymətinə, yaxud tənzimləyici armaturanın tam açıq vəziyyətində sərfin azalmasına görə saxlanılır.

16.4.5. Süzgəclərin və təmas şəffaflandırıcıların yuyulma prosesinin avtomatlaşdırılma sxemi əməliyyatların aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini təmin etməlidir:

emal edilən suyu gətirən və aparan boru kəmərlərindəki siyirtmələrin verilmiş proqramla idarə olunması;

hava-su yuması zamanı yuma nasosları və kompressorların işə salınması və dayandırılması.

16.4.6. Avtomatlaşdırma sxemində, bir qayda olaraq, yalnız bir süzgəcin eyni vaxtda yuyulmasına yol verən bloklaşdırma nəzərdə tutulmalıdır.

16.4.7. Süzgəcə yuma suyu verən boru kəmərindən havanın avtomatik çıxarılması nəzərdə tutulmalıdır.

16.4.8. Yumanın davametmə müddəti vaxta və ya kənaredici borudakı çirkli yuma suyunun bulanıqlığına görə təyin edilməlidir.

16.4.9. Barabanlı torlar və mikro süzgəclərin verilmiş proqram, yaxud su səviyyəsinin düşməsinə görə avtomatik yuyulması qəbul edilməlidir.

16.4.10. Reagent məhlullarını nəql etdirən nasoslar çənlərdə məhlulun səviyyəsinə görə işdən avtomatik ayrılmaları üçün yerli idarəetməyə malik olmalıdır.

16.4.11. Suyun reagentlə yumşaldılması və rekarbonizasiyası qurğularında reagentlərin (əhəng, soda, tüstü qazları) dozalanması prosesi aktiv reaksiyanın (pH), xüsusi elektrik keçirmənin və s. qiymətlərinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.4.12. Kationit ionəvəzedici süzgəclərin regenerasiyası suyun qalıq codluğuna, anionit süzgəclərin regenerasiyası isə emal edilmiş suyun elektrikkeçirmə qabiliyyətinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.5. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələri. Suyu saxlamaq üçün tutumlar

16.5.1. Sudaşıyıcı borularda qəza zədələnmələrini vaxtında aşkar edən və lokallaşdıran qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.2. Su axınının paylanmasına, həmçinin bağlayıcı və bağlayıcı-tənzimləyici armaturun işçi orqanlarına nəzarət məqsədilə sudaşıyıcı borularda və şəbəkə xətlərində təzyiqi sistematik olaraq vaxtaşırı ölçmək üçün borulara (yaxud fasonlu hissələr və armatur gövdələrinə) diametri 10-15 mm olan tıxaclı kranla bağlanan qol borular birləşdirilməlidir. Bu qol borulardan sürəti (sərfi) ölçmək üçün qurğuların boruya daxil edilməsi məqsədilə istifadə edildikdə onların diametri 50 mm qəbul edilməlidir.

16.5.3. Sudaşıyıcı borular və supaylaşdırıcı şəbəkədə təyinatından, idarəetmə sxemindən və qurğuların tərkibindən, suyun verilmə və paylanma sistemindən asılı olaraq suyun paylanmasının tənzimlənməsi əsas qidalandırıcı və yerli nasos stansiyalarının iş rejimlərini dəyişməklə, həmçinin bağlayıcı-tənzimləyici armaturun işçi orqanlarının vəziyyətini əl ilə, məsafədən, və ya avtomatik olaraq təzyiq və sərfölçən cihazların göstəriciləri əsasında dəyişməklə yerinə yetirilməlidir.

16.5.4. Sistemin işinin, tənzimlənməsi, mikroprosessorlardan istifadə və məsafədən idarəedilmədə yerinə yetirilən bu və ya digər əməliyyatların avtomatlaşdırılmasının məqsədəuyğunluğu alınacaq səmərə və bunun üçün məsarif sərfinin müqayisəsi ilə təyin edilməlidir.

16.5.5. Su kəməri şəbəkələri xətlərində nəzarət edilən nöqtələrdə təzyiqi və ehtiyac olduqda su sərfini ölçmək və verilmiş parametrləri xəbər vermək üçün cihazlar quraşdırılmalıdır.

16.5.6. Su sərfini tənzimləmək lazım gələn hallarda şəbəkədə məsafədən, yaxud idarəetmə məntəqəsindən telemexaniki idarə olunan dönən bağlayıcıların qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.7. Bütün təyinatlardan olan rezervuarlar və çənlərdə avtomatika sistemlərində istifadə etmək, yaxud xəbərlərin nasos stansiyası, yaxud idarəetmə məntəqəsinə verilməsi üçün su səviyyəsinin (toxunulmaz yanğın həcminin səviyyəsi, qəza həcminin səviyyəsi, nasosların qəzasız işləməsini təmin edən minimal səviyyə) ölçülməsi və ona nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

16.5.8. Çənlərə və rezervuarlara su gətirən və onlardan su aparan hər bir boru üzərində sərfölçən cihaz qoyulmalıdır.

16.6. Dövri su təchizatı sistemləri

16.6.1. Dövri su təchizatı sistemlərində 16.3.1 maddəsinin tələblərindən başqa aşağıda göstərilənlərə nəzarət olmalıdır:

qidalandırıcı suyun sərfi;

isinmiş və soyudulmuş su kameralarında suyun səviyyəsi;

isinmiş və soyudulmuş suyun temperaturu;

soyudulmuş suyun aktiv reaksiyası (pH);

soyudulmuş suda qalıq xlorun miqdarı;

isinmiş suda duzun qatılığı.

16.6.2. Dövri su təchizatı sistemlərinin nasos stansiyalarının idarə olunması 16.3.2-16.3.8 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

16.6.3. İsinmiş su nasoslarının işə salınması və dayandırılması qəbul kamerasındakı su səviyyəsinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

16.6.4. Qidalandırıcı suyun dövri sistemə verilməsinin avtomatik tənzimlənməsi soyudulmuş su kamerasında suyun səviyyəsinə görə qəbul edilməlidir.

16.6.5. Bölməli qradirniyalarda soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olaraq işləyən ventilyatorların sayının dəyişdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır: avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında - avtomatlaşdırma vasitələri ilə, qalan nasos stansiyalarında - idarəetmə məntəqəsindən məsafədən (telemexaniki) idarəetmə ilə.

16.6.6. Suyu karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün emal etdikdə aşağıda göstərilən məhlulların dozalanma prosesi avtomatlaşdırılmalıdır:

fosfatlar - qidalandırıcı suyun sərfinə görə;

turşular -pH-ın verilən qiymətinə görə;

xlor və mis kuporosu - verilmiş proqrama görə.

16.7. İdarəetmə sistemləri

16.7.1. İstehlakçıları lazımi miqdarda və tələb olunan keyfiyyətdə su ilə təmin etmək üçün, bir qayda olaraq, su kəməri qurğularının mərkəzləşdirilmiş idarə edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

16.7.2. Texnoloji proseslərin idarə olunmasının aşağıdakı sistemləri qəbul edilməlidir:

dispetçerli - nəzarət, ötürmə, dəyişmə və məlumatı əks etdirmə vasitələri ilə su kəməri qurğularının verilmiş iş rejimlərini saxlayan və onlara nəzarəti təmin edən;

avtomatlaşdırılmış (TP AİO-texnoloji proseslərin avtomatik idarə olunması) - qurğuların istismarının iqtisadi amillərinin qiymətləndirilməsi, iş keyfiyyətini və optimal rejimlərini hesablamaq üçün hesablama texnikası vasitələrinə malik idarəetmənin dispetçer sistemi.

TP AİO öz xərcini ödədiyi hallarda tətbiq edilə bilər.

16.7.3. Dispetçer idarəetmənin strukturu bir pilləli, bir idarəetmə məntəqəsi ilə olmalıdır. Müxtəlif meydançalarda yerləşən çox qurğulara malik böyük su təchizatı sistemləri üçün iki, yaxud çoxpilləli mərkəzi və yerli idarəetmə məntəqələrinə malik dispetçer idarəetmə strukturunun təşkil edilməsinə yol verilir. Belə strukturun yaradılması hər bir konkret halda əsaslandırılmalıdır.

16.7.4. Su təchizatı sisteminin dispetçer idarəedilməsi sənaye müəssisəsinin enerji təsərrüfatının, yaxud yaşayış məntəqəsinin kommunal təsərrüfatının dispetçerləşdirilməsinin tərkib hissəsi olmalıdır.

Su təchizatı sisteminin idarəedilmə məntəqəsi əməliyyat baxımından sənaye müəssisəsinin, yaxud yaşayış məntəqəsinin idarəedilmə məntəqəsinə tabe olmalıdır.

Su təchizatı sisteminin sənaye müəssisəsi və yaşayış məntəqəsi üçün birləşdirilmiş idarəedilmə məntəqəsindən idarə olunmasına yol verilir, bu şərtlə ki, məntəqə su təchizatı sistemini idarə etmək üçün müstəqil dispetçer lövhələri və idarəetmə pultları ilə təchiz edilsin.

16.7.5. Dispetçer idarə olunması nəzarət edilən qurğuların qismən, yaxud tam avtomatlaşdırılması ilə birlikdə olmalıdır. Dispetçer idarəedilmənin həcmi minimal olmalı, lakin texnoloji prosesin gedişi və texnoloji avadanlığın vəziyyəti barədə tam məlumat almağı, həmçinin qurğuların çevik idarə olunmasını təmin etməlidir.

16.7.6. Avtomatlaşdırma vasitələri ilə tam təmin olunmamış və yerli idarəetmə və nəzarət üçün daimi növbətçi heyətin olmasını tələb edən qurğularda dispetçer idarəetmə xidmətinə tabe olan əməliyyatçı məntəqələrinin yaradılmasına yol verilir.

16.7.7. Su təchizatı sisteminin idarə olunması idarəetmə məntəqəsinin nəzarət altında olan qurğularla, qurğuların müxtəlif istismar xidmətləri ilə, enerji dispetçeri, su təsərrüfatı idarəsi və yanğın mühafizəsi ilə birbaşa etibarlı telefon rabitəsi təmin edilməlidir.

İdarəetmə məntəqələri və nəzarət altında olan ayrı-ayrı qurğular da inzibati-telefon rabitə sisteminə qoşulmalıdır.

İdarəetmə məntəqələri və nəzarət altında olan qurğular radiolaşdırılmalı və bir qayda olaraq vaxt ölçü vasitələri ilə təmin edilməlidir.

16.7.8. Avtomatlaşdırma sistemləri ilə tam təmin olunmamış və yerli idarəetmə və nəzarət üçün istismar heyətinin daimi olmasını tələb edən qurğularda dispetçer idarəetmə xidmətinə tabe edilən operator məntəqələrinin yaradılmasına yol verilir.

Dispetçer idarəetmə sistemləri yaradılarkən aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

texnoloji proseslər və avadanlığın işinin operativ idarə edilməsi və onlara nəzarət;

su təchizatı sisteminin və onun ayrı-ayrı qurğularının tələb olunan iş rejimlərinin saxlanılması və optimallaşdırılması;

qəzaların vaxtında aşkar edilməsi, lokallaşdırılması və aradan qaldırılması; ayrı-ayrı qurğularda növbətçi heyətin qismən və ya tamamilə ixtisar edilməsi; enerji resursları, su və reagentlərin qənaətlə istifadəsi.

16.7.9. Dispetçer idarəetmənin iki və ya çoxpilləli strukturunda mərkəzi idarəetmə məntəqəsinin (MİM) vəzifələrinə bütün su təchizatı sisteminin bütöv bir kompleks kimi idarə edilməsi və bütün idarəetmə məntəqələrinin (İM) işinin koordinasiyası daxil edilir. İM-lərin vəzifəsi ona tabe olan texnoloji qovşağın qurğularının idarə edilməsi ilə məhdudlanır.

16.7.10. Su təchizatı sisteminin dispetçerlə idarə edilməsi İM-nin nəzarət edilən qurğularla və su təchizatı sisteminin qurğularının istismarı xidmətləri (qəza-təmir, elektrotexniki, avtomatika və NÖC), idarənin rəisi, baş mühəndisi və baş energetiki ilə, sənaye müəssisəsinin və ya şəhərin enerji təsərrüfatının yuxarı dispetçerləri ilə, su təchizatı qurğularını enerji ilə təchiz edən elektrik təchizatı sisteminin dispetçeri ilə birbaşa dispetçer telefon rabitəsi əlaqəsini təmin etməlidir.

16.7.11. Birbaşa rabitə pozulduqda xidməti məsələləri həll etmək və ehtiyat telefon rabitəsi yaratmaq üçün idarəetmə məntəqələri və ayrı-ayrı nəzarət edilən qurğular müəssisənin və ya şəhərin inzibati-təsərrüfat rabitə sisteminə qoşulmalıdır.

16.7.12. Dispetçer idarəetmənin telefon rabitəsinin (radio rabitəsinin) həcmi və strukturu su təchizatının ümumi sxemindən təyin edilməlidir.

16.7.13. Dispetçer idarəetmə və nəzarətin texniki vasitələri dispetçerə aşağıdakı imkanları yaratmalıdır:

texnoloji aqreqatların vəziyyətinin (işə salmaq-dayandırmaq, açmaq-bağlamaq) və qurğuların iş rejimini və avtomatlaşdırıcı qurğuların proqramlarını təyin edən və ya dəyişən əmrlər göndərməklə texnoloji proseslərin birbaşa idarə edilməsi;

İM-də displeydə və ya idarəetmə lövhəsində aqreqatların işini və texnoloji vəziyyətini əks etdirən məlumatı mnemonik sxemdə siqnal şəklində almaq;

İM-də texnoloji parametrlərə və onların su təchizatı sistemində normadan kənara çıxmalarına vizual və sənədli nəzarətə malik olmaq.

16.7.14. Dispetçer idarəetmə və nəzarət sistemlərində idarəedici siqnalların və xəbərdarlıq məlumatının ötürülməsi üçün həm telemexaniki, həm də distansion (məsafədən idarə olunan) texniki vasitələrdən istifadə olunmasına yol verilir.

Telemexanizasiya tətbiq edildikdə aşağıdakı dispetçer idarəetməsi nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçerin operativ müdaxiləsi tələb olunan avtomatlaşdırılmamış nasos aqreqatları üçün;

suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən və idarəetmənin təkrarlanmasını tələb edən avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında;

yanğın sərfini vuran nasos aqreqatları üçün;

şəbəkə və sudaşıyıcı borular üzərindəki siyirtmələrin operativ idarə edilməsi üçün.

16.7.15. Dispetçer idarəetmə məntəqələrində aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçer otağı - dispetçer heyətini, pult lövhəsini, mnemosxemləri, məlumatı əks etdirən digər vasitələri və rabitə vasitələrini yerləşdirmək üçün;

aparat otağı - telemexanika, elektrik enerjisi ilə təchiz etmə, kanal yaradan və rele rabitə xətlərini (kross) kommutasiya edən telefon aparatlarını yerləşdirmək üçün;

heyətin istirahət otağı;

aparatların carı təmiri üçün emalatxana;

akumulyator və elektrik yükləmə otağı.

TP AİO üçün xüsusi texniki vasitələri yerləşdirmək məqsədilə əlavə olaraq nəzərdə tutulmalıdır:

EHM (elektron hesablama maşınları) üçün maşın salonu;

verilənlərin hazırlanması və saxlanması üçün otaq;

proqramçılar və əməliyyatçılar üçün otaq.

İdarəetmə sistemi üçün nəzərdə tutulmuş avadanlığın tərkibindən asılı olaraq ayrı-ayrı otaqları birləşdirmək, yaxud ləğv etməyə yol verilir.

16.7.16. Su təchizatı sisteminin idarəetmə məntəqələri su kəməri qurğuları meydançalarındakı inzibati-məişət binalarında, süzgəclər, yaxud nasos stansiyaları binalarında (səs-küy, vibrasiya və b.k. maneçilik olmadıqda, yaxud yol verilən səviyyədə olduqda), həmçinin su kəməri təsərrüfatı idarəsinin binasında yerləşdirilməlidir.

16.7.17. Telemexanizasiya olduqda dispetçer idarəetmə aşağıda göstərilən yerlərdə nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçerin çevik müdaxiləsi tələb olunan avtomatlaşdırılmamış nasos aqreqatları;

suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən və əvəzedici idarə tələb edən avtomatlaşdırılmış nasos aqreqatları;

yanğın nasos aqreqatları;

şəbəkələrdə və sudaşıyıcı borularda axın istiqamətini dəyişmək məqsədilə siyirtmələrin çevik idarəedilməsi tələb olunan.

16.7.18. Dispetçer idarəetmə telemexanikləşdirildikdə suyun verilməsi, paylanması və emalına aid əsas texnoloji parametrlərin ölçülmüş qiymətlərinin idarəetmə məntəqələrinə ötürülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Ayrı-ayrı hallarda parametrlərin yalnız siqnalizasiyasının nəzərdə tutulmasına yol verilir.

16.7.19. Dispetçer idarəetmə telemexanikləşdirildikdə aşağıdakı halların siqnalizasiyası nəzərdə tutulmalıdır:

uzaqdan idarə olunan bütün nasos aqreqatları və siyirtmələrin, həmçinin yerli, yaxud avtomatik idarə olunan mexanizmlərin vəziyyəti ilə dispetçeri xəbərdar etmək üçün;

avadanlığın qəza nəticəsində işdən ayrılması;

stansiyanı su basması;

hər bir qurğu, yaxud texnoloji xətdə ümumi xəbərdarlıq və ümumi qəza vəziyyəti haqqında dispetçeri xəbərdar etmək üçün;

texnoloji parametrlərin xarakterik və həddi yol verilən qiymətləri barədə məlumat;

mühafizə olunmayan obyektlərdə həyəcan (qapı və keçidlərin açılması);

yanğın təhlükəsi.

16.7.20. İdarəetmə və nəzarətin dispetçerləşdirilmə üsulu variantların texniki-iqtisadi müqayisəsi əsasında qəbul edilməlidir.

16.7.21. Su təchizatının TP AİO aşağıdakı yarımsistemlərdən ibarət kompleks sistemdən ibarətdir:

birinci qaldırma nasos stansiyalarını və təmizləyici qurğuları idarə edən suyun qaldırılması və emalının AİO (SQE AİO);

təmiz su rezervuarları, ikinci qaldırma və sonra gələn nasos stansiyaları, su kəməri şəbəkəsini əhatə edən suyun verilməsi və paylanmasının AİO (SVP AİO).

TP AİO-da idarəetmənin məqsədi minimal maliyyə sərfləri ilə rejimləri optimallaşdırmaqla su təchizatının etibarlılığını təmin etməkdir.

16.7.22. Su təchizatı sisteminin TP AİO iqtisadı səmərəlilik hesablanmaqla texniki-iqtisadi əsaslanmaya malik olmalıdır.

16.7.23. Su təchizatının TP AİO layihələndirildikdə aşağıda göstərilənlər işlənməlidir:

dispetçer idarəetmənin təşkilatı strukturu;

funksional strukturu, yəni idarəetmənin avtomatlaşdırılan funksiyaları və məsələlərin həllinin alqoritmləri;

proqram təminatı, yəni TP AİO məsələləri ilə bağlı kompüterdə yerinə yetirilən əməliyyat proqramları;

texniki təminat, yəni TP AİO funksiyalarını yerinə yetirmək üçün lazım olan texniki vasitələr kompleksi.

16.7.24. Su təchizatı sistemlərinin idarəetmə məntəqələri su kəməri qurğuları yerləşən meydançalarda inzibati-məişət binalarında, süzgəclər yerləşən binalarda və ya nasos stansiyalarında (səs səviyyəsi, titrəmələr və s.-yə görə müvafiq şərait yaradıldıqda), həmçinin su kəməri təsərrüfatının idarə olunduğu binada yerləşdirilməlidir.

16.7.25. Obyektin su təchizatı sisteminin ayrı-ayrı qurğuları üzrə TP AİO elementləri olan dispetçer idarəedilməsi və nəzarətinin gələcəkdə suyun qaldırılması, emalı, su kəməri şəbəkəsinə nəqli və paylanması kompleksinin formalaşdırılması ilə mərhələli həllinə yol verilir.

17. Bina və qurğuların konstruksiyaları və inşaat həlli

17.1. Baş plan

17.1.1. Su kəməri qurğularının tikintisi üçün meydançaların seçilməsi, həmçinin ərazilərinin planlaşdırılması və onlarda tikinti aparılması TNvəQ II-89-un göstərişləri və texnoloji tələblər əsasında yerinə yetirilməlidir.

17.1.2. Təminatı cədvəl 11-ə əsasən təyin edilən suaxarların və sututarların sahil zonalarında yerləşən su kəməri qurğularının planlaşdırılma yüksəklik qiymətləri küləyin yaratdığı və qovub yamaca çatdırdığı dalğanın TNvəQ 2.06.04-ə əsasən təyin edilən hündürlüyü nəzərə alınmaqla suyun maksimal hesabi səviyyəsindən ən azı 0,5 m hündür qəbul edilməlidir.

17.1.3. Güclü təsiretmə qabiliyyətinə malik zəhərli maddələr saxlanan sərf anbarları su kəməri qurğuları meydançasında anbar təsərrüfatına aid olmayan və içərisində həmişə insanlar olan bina və qurğulardan, eləcə də sututar və suaxarlardan ən azı 30 m məsafədə yerləşdirilməlidir; içərisində daima insanlar olmayan binalardan – TNvəQ II-89-un göstərişlərinə uyğun; güclü təsiretmə qabiliyyətinə malik zəhərli maddələr stasionar tutumlarda saxlanıldıqda (sisternlər, çənlər)yaşayış, ictimai və istehsalat binalarından (meydançadan kənar) ən azı 300 m və konteynerlərdə, yaxud balonlarda saxlanıldıqda ən azı 100 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

17.1.4. Su kəməri qurğuları hasara alınmalıdır. Birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik su təmizləyici komplekslər, nasos stansiyaları, rezervuarlar və su-basqı qüllələri bir qayda olaraq hündürlüyü 2,5 m olan bütöv divarla hasarlanmalıdır. Hasarın 2 m bütöv divar və 0,5 m hündürlüyünün tikanlı məftildən, yaxud metal tordan olmasına yol verilir. Belə hallarda hasarın içəri səthində kronşteynlərə bərkidilmiş 4-5 xətdən ibarət tikanlı məftilin olması nəzərdə tutulmalıdır.

İnzibatı-məişət binaları və keçid məntəqələri istisna olmaqla hasara digər tikililərin söykənməsinə yol verilmir.

Hasarı və gözətçi xidməti olan müəssisələrin ərazisində yerləşmiş yeraltı və yerüstü suqəbuledici qurğular, birinci qaldırma və emal edilməmiş suyu nəql etdirən nasos stansiyaları, həmçinin təsərrüfat-içməli su kəməri qurğularının ətrafındakı hasarların növü yerli şərait nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Q e y d. Müəssisə, yaxud yaşayış məntəqəsi ərazisində yerləşən şırnaq kəsilməzliyi ilə işləyən (rezervuarlar olmadıqda) nasos stansiyalarının və bütöv lüləsi olan su-basqı qüllələri üçün hasarın inşa edilməməsinə yol verilir. Bu qayda sutəmizləyici komplekslərin şlam toplayıcı tutumlarına da aid edilir.

17.1.5. Su kəmərinin birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik qurğularının yerləşdiyi meydançalarda texniki mühafizə vasitələri nəzərdə tutulmalıdır:

meydançanın hasarının daxili tərəfi boyu eni 5-10 m olan və 1,2 m hündürlükdə tikanlı, yaxud hamar məftillə hasarlanmış qadağan zonası;

qadağan zonasının daxilində onun hasarından 1 m məsafədə eni 1 m olan nəzarət dəstəsinin hərəkəti üçün cığır;

qadağan zonasının sərhədlərini göstərən və ən çoxu 50 m-dən bir qoyulmuş göstərici-dirəklər;

hasarın perimetri boyu mühafizə işıqlandırma; işıqlandırma hasarın üstündə elə yerləşdirilməlidir ki, hasarın özünün, qadağan zonasının nəzarət dəstəsinin hərəkəti üçün cığıraqədər hissəsi və hasara xarici tərəfdən yaxınlaşma sahəsi yaxşı işıqlandırılsın;

post telefon rabitəsi və postların idarəetmə məntəqəsi, yaxud ehtiyac olduqda I kateqoriya su kəmərlərində yaradılan (m. 7.4) keşikçi otağı ilə ikitərəfli elektrik siqnalizasiyası.

Birinci qurşaq sanitariya-mühafizə zonasına malik sutəmizləyici komplekslərin meydançaları üçün texniki mühafizə vasitələri tam həcmdə qəbul edilməlidir; basqılı süzgəcli komplekslərin, nasos stansiyalarının, rezervuarların və su-basqı qüllələrinin meydançaları üçün - maddə 17.1.4-ün göstərişlərinə uyğun və mühafizə işıqlandırma; yeraltı və yerüstü suqəbuledicilərin və birinci qaldırma nasos stansiyalarının, həmçinin hasarı və mühafizə xidməti olan müəssisələrin ərazisində yerləşmiş sutəmizləyici qurğular kompleksinin, nasos stansiyalarının, rezervuarlar və su-basqı qüllələrinin meydanları üçün 17.1.4 maddəsində nəzərdə tutulan hasar.

17.1.6. Yaşayış məntəqələri və müəssisələrin ərazisindən kənarda yerləşən su kəməri bina və qurğularına, həmçinin yeraltı suqəbuledicilərə sanitariya-mühafizə zonasının birinci qurşağı daxilində yüngülləşdirilmiş mükəmməl örtüklü yollar və keçidlər nəzərdə tutulmalıdır.

17.2. Həcmi-planlaşdırma həlləri

17.2.1. Su təchizatının bina və qurğularının həcmi-planlaşdırma və konstruktiv həlləri TNvəQ 2.09.04, MSN 3.02-01 və MSN 2.02.01-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

17.2.2. Sutəmizləyici qurğular kompleksini layihələndirən zaman ümumi texnoloji proseslərlə bağlı olan həcmli qurğular və otaqlar bir qayda olaraq bloklaşdırılmalıdır.

17.2.3. Bina və qurğuların məsuliyyət sinfi və odadavamlılıq dərəcəsi cədvəl 42-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Su təchizatı bina və qurğuları yanğın təhlükəsi dərəcəsinə görə D kateqoriyalı, kömür və amonyak şöbələri V kateqoriyalı istehsalata aid edilirlər.

Cədvəl 42. Bina və qurğuların məsuliyyət sinfi və odadavamlılıq dərəcəsi

Qurğular	Suyun verilmə təminatına görə qurğuların m.7.4-ə əsasən kateqoriyası	Bina,qurğu və konstruksiyaların məsuliyyət sinfi	Odadavamlılıq dərəcəsi
Suqəbuledicilər	I II III	I II II	II III IY
Nasos stansiyaları	I II III	II II II	I II III
Sutəmizləyici qurğular kompleksi	II	II	II - III
Ayrıca dayanan xlorlayıcı	I	II	II
Suyu saxlamaq üçün aşağıdakı sayda tutumlar:
2-yə qədər,yaxud yanğın su həcmi olduqda	I	II	normalaşdırılmır
2-dən çox,yaxud yanğın su həcmi olmadıqda	II	II	həmçinin
Sudaşıyıcı borular	I - III	I - III	həmçinin
Su kəməri şəbəkələri,quyular	III	III	həmçinin
Su-basqı qüllələri	III	II	II
Dövri su soyuducuları: Qradirniyalar Cəpələyicili hovuzlar	II II	II II	II – Y normalaşdırılmır
Reagentlərin hazırlanma şöbəsi,anbarlar	II	II	II
Transformator, elektrik lövhələri,idarəetmə releləri, dispetçer yerləşən otaqlar	III	II	II
Q e y d. Köməkçi binalar və məişət otaqları II məsuliyyət sinfi və II odadavamlılıq dərəcəsinə aid edilməlidir.

17.2.4. İstehsalat proseslərininsanitariya qrupları, bina və otaqların isitmə və ventilyasiyasının hesablanması üçün göstəricilərin cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir. Otaqların təbii və süni işıqlandırılma sistemi MSN 2.04-05-in tələblərinə əsasən layihələndirilməlidir.

17.2.5. Düzbucaq və dairəvi şəkilli tutumların planda ölçüləri 3m-ə, hündürlüyə görə isə - 0,6 m-ə bölünən qəbul edilməlidir. Qurğunun bir tərəfinin uzunluğu, yaxud diametri 9 m-ə qədər olduqda, həmçinin binaların daxilində qurulmuş tutumlu düzbucaq qurğuların (ölçülərindən asılı olmayaraq) ölçülərinin 1,5 m-ə, dairəvi şəkillilərin isə 1m-ə bölünən qəbul edilməsinə yol verilir.

17.2.6. Üstünə planlaşdırılmış ərazinin səthindən 0,5 m-ə qədər hündürlükdə torpaq tökülmüş yeraltı tutum qurğuları nəqliyyat, yaxud mexanizmlərin onların üstündən keçməməsi üçün hasara alınmalıdırlar.

Yeraltı tutum qurğularının örtükləri nəqliyyat və ya mexanizmlərin yüklərini qəbul etməyə hesablandıqda hasarın tikilməməsinə yol verilir.

17.2.7. Divarları döşəmə, meydança, yaxud planlaşdırma səviyyəsindən 0,75 m-dən az hündürə qalxan açıq tutum qurğuları xarici perimetrləri boyu əlavə hasara alınmalıdırlar. Hasarın yuxarısına qədər ümumi hündürlüyü 0,75 m-dən az olmamalıdır. Yuxarı hissəsinin eni 300 mm-dən çox olan divarlar hasarsız, döşəmə, meydança, yaxud planlaşdırma səviyyəsindən 0,6 m-dən az olmayan yüksəlişə malik olmalıdırlar. Döşəmə, yaxud planlaşdırma səviyyəsi açıq tutum qurğularının divarlarının yuxarısından ən azı 0,15 m aşağı olmalıdır.

17.2.8. Hasarların və binaların yük daşıyan konstruksiyalarının aqressiv mayeləri saxlamaq üçün təyin olunmamış tutumların divarlarına söykənməsinə yol verilir.

17.2.9. Dərində yerləşmiş otaqlardan çıxmaq üçün eni ən azı 0,9 m, mailliyi 45⁰-dən çox olmayan pilləkən nəzərdə tutulmalıdır, uzunluğu 12 m-ə qədər olan otaqlarda pilləkənin mailliyi 60⁰-dən çox olmamalıdır. Xidmət meydançasına qalxmaq üçün pilləkənin eni 0,7 m-dən az, mailliyi 60⁰-dən çox olmamalıdır.

Boruların üstündən bir nəfərlik keçidlər, ayrı-ayrı siyirtmələr və bağlayıcılara qalxmaq üçün eni 0,5 m, mailliyi 60⁰-dən çox olan pilləkənlərin, yaxud asma nərdivanların qəbul edilməsinə yol verilir.

17.2.10. Dərinliyi 10 m-ə qədər olan quyulara, çökəkliklərə və tutum qurğularına şaquli istiqamətdə düşmək üçün divara dəmir çənbərlərin bərkidilməsinə, yaxud asma nərdivanların qoyulmasına yol verilir. Hündürlüyü 4 m-dən çox olan asma nərdivanlar qoruyucu sürahi ilə təchiz edilməlidir. Quyularda qoruyucu sürahi qoyulmaya bilər.

17.2.11. Otaqların daxili tamamlanma işləri əlavə 14-də verilmiş göstərişlərə əsasən yerinə yetirilməlidir.

17.3. Konstruksiyalar və materiallar

17.3.1. Tutum qurğuları bir qayda olaraq yığma-monolit dəmir-betondan layihələn-dirilməlidir. Əsaslandırma olduqda və qurğuların etibarlı istismar keyfiyyəti təmin edildikdə digər materiallardan istifadə olunmasına yol verilir. Diametri 9 m-dən çox olan silindrik şəkilli dəmir-beton tutum qurğularının divarları , bir qayda olaraq, əlavə sıxılmış olmalıdır.

Su-basqı qüllələrinin lüləsinin poladdan, yaxud yerli yanmayan inşaat materialından, çənlərin isə poladdan qəbul edilməsinə yol verilir.

17.3.2. Uzunluğu 50 m-ə qədər olan, isidilməyən, yaxud açıq havada yerləşən və uzunluğu70 m-ə qədər olan, isidilən binalarda yerləşən, yaxud qruntla tam örtülmüştutum qurğularında temperatur-çökmə tikişinin qoyulması o vaxt tələb olunmur ki, xarici havanın temperaturu ən soyuq günlərdə mənfi 40⁰C-dən aşağı və tutum qurğularında suyun temperaturu 40⁰C-dən yuxarı olmasın.

Uzunluğu uyğun olaraq 25 və 40 m-dən çox olan qurğularda tikinti dövrünün ən soyuq vaxtında müsbət temperaturda monolitləşdirilən, eni 0,5-1,0 m olan bir-iki müvəqqəti temperatur tikişinin olması nəzərdə tutulmalıdır. Tikişlərin dibi fasiləsiz betonlaşdırılmalıdır.

17.3.3. Binaların yeraltı hissəsinin hasar konstruksiyalarının kipliyi hasar konstruksiyalarının daxili səthinin 20%-dən çox hissəsində nəmlənmiş sahələrin olmasına yol verməməlidir (damcılı nəmin olmaması ilə).

Tutum qurğularının hasar konstruksiyaları bu qurğuların hidravlik sınağı zaman irəli sürülən tələblərə cavab verməlidir.

İçməli su rezervuarlarının konstruksiyaları yuxarıda göstərilənlərdən əlavə rezervuara atmosfer və qrunt sularının, eləcə də tozun daxil olmasının qarşısını tam almalıdır.

17.3.4. Bağlı tutum qurğuları üçün iqlim şəraitindən, daxil olan suyun temperaturundan və onların texnoloji iş rejimindən asılı olaraq divarlarının və örtüklərinin isidilməsi layihələndirilməlidir.

İsidilmə, bir qayda olaraq, qruntla örtmə vasitəsilə təmin edilir və qrunt örtüyünün qalınlığı 0,5 m-dən az olmamalıdır. İsidilmə üçün süni materiallardan istifadəyə yol verilir.

Tikinti zamanı və qış aylarında su tutumdan boşaldılan zaman qurğunun dibinin torpağını donmadan qorumaq üçün tədbirlər görülməlidir.

17.3.5. İçməli su rezervuarlarında beton və dəmir-beton konstruksiyaların su ilə görüşən daxili səthləri DÜİST 13015-a görə ən azı AI kateqoriyasının tələblərinə cavab verməlidir.

17.3.6. Təsərrüfat-içməli ehtiyaclarını təmin etmək üçün su hazırlığı məqsədilə təmas şəffaflandırıcılar layihələndiriləndə onları xidmət dəhlizindən ayıran, xidmət meydançasından ən azı 2,5 m hündürlüyə malik şüşə arakəsmələr nəzərdə tutulmalıdır; arakəsmənin aşağı hissəsi 1-1,2 m hündürlükdə bütöv (monolit) olmalıdır.

Saxlayıcı layı olmayan təmas şəffaflandırıcıların dibi üçün B25 sinfindən aşağı olmayan betondan istifadə edilməlidir.

17.3.7. Tutum qurğuları və qradirniyaların dəmir-beton konstruksiyaları üçün betonun şaxtaya davamlılıq və sukeçirməzliyə görə markası cədvəl 43-də göstərilən tələblərə cavab verməlidir.

Q e y d. Boruların dibdən keçidi dibə sərt hörülən qabırğalı polad qol boruların köməyilə dibin altinda boru kəməri sahəsinin betonlanması ilə yerinə yetirilə bilər.

Cədvəl 43. Tutum qurğularının dəmir-beton konstruksiyalarının şaxtaya davamlılıq və sukeçirməzliyə görə betonunun markasına tələblər

Konstruksiyalar və onların istismar şəraiti	Betonun tələb olunan markası
	Xarici havanın hesabi temperaturunda şaxtaya davamlılığa görə				Su keçirməzliyə görə
	mənfi 5⁰C-yə bərabər və daha çox	mənfi 5⁰C- dən aşağı, mənfi 20⁰C- yə qədər	mənfi 20⁰C- dən aşağı, mənfi 40⁰C- yə qədər	mənfi 40⁰C- dən aşağı	Su keçirməzliyə görə
I. Tutum qurğuları 1. Dəyişən su səviyyəsində, hava mühitinin təsiri altında, bir-birinin dalınca donmaya məruz qalan konstruksiyalar: a) nov tipli nazik divarlı konstruksiyalar	F150	F200	F300	F400	Aşağıdakı basqı qradiyentlərində: <≤3bar – W4; >(3-≤5)bar-W6; >5 bar-W8
b)açıq qurğuların digər konstruksiyaları (sututarların, suqəbuledicilərin yamaclarının üzlüyü)	F100	F150	F200	F300	Həmçinin
2. Həmçinin, suyun sabit səviyyəsində (açıq tutum qurğularının divarları)	F75	F100	F150	F200	“”
3. Qruntda dərinə salınmış, yaxud qruntla örtülmüş və mövsümi donma zonasında yerləşən (tutumların və quyuların qoruyucu konstruksiyaları)	F50	F75	F100	F150	“”
4. İsidilən otaqlarda yerləşən konstruksiyalar (süzgəclər, şəffaflandırıcılar, reagent çənləri), daimai su altında qalan (suqəbuledicilər, tutum qurğularının dibi), yaxud donma dərinliyindən aşağıda yerləşən konstruksiyalar	-	-	F50	F75	“”
II. Ventilyatorlu və qülləli qradirniyalar 5. Yerüstü konstruksiyalar (sorucu qüllələr istisna olmaqla) və qış aylarında 1 m² suvarma sahəsinə istilik yükü 50 minkkal/st və daha çox olan su toplayan hovuzların divarları	F100	F200	F300	F400	W8
6. Həmçinin,istilik yükü 50 minkkal/st-dan az olan.	F200	F300	F400	F400	W8
7. Sorucu qüllələr	F300	F400	Qəbul edilmirlər	Qəbul edilm.	W8
8. 1 m² suvarma sahəsinə istilik yükü 50 min kkal/st və daha çox olan su toplayan hovuzların dibi	F50	F100	F150	F200	W8 W6
9. Həmçinin, istilik yükü 50 minkkal/st-dan az olan	F100	F150	F200	F300	Mənfi40⁰C temperatur üçün-W6;mənfi 40⁰C-dən aşağı-W8
*Q e y d:* 1. Şaxtaya davamlılığa görə betonun markası II sinif məsuliyyətli qurğular üçün verilib. I sinif qurğular üçün betonun şaxtaya davamlılığa görə markası bir pillə artırılmalı, III sinif qurğular üçün isə F 50-dən az olmamaq şərtilə bir pillə azaldılmalıdır. 2. Aqressiv mühit olduqda su keçirməzliyə görə betonun markası TNvəQ 2.03.11-in tələblərinə əsasən təyin edilməlidir. 3. Su təchizatının tutum qurğularına hidrotexniki betona tələblər şamil edilmir. 4. Basqı qradiyenti hidrostatik basqının konstruksiyanın qalınlığına olan nisbətini göstərən parametrdir.

17.3.8. Boru kəmərlərinin tutum qurğuları və binaların yeraltı hissəsindən keçən yerlərində boru ətrafındakı boşluğun doldurulması konstruksiyaların sukeçirməzliyini təmin etməlidir.

Sərt doldurma olduqda qüvvələrin onlardan divar konstruksiyalarına ötürülməsi nəzərə alınmalı və bu qüvvələrin aradan qaldırılması, yaxud azaldılması üçün tədbirlər görülməlidir; kipgəcdən istifadə etdikdə onlara yanaşma və kiplik yaradan doldurucuların təzələnməsi təmin edilməlidir. Boru kəmərləri keçən yerlərin kipləşdirilməsinin bütün hallarında onlarla bağlı avadanlığın və hasar konstruksiyaların temperatur və seysmik təsirlərdən, həmçinin binalarda yaxud qurğularda və xarici boru kəmərlərində qeyri-müntəzəm çökmənin təsirindən qorunması təmin edilməlidir.

17.3.9. Tutum qurğularının möhkəmliyə və sukeçirməzliyə hidravlik sınağı TNvəQ 3.05.04-ə görə xarici divar səthinin müsbət temperaturunda yerinə yetirilməlidir. Korroziya əleyhinə örtüyü olan qurğular bu örtük çəkilməmişdən sınaqdan çıxarılmalıdır.

İçməli su rezervuarlarının bütün hasarlayıcı konstruksiyaları əlavə olaraq kipliyə sınaqdan keçirilməlidir.

17.3.10. Quyuların üstünün torpaq örtüyünün qalınlığı şaquli planlaşdırılma nəzərə alınmaqla təyin edilməli və 0,5 m-dən az qəbul edilməməlidir.

Yol örtüyü olmayan tikintili ərazilərdə yerləşmiş quyu qapaqları ətrafında eni 0,5 m və quyudan əks istiqamətdə mailliyi olan səkilər nəzərdə tutulmalıdır.Təkmilləşdirilmiş örtüyü olan yolların gediş hissəsində yerləşən quyuların qapaqları gediş hissəsinin səthi ilə eyni səviyyədə olmalıdır.

Tikinti olmayan ərazilərdə çəkilmiş suaparıcı boruların quyularının qapaqları torpaq səthindən ən azı 0,2 m hündürdə olmalıdır.

17.4. Konstruksiyaların hesablanması

17.4.1. Tutum qurğuları və binaların yeraltı hissələri hesablanarkən yüklər, təsirlər və həddindən artıq yüklənmə əmsalları TN və Q 2.01.07 və cədvəl 44-ə, məsuliyyət sinfi isə cədvəl 42-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 44. Tutum qurğuları konstruksiyalarının hesablanması üçün göstərişlər

Yüklər və təsirlər	Həddindən artıq yüklənmə əmsalı	Qrunta basdırılmış və torpaqla örtülmüş qurğular							Bina daxilində yerləşən tutum qurğuları
		Tutum qurğuları				Binaların yeraltı hissəsi
		bağlı		açıq		Binaların yeraltı hissəsi
		yüklərin uyğunluğu
		I	II	I	II		I	II	I	II
Daimi
Əks doldurma qruntunun təzyiqi	1,15	-	+	-	+		-	+	-	-
Doldurma qruntunun çəkisi	1,15	-	+	-	-		-	-	-	-
Konstruksiyanın öz ağırlığı	1,1 (0,9)	+	+	+	+		-	+	+	+
Uzun müddətli müvəqqəti
Texnoloji mayenin təzyiqi	1	-	2 saylı qeydə bax	-	2 saylı qeydə bax		-	-	-	+
Qrunt sularının təzyiqi	1,1	-	+	-	+		-	+	-	-
Texnoloji mayedən temperatur təsiri	1,2	-	+	-	+		-	-	-	+
Qısa müddətli
Faktiki göstəricilərə görə bənd əsasının əks doldurulma qruntunun dağılma prizmasına 0,1bar-dan (1000 kqq/m²) az olmayan yüklər	1,3	-	+	-	+		-	+	-	-
Hidravlik sınaq zamanı suyun təzyiqi	1	+	+	+	+		-	-	+	-
Örtüklərə və bəndə yüklər, müvəqqəti yük yaxud boşaldılan zaman yaranan vakuum daxil olmaqla, həmçinin 0,025 bar-dan çox olmayan (250 kqq/m²) qar yükü	1,2	-	+	-	-		-	-	-	-
Faktiki göstəricilərə görə bağlı tutumlar boşaldıldığı zaman 0,01 bar-dan (100kqq/m²) çox olmayan yaranan vakuum	1,1	-	+	-	-		-	-	-	-
Q e y d: 1. “Plyus” işarəsi verilmiş uyğunluqda yüklərin, yaxud təsirlərin olduğunu göstərir. 2. Hidravlik sınaqlar zamanı qoruyucu qurğulara suyun təzyiqi qısa müddətli müvəqqəti yük kimi qəbul edilir. İstismar müddətində texnoloji mayenin xarici divarlara təzyiqi uzun müddətli müvəqqəti qəbul edilməlidir, Bu zaman qrunt dərinliyinə basdırılmış qurğular üçün onun üstünə tökülmüş torpağın da təzyiqi nəzərə alınmalıdır. Çox bölməli tutum qurğularının daxili divarlarına təzyiqi, əgər bu qurğuların istismarı zamanı qonşu bölmələrin suyu qısa müddətli boşaldılacaqsa qısa müddətli müvəqqəti yük kimi qəbul edilməlidir. 3. Tutum qurğularının dibi və divarlarına texnoloji mayenin (yaxud hidravlik sınaq zamanı suyun) təzyiqindən normativ yük mayenin maksimum layihə səviyyəsində hidrostatik təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir. Hesabi yük mayenin səviyyəsi daşma qurğusunun tilindən 100 mm hündür olan hal üçün, o olmadıqda isə divarın yuxarı tilinə qədər hidrostatik təzyiqə bərabər qəbul edilməlidir. 4. Temperaturu 50⁰C-dən yuxarı olan maye ilə doldurulmuş, yaxud temperatur düşgüsü 30⁰C -dən çox olan qurğuların konstruksiyaları temperatur təsirinə hesablanmalıdır. 5. Dərinə basdırılmış, yaxud torpaqla örtülmüş tutum qurğularının örtükləri qalınlığı 0,3 m-dən az olmayan qrunt layında hərəkət edən inşaat mexanizmlərinin, digər yüklər nəzərə alınmadan, qısa müddətli yükünə hesablanmalıdır. 6. İstismar zamanı örtük elementlərinin tutumdakı texnoloji mayenin təsirindən yaranan mərkəzdən kənar dartılmaya hesablanması örtüyə mümkün maksimal yükə və divarlara həddindən artıq yüklənmə əmsalı 0,9 olmaqla qruntdan olan təzyiqə və 1,1 əmsalı ilə daxili sürtünmə bucağına aparılmalıdır. 7. Hidrostatik təzyiqə hesablanmayan arakəsmələr açıq tutumların boşaldılması, yaxud bağlı tutum qurğularının tikintisi zamanı küləyin yükünə yoxlanılmalıdır.

17.4.2. Tutum qurğuları yüklərə və təsirlərə cədvəl 44-də göstərilmiş həddindən artıq yüklənmə nəzərə alınmaqla yükün iki kombinasiyasına hesablanmalıdır:

I - hidravlik sınaq zamanı, qrunt dərinliyində yerləşən qurğu bölmələr üzrə su ilə ən əlverişsiz doldurulmada. Torpaqla örtülməyən qurğular üçün bu istismar birləşməsi hesab edilir.

II - istismar zamanı, qurğu su ilə doldurulmayanda və torpaqla örtülməyəndə. Belə hallarda üzüb qalxmaya qarşı dayanıqlıq yoxlanılmalıdır.

17.4.3. Su kəməri qurğuları meydançalarında qrunt sularının hesabi səviyyəsi suaxarda, yaxud sututarda su təminatının 11-ci cədvəldə verilmiş göstəricilərinə görə suyun maksimal səviyyəsi nəzərə alınmaqla uzun müddətli proqnoz əsasında təyin edilməlidir. Suaxarların və sututarların yatağında yerləşmiş qurğu və binaların möhkəmliyi və dayanıqlığı tikinti zamanı 10-%-li təminat üçün su səviyyəsinə yoxlanılmalıdır.

17.4.4. Əgər layihədə daşma dövründə qurğulardan suyun boşaldılmasının qarşısını alan tədbirlər və qrunt suları səviyyəsinə nəzarət nəzərdə tutulubsa tutum qurğularının üzüb yuxarı qalxmaya qarşı dayanıqlığının hesablanması daşma dövründə qrunt sularının səviyyəsinin müvəqqəti artması nəzərə alınmadan aparıla bilər. Üzüb yuxarı qalxmaya qarşı dayanıqlıq əmsalı 1,1 qəbul edilməlidir.

17.4.5. Silindr şəkilli tutum qurğularının divarlarında betonda torpaq örtüyü olmadıqda su ilə doldurulandan sonra sıxılmadan yaranan gərginlik gərilmiş armaturada bütün itkilər nəzərə alın-maqla aşağıda göstərilənlərdən az olmamalıdır: hündürlüyün 1/3-nə bərabər aşağı hissədə - 8 bar, yuxarı hissədə - 5 bar.

17.5. İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi

17.5.1. İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi TNvəQ 2.03.11-in göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

17.5.2. Azmış cərəyanlar zonasında yerləşmiş yeraltı və yerüstü qurğular layihələndirilərkən dəmir-beton konstruksiyaların elektrokimyəvi korroziyadan müdafiəsi nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.3. Konstruksiya elementlərinə korroziya əleyhinə örtük çəkilməsinin və bu örtüyün vaxtaşırı bərpa edilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalı, yaxud bütün istismar müddətində qurğuların qorunmasını təmin edən konstruktiv həllər qəbul edilməlidir.

17.5.4. Aqressiv mayeləri saxlamaq üçün tutumlar layihələndiriləndə divarların xarici səthinin vəziyyətinə və dibinin kipliyinə müntəzəm nəzarətin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

Yol verilmir:

binaların yük daşıyıcı divarlarının tutumların divarına söykənməsi;

tutumların divarları, yaxud dibinə mərtəbəarası örtüklərin və sütunların söykənməsi;

tutumların içərisində müxtəlif mayeləri saxlamaq üçün bölücü arakəsmələrin olması;

qurğunun dibində boru kəmərinin betonun içərisində döşənməsi;

korroziya əleyhinə örtüyün bütövlüyünün pozulması.

Q e y d. Tutum konstruksiyalarının elementlərinə müntəzəm baxış keçirilməsi, korroziya əleyhinə örtüyün vaxtaşırı bərpaedilməsi və konstruksiyaların təmiri üçün yanaşma təmin edildikdə, tutum divarlarına xidmət meydançalarının və bu tutumlardan maye vuran nasoslar yerləşən otaqların qoruyucu divarlarının söykənməsinə yol verilir.

17.6. İsitmə və havalandırma

17.6.1. İstehsalat otaqlarında lazımi hava dəyişməsi açıq tutum qurğularından, avadanlıqdan, armatur və kommunikasiyalardan ayrılan zərərli maddələrin miqdarına hesablanmalıdır. Ayrılan zərərli maddələrin miqdarı layihənin texnoloji hissəsinin göstəricilərinə əsasən qəbul edilməlidir. Bu göstəricilər olmadıqda fəaliyyətdə olan oxşar qurğuların tədqiqindən alınmış nəticələr istifadə olunmalıdır. Oxşarı olmayan qurğular üçün hava dəyişmə mislinə görə tələb olunan havanın miqdarının cədvəl 45-ə əsasən hesablanmasına yol verilir.

17.6.2 Xlordozalayıcı otaqlardan havanın fasiləsiz işləyən ventilyasiya avadanlığı ilə atılması hündürlüyü 15 m radiusda olan binaların ən hündür dam örtüyündən 2 myuxarı qalxan, xlor-sərf anbarlarında fasiləsiz işləyən və qəza ventilyasiya vasitələri ilə isə hündürlüyü torpaq səviyyəsindən 15 m olan boru vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Ehtiyac olduqda atılan havanın təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Cədvəl 45. Su təchizatı qurğularındakı bina və otaqlarda hava dəyişmə misli və temperaturun qiymətləri

Qurğular və otaqlar	İsitmə sistemi üçün havanın temperaturu,⁰C	1 st-da hava-dəyişmə misli		İstehsalat proseslərinin sanitar xarakteristikasının qrupu	Yandan işıqlandırma zamanı təbii işıqlan-dırmanın normalaşdırılan əmsalı TİƏ	Süni işıq-landırmada işıqlanma LK
Qurğular və otaqlar	İsitmə sistemi üçün havanın temperaturu,⁰C	vurulma	sorma	İstehsalat proseslərinin sanitar xarakteristikasının qrupu		Süni işıq-landırmada işıqlanma LK
1. Suqəbuledici qurğuların maşın zalı	5	1	1	I-b	0,3	75
2. Nasos stansiyalarının maşın zalı	5	istilik ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75

3. Sutəmizləyici komplekslər: a) barabanlı torlar və mikrosüzgəclər şöbəsi	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75
b) süzgəclər salonu şöbəsi	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		I- b	0,3	75
v) xlor-dozalayıcı, ozonlayıcı	16	6	6	II-v	0,3	75
q) amonyak dozalayıcı	16	6	6	II- v	0,3	75
4. Məhlulları hazırlamaq üçün reagent təsərrüfatı şöbəsi:
a) alüminium sulfat, əhəng südü, heksametafosfat, flüorlu natrium, poliakrila-mid, aktivləşdirilmiş silisium turşusunun	16	3	3	II- v	0,3	75
b) dəmir xloridin, hipoxloritin	16	6	6	II- v	0,3	75
5. Reagent anbarları:		nəm ayrılmasına görə hesabatla
a) alüminium sulfatın, əhəngin, sodanın nəm saxlanılması	5	nəm ayrılmasına görə hesabatla		II-q	0,2	50
b) maye xlorun	bax qeyd 3	6	6+6 qəza	II- q	0,2	50
v) isidilməyən maye xlorun	-	-	həmçinin	II- q	0,2	50
q) amonyakın	isidilmir	-	6	II- q	0,2	50
d) aktiv kömürün, fosfatların, sulfokömürün, poliakrilamidin, maye şüşənin, flüor tərkibli reagentlərin	5	3	3	II- v	0,2	50
e) sulfat turşusunun	5	6	6	II- q	0,2	50
j) dəmir xloridin	5	6	6	II- q	0,2	50
Q e y d: 1 .İstehsalat otaqlarında daimi istismar heyəti olduqda onlarda havanın temperaturu 16⁰C-dən az olmamalıdır. 2. Böyük su səthinə malik otaqlarda havanın temperaturu su səthinin temperaturundan ən azı 2⁰C çox qəbul edilməlidir. 3. Maye xlor anbarlarında isitmə sistemi bir qayda olaraq nəzərdə tutulmur. Xlorun sərf anbarında maye xlor qablarından başqa xlor təsərrüfatının istismarı ilə bağlı texnoloji avadanlıq da olduqda havanın 5⁰C hesabi temperaturunu təmin etmək üçün isitmə nəzərdə tutulmalıdır. 4. Cədvəl 45-də təbii işıqlandırmanın normalaşdırılan əmsalı MDB ərazisinin III iqlim qurşağı üçün verilmişdir. Digər qurşaqlar üçün əmsalın qiymətləri, həmçinin cədvəl 45-də göstərilməmiş bina və otaqların işıqlandırılmasının hesablanması MCH 2.04-05-95-ə əsasən qəbul edilməlidir.

17.6.3. Dəmir xlorid məhlulu hazırlanan otaqlarda ümumi ventilyasiya ilə yanaşı dəmir xloridin qablaşdırmadan yuyulub çıxarıldığı boksda havanın yerli ventilyasiya avadanlığı ilə sorulması nəzərdə tutulmalıdır.

17.6.4. Flüorlu natrium məhlulu hazırlanan otaqlarda ümumi ventilyasiya ilə yanaşı flüorlu natriumun çəlləklərdən çıxarıldığı dolablardan havanın yerli ventilyasiya avadanlığı ilə sorulması nəzərdə tutulmalıdır. İşçi keçidlərdə havanın hərəkət sürəti 0,5 m/s-dən az olmamalıdır.

18. Xüsusi təbiət və iqlim şəraitində su təchizatı sistemlərinə əlavə tələblər

18.1. Seysmik rayonlar

18.1.1. Ümumi göstərişlər

18.1.1.1. Bu bölmənin tələbləri 7, 8 və 9 ballı seysmik ərazilərdə su təchizatı sistemləri layihələndirilərkən yerinə yetirilməlidir.

18.1.1.2. 8 və 9 ballı seysmik rayonlarda I kateqoriya su təchizatı sistemləri layihələndiriləndə və II kateqoriya üçün, bir qayda olaraq, ən azı iki su təchizatı mənbəyindən istifadə olunması nəzərdə tutulmalıdır; mənbəyin iki yerində eyni zamanda suyun verilməsində fasiləyə yol verməyən suqəbuledici qurğular inşa etməklə bir yerüstü mənbədən istifadəyə yol verilir.

III kateqoriya su təchizatı sistemləri və müvafiq əsaslandırma olduqda II kateqoriya, həmçinin bütün kateqoriyalardan olan su təchizatı sistemləri üçün 7 ballı seysmik rayonlarda bir su təchizatı mənbəyindən istifadə etməyə yol verilir.

Bütün kateqoriyalardan olan su təchizatı sistemləri üçün 7,8 və 9 ballı seysmik rayonlarda su təchizatı mənbəyi kimi çatlı və karst süxurlarındakı yeraltı sulardan istifadə etdikdə qumlu və çınqıllı qruntlardan yerüstü və ya yeraltı sular ikinci mənbə kimi qəbul edilməlidir.

18.1.1.3. 8 və 9 ballı seysmik rayonlarda bir mənbədən (o cümlədən yerüstü mənbəyin bir kəsiyindən su götürən) su götürən su təchizatı sistemlərindəki tutumlarda yanğın söndürməyə 12.1.4 bəndinə əsasən təyin ediləndən iki dəfə çox həcmdə və qəza qrafikinə görə istehsalatın ehtiyacını ödəyən və təsərrüfat-içmək ehtiyacları üçün hesabi sərfin 70%-i miqdarında ən azı 8 st müddətində və 9 ballı seysmik rayonlarda ən azı 12 st-dan az olmayan müddətdə ödəyən qəza həcmi nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.4. 9 ballı seysmik rayonlarda eyni vaxtda baş verə biləcək yanğınların sayı 5.2.2, 5.2.12 və 5.2.13 (xarici yanğın söndürməyə su sərfi 15 l/s-dən çox olmayan yaşayış məntəqələri, müəssisələr və ayrıca dayanmış binalar istisna olmaqla) maddələrində göstəriləndən bir ədəd çox qəbul edilməlidir.

18.1.1.5. Su təchizatı sistemlərinin işinin etibarlılığını yüksəltmək üçün aşağıdakıların mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır: basqılı rezervuarların ərazinin müxtəlif yerlərində yerləşdirilməsi; su-basqı qüllələrinin basqılı rezervuarlarla əvəz edilməsi; sanitar-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşma olduqda təsərrüfat-içməli, istehsalat və yanğın əleyhinə su kəmərləri arasında bağlantıların yaradılması, həmçinin emal edilməmiş zərərsizləşdirilmiş suyun təsərrüfat-içməli su kəməri şəbəkəsinə verilməsi.

18.1.1.6. Yanğın əleyhinə və təsərrüfat-içməli su təchizatı nasos stansiyalarının istehsalat bina və qurğuları ilə bloklaşdırılmasına yol verilmir.

Nasos stansiyaları su təchizatı bina və qurğuları ilə bloklaşdırıldıqda maşın zalları və elektrik avadanlığı yerləşən otaqların tutum qurğularının kipliyi pozulduqda su ilə basılmasının qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.7. Torpağa batırılmış nasos stansiyaları rezervuar və boru kəmərlərindən ən azı 10 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

18.1.1.8. Sutəmizləyici qurğular komplekslərində tutum qurğuları sayı ikidən az olmayan ayrı-ayrı bloklara bölünməlidir.

18.1.1.9. Sutəmizləyici qurğular kompleksində suyun qurğulardan yan keçərək şəbəkəyə verilməsi üçün keçid xətti (baypas) nəzərdə tutulmalıdır. Keçid xətti digər qurğu və kommunikasiyalardan ən azı 5 m məsafədə çəkilməlidir. Bu zaman şəbəkəyə verilən içməli suyun xlorlanması üçün sadə tərtibat nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.1.10. Eyni təyinatlı rezervuarların sayı bir qovşaqda ikidən az olmamalıdır. Hər bir rezervuarın verici və aparıcı boru kəmərləri ilə birləşməsi müstəqil olmalıdır. Qonşu rezervuarlar arasında ümumi əməliyyat kameraları olmamalıdır.

18.1.1.11. Binaların divarlarında və özüllərində boruların sərt möhkəmləndirilməsinə yol verilmir. Boruların keçdiyi deşiklərdə boru səthi ilə divar arasında 10 sm-dən az olmayan məsafə qalmalıdır. Ərazi çökən qruntdan olduqda məsafə şaquli istiqamətdə 20 sm-dən az olmamalıdır. Boru ilə divar arasındakı boşluq sıx elastik materialla doldurulmalıdır.

Nasos stansiyalarının yeraltı hissələrinin və tutum qurğularının divarlarından boru elə keçirilməlidir ki, divar və boru kəmərinin qarşılıqlı seysmik təsiri aradan qaldırılsın. Bu məqsədlə, bir qayda olaraq, kipgəclərdən istifadə edilməlidir.

18.1.1.12. Bina, yaxud qurğulara boru kəmərlərinin girişi və çıxışları, boru kəmərlərinin nasoslara, suqəbuledici quyulara, üfüqi boru kəmərli su-basqı qüllələrinin dik borularına birləşdiyi yerlərdə, həmçinin profilin, yaxud boru kəməri trassasının istiqamətinin kəskin dəyişdiyi yerlərdə boruların bucaq altında və uzununa yerdəyişməsinə yol verən elastik birləşmələr nəzərdə tutulmalıdır.

18.1.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.1.2.1. Seysmik rayonlarda sudaşıyıcı borular və şəbəkələr layihələndiriləndə maddə 11.21-də göstərilən və seysmik yüklərin təsiri zamanı etibarlı işi təmin edən boruların bütün növlərindən istifadə etməyə yol verilir. Belə şəraitdə boruların basdırılma dərinliyi bölmə 11-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

18.1.2.2. Boruların möhkəmlik sinfi əsas və seysmik təsir zamanı əsas və xüsusi yük birləşmələri nəzərə alınaraq seçilməlidir.

Boruların calaq yerlərinin kompensasiya etmə qabiliyyəti elastik calaq birləşmələri qəbul etməklə təmin edilməlidir.

18.1.2.3. Sudaşıyıcı boruların sayı ikidən az olmamalıdır. Boruların ara birləşmələrinin sayı sudaşıyıcı borularda iki qəzanın baş verməsi şərtinə təyin edilməlidir. Belə şəraitdə təsərrüfat-içməli ehtiyaclarına suyun hesabi miqdarının verilməsində azalma 30%-dən çox olmamalıdır. İstehsalat ehtiyaclarına suyun qəza qrafiki ilə verilməsi təmin olunmalıdır.

III kateqoriya və müvafiq əsaslandırma olduqda II kateqoriya su təchizatı sistemlərində su-daşıyıcı boru kəmərinin bir xətdən ibarət qəbul edilməsinə yol verilir. Belə hallarda tutumların həcmi maddə 12.1.6, yaxud maddə 18.1.1.3-ə əsasən hesablanmış qiymətlərdən böyüyünə müvafiq qəbul edilməlidir. Su kəməri şəbəkələri halqa şəkilli layihələndirilməlidir.

18.1.3. İnşaat konstruksiyaları

18.1.3.1. Qurğu və binaların konstruksiyaları AzDTN 2.3-1 və bu bölmənin tələblərinə əsasən layihələndirilməlidir. Su təchizatı sistemlərinin bina və qurğularının hesabi seysmikliyi cədvəl 46-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 46.

Cədvəl 42-ə əsasən bina və qurğuların məsuliyyət sinfi	İnşaat meydançasının aşağıdakı seysmikliyində (bal) bina və qurğuların hesabi seysmikliyi
	7	8	9
I – II III	7 Seysmik təsirlər nəzərə alınmır	8 7	9 7
Q ey d. Bina və qurğular hesabi seysmikliyə uyğun gələn yüklərə hesablanırlar. Zəlzələnin nəticələrinin ləğv edilməsi zamanı işləməsi vacib olan bina və qurğular üçün bu yüklər 1,2 (20%), yerüstü suqəbuledici qurğular üçün isə 1,5 (50%) əmsalına vurulmalıdır.

18.1.3.2. Tutum qurğuları və binaların yeraltı hissəsi konstruksiyaların öz kütləsi, tutumu dolduran mayenin kütləsi, bərkitmə və tökmə qruntların mümkün olan ən təhlükəli birgə seysmik təsirinə hesablanmalıdırlar. Maye və qrunt kütlələrinin seysmik təsirinin qiyməti AzDTN 2.3-1-ə əsasən təyin edilməlidir.

Q e y d. Su-basqı qüllələrinin hesablanması zamanı bu maddənin tələbləri yalnız çənin konstruksiyasının hesabatına şamil edilir.

18.1.3.3. Tutum qurğularına və binaların yeraltı hissələrinə konstruksiyaların öz kütlələrinin və ona düşən yüklərin seysmik təsiri binalar üçün olduğu kimi təyin edilir. Belə hallarda AzDTN 2.3-1-in (1) və (2) düsturlarındakı əmsalların hasillərinin cədvəl 47-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

18.2. İşlənilən ərazilər

18.2.1. Ümumi göstərişlər

18.2.1.1.Bina və qurğular, sudaşıyıcı borular və şəbəkələr layihələndirilən zaman onların yeraltı mədən işlənmələrinin təsirindən TNvəQ 2.01.09-un və bu bölmənin tələblərinə uyğun olaraq qorunması nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.1.2. Həcmi 6000 m³-dən çox olmayan bağlı rezervuarların I-IY qrup işlənilən ərazilərdə yerləşdirilməsinə yol verilir. Rezervuarın həcmi 6000 m³-dən böyük olduqda I k - IY k qrup işlənilən ərazilərdə bir neçə rezervuar nəzərdə tutulmalıdır. Açıq tutumların həcmi normalarla məhdudlanmır.

Cədvəl 47. AzDTN 2.3-1-in (1) və (2) düsturlarındakı əmsalların qiymətləri

Bina və qurğuların qrunta görə yerləşməsi	hasilinin qiymətinin AzDTN 2.3-1-ə əsasən qruntun kateqoriyasından asılılığı			hasilinin qiymətinin cədvəl 42-ə əsasən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılılığı
Bina və qurğuların qrunta görə yerləşməsi	I	II	III	I	II	III
Yerüstü Yeraltı	3 2	2,7 1,8	2,0 1,5	0,30 0,25	0,25 0,20	0,20 0,15
Q e y d. Qrunta dərinləşdirilmiş qurğular, dərinləşdirilmənin qiyməti onların hündürlüyünün yarısından çox olduqda yeraltı, az olduqda isə yerüstü qurğu kimi hesablanır.

18.2.1.3. Əməliyyat kameraları rezervuarlardan deformasiya tikişi ilə ayrılmalıdır.

18.2.1.4. Tutum qurğuları layihələndirilərkən onların əsas qovşaq və elementlərinin işinə nəzarət etmək və deformasiya sonu təmir işlərini aparmaq üçün sərbəst yanaşma təmin edilməlidir.

18.2.1.5. Su hazırlığı qurğularında (şəffaflandırıcılar, durulducular, süzgəclər və s.) əsasın deformasiyasından sonra novların suaşıran kənarlarının düzləndirilməsinin mümkünlüyü təmin edilməlidir. Batırılmış deşikləri olan novlar üçün kənarların düzləndirilməsi tələb olunmur.

18.2.1.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksi layihələndirilərkən əsas qurğular planda qalanlarından ayrılmış şəkildə yerləşdirilməlidir. Kompleksin məhsuldarlığı 30000m³/sut-ya qədər olduqda və inşaat IY qrup işlənilən ərazilərdə aparıldıqda əsas və köməkçi qurğuların bloklaşdırılmasına yol verilir.

18.2.1.7. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin işinin etibarlılığını artırmaq üçün ayrı-ayrı qur-ğuları bölmələrə və bloklara bölmək lazımdır.

18.2.1.8. Tutum qurğularında dib və su səviyyəsinin hündürlük qiymətləri əsasın deformasiyasından sonra suyun sərbəst axa bilməsini təmin etməyə hesablanmalıdır.

18.2.1.9. Su kəmərinin bina və qurğularında polad borulardan və su kəməri armaturlarından istifadə edilməlidir.

Boru kəmərləri və armaturların qurğuların konstruksiyasına bərkidilmə qovşaqları onların mümkün olan qarşılıqlı yerdəyişməsi və boruların onlara ötürdüyü qüvvələr nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir.

Q e y d. Maddə 7.4-ə görə suyun verilməsinin II və III kateqoriya təminat dərəcəsi olan qurğularda çuqun armaturlardan istifadə edilməsinə yol verilir.

18.2.1.10. Qurğuların konstruksiyalarında baş verən yerdəyişmələrdən və qruntun işlənməsi zaman deformasiyasından boru kəmərlərinə olan təsir qüvvələrini azaltmaq üçün kompensatorlardan istifadə edilməli, bərkitmə qovşaqlarının yeri və tipi, eləcə də, boruların qurğuların divar-larından keçən yerləri müvafiq tələblərə cavab verməlidir.

18.2.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.2.2.1. İşlənilən ərazilərdə boru kəmərləri layihələndirilən zaman kəmərin təyinatı, boruların tələb olunan möhkəmliyi və calaq yerlərinin kompensasiya etmə qabiliyyəti nəzərə alınaraq bütün növlərdən olan borulardan istifadə etmək olar.

18.2.2.2. Geniş ağızlı və muftalı calaq birləşmələri yumşaq kipləşdirici halqalar, yaxud mastika tətbiq etməklə elastik olmalıdır.

Polad və plastmas boruların qaynaq birləşmələrinin möhkəmliyi boruların öz möhkəmliyindən az olmamalıdır.

18.2.2.3. Sudaşıyıcı borularda vantuzlar və buraxıcılar üçün yerlər əsasların gözlənilən deformasiyası nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

18.2.2.4. Sudaşıyıcı borular iki və daha çox xətdən ibarət layihələndirildikdə onları müxtəlif müddətlərdə işlənən meydançalarda döşəmək lazımdır.

18.2.2.5. Boru kəmərlərinin torpaq səthinin deformasiyasının təsirini nəzərə almaqla tunellərdə, yaxud kanallarda bir yerdə yerləşdirilməsinə yol verilir.

18.2.2.6. Boru kəmərlərinin qorunması üçün konstruktiv tədbirlər onun 20 illik istismar dövründə faydalı qazıntıların çıxarılmasından yer səthinin deformasiyasının hesablanma nəticəsinə görə təyin edilməlidir.

II və III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün konstruktiv tədbirlərin yerinə yetirilməsi onların 20 ildən az istismar dövründə faydalı qazıntıların çıxarılmasından yer səthinin deformasiyasının hesablanma nəticəsinə görə təyin edilməsinə yol verilir. İstismar prosesində əlavə müdafiə tədbirlərinin yerinə yetirilməsinin mümkünlüyü layihədə öz əksini tapmalıdır.

18.2.2.7. Yeraltı boru kəmərlərinin konstruktiv qorunma tədbirlərinin həcmi aşağıda göstərilənlər nəzərə alınmaqla hesablama ilə əsaslandırılmalıdır:

deformasiyaya uğrayan qruntun boru kəmərinə güc təsirini azaldan izolyasiyanın tətbiqi;

boruların üstünü doldurmaq üçün az sıxılan materiallardan istifadə edilməsi;

boruların divarının qalınlığının artırılması;

daha möhkəm materialdan hazırlanan borulardan istifadə edilməsi;

kompensatorların qoyulması.

18.2.2.8. Yeraltı boru kəmərlərinin möhkəmliyə yoxlanılmasını halqavari və uzununa gərginliklərin birgə təsirini hesaba almaqla aparmaq lazımdır. Daxili təzyiq, yaxud vakuumun təsirindən, üstünün doldurulmasından yaranan xarici yükdən və nəqliyyat vasitələrindən və çıxıntı zonasındakı eninə kəsiyin konturunun deformasiyasından yaranan halqavari gərginlikləri, eləcə də daxili təzyiqin, temperaturun dəyişməsinin və deformasiyaya uğrayan qruntun təsirindən yaranan uzununa gərginlikləri hesaba almaq lazımdır.

18.2.2.9. Geniş ağızlı və muftalı birləşmələri olan basqılı xrizotilsement, çuqun və dəmir-beton boru kəmərləri üçün həddi vəziyyət calağların kipliyi saxlanan maksimal açılması ilə təyin edilir.

Basqılı boru kəmərlərinin calaq birləşmələrinin sm-lə həddi açılması aşağıda göstərilən kimi qəbul edilir:

0,2 - çuqun borular üçün;

0,3 - geniş ağızlı dəmir-beton borular üçün;

1,5 -xrizotilsement borular üçün.

18.2.3. İnşaat konstruksiyaları

18.2.3.1. Tutum qurğularını qurğunun işinin əsasın deformasiyasına təsirini təyin edən konstruktiv sxemlər üzrə sərt, elastik, yaxud aşağıdakıları nəzərə almaqla kombinə edilmiş layihələndirmək lazımdır:

sərt konstruktiv sxem üzrə - qeyri müntəzəm deformasiyaların bütün növlərində dib elementlərinin, divarların, örtük və arakəsmələrin qarşılıqlı yerdəyişməsini mümkünsüz etmək;

yumşaq konstruktiv sxem üzrə - elementlərin qeyri müntəzəm deformasiyaların bütün növlərinə uyğunlaşmasının mümkünlüyü;

kombinə edilmiş konstruktiv sxem üzrə - bir elementlər üçün yumşaq, digərləri üçün sərt.

18.2.3.2. Tutum qurğularının elementlərinin yumşaqlığı, ən çox yığma konstruksiyaların calaqlarında, divarlarla dibin, örtüyün və arakəsmələrlə birləşmələrində, həmçinin ehtiyac olduqda dibdə su keçirməyən deformasiya tikişlərinin yaradılması ilə təmin edilməlidir.

18.2.3.3. Tutum qurğularını qrunt sularının səviyyəsi yüksək olan meydançalarda yumşaq və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirəndə yumşaq tikişlərin konstruksiyaları ikitərəfli hidrostatik təzyiqin qəbulunu təmin etməlidir.

18.2.3.4. Zəif süzmə qabiliyyəti olan gilli qruntlardan ibarət meydançalarda yumşaq və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirilən tutum qurğuları üçün drenaj sistemi qurulmalıdır.

18.2.3.5. Rezervuarlar layihələndirilməlidir:

sərt konstruktiv sxemlərlə - həcmi 50 və 100 m³ (I və IY qruplarda); həcmi 250-500 m³ (işlənilən torpaqların III və IY qruplarında);

yumşaq konstruktiv sxemlərlə - həcmi 1000 m³ (I qrupda), 2000 və 3000 m³ (I və II qruplarda) və həcmi 6000 m³ (işlənilən torpaqların I-III qruplarında);

kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə - həcmi 250-500 m³ (I və II qruplarda), həcmi 1000 m³ (II-IY qruplarda),həcmi 2000 və 3000 m³ (III-IY qruplarda) vəhəcmi 6000 m³(IY qrup işlənilən torpaqlarda).

Rezervuarlar I k-I Y k qrup işlənilən torpaqlarda sərt konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir.

18.2.3.6. Sutəmizləyici qurğular kompleksinin tutum qurğuları aşağıda göstərilən qaydada layihələndirilməlidir:

şəffaflandırıcılar, şaquli durulducular, qarışdırıcılar, reaksiya kameraları, süzgəclər - sərt sxemlə;

üfüqi durulducular - yumşaq, yaxud kombinə edilmiş sxemlə;

radial durulducular - lili kənar edən mexanizmlə dib arasında ara məsafənin olmasını daimi təmin edən sərt, yaxud kombinə edilmiş sxemlərlə.

18.2.3.7. Açıq tutum qurğularını yumşaq konstruktiv sxemlə qruntda yerləşdirilmiş, yamacla-rının və dibinin üzlük materialla örtülmüş şəkildə layihələndirmək lazımdır. Yamaclar 1:3 nisbə-tində mailliyə malik olmalıdır.

18.2.3.8. kq/sm² və qiymətlərində pozulmamış strukturlu əlaqəli susuz qruntlardan yaranmış meydançalarda açıq tutum qurğularını layihələndirən zaman tutumların lövhə şəkilli polimer materiallarla üzlənməsinə yol verilir. Digər hallarda divarlar deformasiya tikişləri qoymaqla dəmir-beton lövhələrlə üzlənməlidir.

18.2.3.9. Dəmir-beton tutum qurğularının dibi I k – IY k qrup ərazilərdə bir lay, I-IY qrup ərazilərdə isə iki laydan ibarət monolit layihələndirilməlidir.

Dəmir-beton lövhə şəkilli bir laylı dib əsas və xüsusi yük birləşmələrinin qəbul edilməsinə hesablanmalıdır.

İkilaylı dib əsas yüklərin cəminə və əyilmədən deformasiyaya hesablanmış dəmir-beton lövhədən, əsasın düzxətli olmayan işi və dəmir-betonda çatların yaranması hesaba alınmaqla üfüqi dartılma deformasiyasına hesablanmış armatura hazırlığından ibarət olmalıdır. Belə hallarda çatların yol verilən həddi genişlənməsinin eni armatur hazırlığında a_t.kr=0,3 mm,a_t.dl=0,2 mm-dən artıq olmamalıdır.

Lövhə ilə hazırlıq arasında mastikadan hidroizolyasiya layı nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.3.10. Bağlı tutum qurğularının divarlarına yer səthinin sıxılmasından yaranan üfüqi deformasiyaların öndən təsirini azaltmaq lazım gəldikdə qurğunun qumlu qruntla bərkidilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.3.11. Tutum qurğusunun altlığına düşən və dartılmanın üfüqi deformasiyasından yaranan üfüqi yükləri azaltmaq lazım gəldikdə, həmçinin qayalıq əsasın yer səthinin çıxıntı və əyilməsindən yaranan deformasiyasının şaquli təsirini azaltmaq üçün dibin oturacağında qum, yaxud torpaq yastıq nəzərdə tutulmalıdır.

Yastığın qalınlığı qeyri müntəzəm deformasiyaların qiyməti, qurğunun konstruktiv sxemi və onun planda ölçüləri nəzərə alınmaqla hesablama ilə təyin edilməlidir.

18.3. Çökən qruntlar

18.3.1. Ümumi göstərişlər

18.3.1.1. Su təchizatının çökən qruntlarda tikiləcək bina və qurğuları TNvəQ 2.02.01-in göstərişləri nəzər alınmaqla layihələndirilməlidir.

18.3.1.2. Baş planlar işlənilərkən yağış və ərimiş qar sularının təbii kənarlaşma şəraiti saxlanıl-malıdır.

Tutum qurğuları, bir qayda olaraq, çökən qruntların minimal qalınlığı olan drenləmə laylı sahələrdə yerləşdirilməlidir.

Q e y d. İnşaat meydançası yamacda yerləşdikdə yağış və ərimiş qar sularını kənarlaşdırmaq üçün dağüstü kanal nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.3. Rezervuarlar və çənlərdən müxtəlif təyinatlı binalara qədər olan məsafə çökməyə görə I tip qruntlarda-çökən qrunt layı qalınlığının 1,5 mislindən az olmayaraq; çökməyə görə II tip drenləşdirici döşənəcəyi olan qruntlarda - çökən qrunt layı qalınlığının 1,5 mislindən az olmayaraq; drenləşdirməyən döşənəcəyi olan qruntlarda 40 m-dən çox olmamaq şərtilə çökən layın qalınlığının ən azı üç misli qədər.

Q e y d.

1. Çökən qrunt layının qalınlığını təbii relyef səthindən, meydança planlaşdırıldıqda isə kəsim səviyyəsindən qəbul etmək lazımdır.

2. Çökməyə görə qrunt şəraitinin tipi və qruntun öz xüsusi çəkisinin ağırlığından mümkün çökmə qiyməti, mümkün kəsim və planlaşdırma zamanı qrunt tökülməsi nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

3. Tikinti meydançası sahəsində qruntun çökmə xassələri tam aradan qaldırıldıqda, həmçinin sızan suların meydançadan kənarlaşdırılması ilə tutum qurğularının altında sukeçirməyən altlıq yaradıldıqda ,tutum qurğularından binalara qədər məsafənin qruntların çökməsi nəzərə alınmadan qəbul edilməsinə yol verilir.

18.3.1.4. Su təchizatı sistemlərinin daima fəaliyyətdə olan islanma mənbəyindən tikilən bina və qurğulara qədər məsafə maddə 18.3.1.3-də göstərilənə nisbətən 1,5 dəfə azaldıla bilər,bu şərtlə ki, deformasiyaya uğrayan zona daxilində, yaxud çökən qruntların dirək bünövrələrlə, möhkəmlən-dirilmiş qrunt dirəklərlə və s. kəsilməsində qruntların çökmə xassəsi tam, yaxud qismən aradan qaldırılsın.

18.3.1.5. Çökən qruntlarda inşa ediləcək binaların, qurğuların və boru kəmərlərinin layihələn-dirilməsində tutum qurğuları və boru kəmərlərinin kipləşdirilməsi, boru kəmərləri və qurğulardan suyun qrunta keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər, su sızmasının nəzarətə alınması, mümkün sızmalar olan yerlərdən suyun toplanması və kənar edilməsi, həmçinin özül yeri və xəndəklərin yağış və ərimiş qar suları ilə islanmadan müdafiə tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.6. Su təchizatı bina və qurğularında boru kəmərləri döşəmə üstündə çəkilməlidir; boru kəmərlərinin döşəmədən aşağı qəza suları kənar edilə bilən su keçirməyən kanallarda çəkilməsinə yol verilir.

18.3.1.7. Çökən qruntlar olan yerdə binaların hasarlayıcı konstruksiyalarının tutum qurğularının divarlarına söykənməsinə yol verilmir.

18.3.1.8. Su təchizatu qurğularının işinə və vəziyyətinə nəzarəti təmin etmək üçün onların əsas konstruktiv elementlərinə və texnoloji avadanlıq qovşaqlarına sərbəst yanaşmanın mümkünlüyü təmin edilməlidir.

18.3.1.9. Kommunikasiya sistemlərinin binalara girişləri və çıxışları TNvəQ 2.04.01-in göstərişlərinə uyğun nəzərdə tutulmalıdır.

Girişdə bina, yaxud qurğuların və boru kəmərlərinin çökməsindəki fərq boru, yaxud qoruyucu konstruksiyaların zədələnməsinə səbəb ola bilən hallarda boru kəmərlərinin quyularında kompensatorların qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

Boruların tutum qurğularının divarları və binaların yeraltı hissələrində sərt bərkidilməsinə yol verilmir; boruları divarlardan keçirmək üçün kipgəclər nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.1.10. Kipliyi tələb olunmayan qoruyucu konstruksiyalarda boru və novları keçirmək üçün açılan deşiklərin ölçülərini artırmaq lazımdır. Boru, yaxud novun yuxarı və aşağısı ilə müvafiq keçidin kənarı arasındakı boşluq əsasda qruntun mümkün çökməsinin 1/3-i qədər qəbul edilməlidir. Boşluqlar sıx elastik materialla doldurulmalıdır.

Belə hallarda istismar prosesində novların suaşıran tillərinin düzləndirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

18.3.1.11. Ayrı-ayrı qurğular arasındakı borular və novlar nisbi dönmək və yerdəyişmək imkanına malik olmalıdır.

Boru və novların divarlarda bərkidilməsi onların, əsas qruntunun mümkün çökmə qiymətinin 1/5-i qədər, üfüqi istiqamətdə qurğuların daxilinə və xaricinə tərəf yerdəyişməsini təmin etməlidir.

18.3.1.12. Planlaşdırılma zamanı əraziyə tökmək, çalaları və xəndəkləri yenidən doldurmaq üçün yerli gilli qruntlardan istifadə edilməlidir.

Qruntun tələb olunan sıxlaşdırılma dərəcəsi ona düşəcək mümkün yüklərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Əks doldurma, sıxlığı 1,6 t/m³-dan az olmayan quru qrunta çevrilənə qədər laylarla sıxlaşdırılmış, optimal nəmliyə malik qruntla yerinə yetirilməlidir. Layların qalınlığı qrunt sıxlaşdıran mexanizmlərin növündən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

18.3.1.13. Su kəməri qurğularının ətrafında qurğulardan əks istiqamətdə 0,03 mailliyi olan su keçirməyən səkilər nəzərdə tutulmalıdır. Səkinin eni qəbuledilməlidir:

1,5 m- tutum qurğuları üçün I tip və 2,0 m-II tip çökən qrunt şəraitində;

5 m- qradirniyalar və səpələyicili hovuzlar üçün;

3 m - su-basqı qüllələri üçün.

Səkilərin altındakı qrunt sıxlaşdırılmalıdır.

18.3.1.14. Sütunların qradirniyaların su toplayıcı hovuzlarından keçdiyi yerlərdə, suyun qrunta keçməsinin qarşısını alan və daşıyıcı konstruksiyaların sərbəst çökməsini təmin edən konstruksiyalar qəbul edilməlidir.

18.3.2. Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr

18.3.2.1. I və II tip çökən qrunt şəraitində basqılı boru kəmərləri altındakı əsaslara tələblər cədvəl 48-də verilir.

Cədvəl 48.

Çökməyə görə qruntun tipi

7.4 maddəsinə görə suyun verilmə təminatının kateqoriyası

Ərazinin xarakteristikası

Boru kəmərləri altındakı əsasa tələblər

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması

Çökmə nəzərə alınmadan

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Çökmə nəzərə alınmadan

Həmçinin

(20 sm-ə qədər çökmə)

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması

Çökmə nəzərə alınmadan

(20 sm-dən çox çökmə)

I və II

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması, boruların kanalda, yaxud tuneldə döşənməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

III

Tikinti olan

Tikinti olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

Q e y d:

1. Tikinti olmayan ərazi - yaxın 15 ildə xalq təsərrüfatı obyektləri və yaşayış məntəqələrinin inşası nəzərdə tutulmayan ərazilər;

2. Qruntun sıxlaşdırılması - əsasın qruntunun, sıxlanmış qruntun aşağı sərhəddində, quru qruntun sıxlığının ən azı 1,65 t/m³ qiymətinə qədər 0,3 m dərinlikdə döyəclənməsi;

3. Altlıq – içərisinə qalınlığı 0,1 m olan drenaj döşənmiş və 0,1-0,15 m hündürlükdə kənar divarlara malik su keçirməyən konstruksiya;

4. Boru kəmərləri altındakı əsaslara tələblər onların yaxınlığında yerləşən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir;

5. Boru kəmərlərinin calaq birləşmələri altında xəndəyin dərinləşdirilməsi qruntun döyəcləndirilməsi ilə yerinə yetirilməlidir;

6. I və II kateqoriya su təchizatı sistemlərində yaşayış məntəqələrinin ərazisində boru kəmərlərinin kanallarda və tunellərdə çəkilməsinə borunun xarici səthi ilə binaların özülləri arasında məsafə binalara girişlərdə kanalın uzunluğundan az olan hallarda yol verilir.

18.3.2.2. Altlıqlar, kanal və tunellərin dibi nəzarət quyuları istiqamətində mailliyə malik olmalıdırlar.

18.3.2.3. Müvafiq əsaslandırma olduqda sudaşıyıcı boruların və şəbəkələrin yer səthində, yaxud yerüstü çəkilməsinə yol verilir.

18.3.2.4. 20 sm-ə qədər çökə bilən I və II tip torpaq şəraitində inşa edilən bütün kateqoriyalı su təchizatı sistemləri üçün maddə 11.21-də göstərilmiş borular qəbul edilməlidir. Geniş ağızlı və muftalı boruların calaq yerlərində kiplik yaratmaq üçün elastik materiallardan istifadə edilməlidir.

20 sm- dən çox çökə bilən II tip torpaq şəraitində I və II kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün sudaşıyıcı borular və şəbəkələr polad, yaxud plastmas borulardan layihələndirilməlidir; geniş ağızlı borulardan istifadəyə yol verilmir;

III kateqoriya su təchizatı sistemləri üçün plastmas, yaxud calaq yerləri elastik kipliyə malik basqılı dəmir-beton borular qəbul edilə bilər; rezin manjetli çuqun boruların qəbul edilməsinə yol verilir.

18.3.2.5. Altlıqlarda, kanallarda, yaxud tunellərdə çəkilməsi nəzərdə tutulan boru kəmərlərini istismar dövründə müşahidə etmək üçün aralarındakı məsafə yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilən (200 m-dən çox olmamaq şərtilə) nəzarət quyuları qoyulmalıdır. Belə hallarda suyun şəbəkə quyularından yan keçməsi təmin edilməlidir.

18.3.2.6. Su kəməri şəbəkəsi I tip çökən qruntlarda xəndəkdə çəkildikdə üfüqi istiqamətdə şəbəkədən bina və qurğuların özüllərinə qədər məsafə 5 m-dən az olmamalıdır, II tip çökən qrunt şəraitində bu məsafə cədvəl 49-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 49. Şəbəkələrdən II tip qrunt şəraitində bina və qurğularınm özüllərinə qədər minimal məsafə

Çökən qrunt layının qalınlığı	II tip çökən qruntlarda, boruların aşağıdakı diametrlərində (mm), şəbəkələrdən bina və qurğuların özüllərinə qədər minimal məsafə
Çökən qrunt layının qalınlığı	100 m-ə qədər	100m-dən çox, 300m-ə qədər	300m-dən çox
5m-ə qədər	Çökmə nəzərə alınmadan
5m-dən çox, 12m-ə qədər	5	7,5	10
12m-dən çox	7,5	10	15
Q e y d: 1. Bina və qurğular çökmə xassəsi tam aradan götürülmüş II tip qruntlarda inşa edildikdə şəbəkədən bina və qurğuların özüllərinə qədər olan məsafə çökmə nəzərə alınmadan təyin edilməlidir. 2. 6 bar-dan artıq təzyiq altında işləyən su kəməri xətləri çəkildikdə göstərilən məsafələr 30% artırılmalıdır. 3. Cədvəl 49-da göstərilən məsafələrə əməl etmək mümkün olmadıqda boru kəmərlərinin su keçirməyən kanallarda, tunellərdə, yaxud qəza sularını nəzarət quyularına buraxan sistemlə təchiz edilmiş altlıqlarda çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır. 4. Cədvəldə göstərilən məsafələri təmin etmək mümkün olmadıqda, həmçinin bina və qurğulara su kəmərinin girişlərində boru kəmərinin çökməyə görə I kateqoriya qrunt şəraitində su keçirməyən altlıqlarda, II kateqoriya qrunt şəraitində isə kanallarda, yaxud tunellərdə çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.2.7. Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələrində flanslı armatur qarşısında quyularda, kanallarda və tunellərdə çevik calaq birləşmələri qoyulmalıdır.

18.3.2.8. Su kəməri şəbəkələrinin quyuları aşağıdakılar nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir:

I tip çökən qruntlarda - əsasın qruntunun 0,3 m dərinliyə qədər sıxlaşdırılması;

II tip çökən qruntlarda - əsasın qruntunun 1 m dərinliyə qədər sıxlaşdırılması və boru kəmərindən aşağı quyu divarları və dibinin su keçirməzliyinin təmin olunması.

Torpağın səthi quyu qapaqları ətrafındakı sahədə 0,3 m enində və quyudan mailliyi 0,03 olmaqla planlaşdırılmalıdır.

18.3.2.9. Suburaxıcı kolonkalar hündürlük səviyyəsi aşağı olan sahələrdə, bina və qurğulardan ən azı 20 m məsafədə yerləşdirilməlidir.

18.3.2.10. Nəzarət quyularının aşağı hissəsi su keçirməyən olmalıdır.

Nəzarət quyularından suyun kənarlaşdırılması maddə 11.15-in göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır. Suyun kənarlaşdırılması olmadıqda quyunun aşağı hissəsinin həcmi və dərinliyi onun bir gündə bir dəfədən çox olmayaraq boşaldılmasını təmin etməlidir.

Ehtiyac olduqda nəzarət quyuları suölçən qurğularla təchiz edilməli, yaxud su səviyyəsinin avtomatlaşdırılmış ölçülməsi və nəticənin dispetçer məntəqəsinə ötürülməsi təmin edilməlidir.

18.3.3. İnşaat konstruksiyaları

18.3.3.1. I tip çökən qruntlarda tutum qurğuları altında qəbul edilməlidir:

a) təbii, əgər çökən qrunt layı daxilində qurğudan s_zp və qruntun öz kütləsindən s_zgtəzyiqlər cəmi, başlanğıc çökmədən P_sl az, yaxud ona bərabər, yəni s_zp+s_zg≤ P_sl, yaxud qurğunun əsasının oturma S və çökməsinin S_sl cəmi yol verilən həddən S_max.uaz, yaxud ona bərabərdirsə, yəni S + S_sl≤S_max.u;

b) s_zp+s_zg> P_sl, yaxud S + S_sl>S_max.uşərtlərində sıxılmış çökən qruntlar.

18.3.3.2. I tip çökən qruntlarda əsasın sıxlaşdırılması ağır döyəcləyicilər ilə ən azı 1,5 m dərinliyə qədər nəzərdə tutulmalıdır. Sıxlaşdırma, sahəsi qurğuların ölçülərini planda bütün istiqamətlərdə özüllərin xarici kənarından 2 m çox olmaqla meydança daxilində aparılmalıdır. Sıxlaşdırılmış zonanın aşağı sərhədlərində quru qruntun sıxlığı 1,65 t/m³-dan az olmamalıdır.

Q e y d. Çökən qruntların ağır döyəcləyicilər ilə sıxlaşdırılması mümkün olmayan hallarda yerli gilli qruntlardan qalınlığı 1,5 m olan və quru qruntun 1,65 t/m³ sıxlığına qədər sıxılmış torpaq yastıq nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.3. Konusabənzər dibi olan tutum qurğularının altında I tip çökən qruntların sıxlaşdırılması bir neçə mərhələdə (laylarla) aparılmalıdır.

Hər bir mərhələdə qrunt layının sıxlaşdırılması və sonradan bu mərhələdə sıxlaşdırılmış qrunt layının qalınlığının 0,8-i qədər qazılaraq çala şəklində dərinləşdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Belə hallarda çalanın dibinin konturu hər bir mərhələdə bu kəsikdə qurğunun konus hissəsinin ölçülərindən 0,2m çox olmalıdır.

Axırıncı layın sıxlaşdırılması üçün döyəcləyib hamarlamaq üsulu ilə konuslu döyəcləmə qəbul edilməlidir.

18.3.3.4. Tutum qurğuları yerləşən binaların divarları və sütunlarının özülləri altında, həmçinin nasos stansiyalarının döşəməsi altında, nəm texnoloji proses gedən otaqlarda və tutumlar altında qruntun sıxlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Sıxlaşdırma I tip çökən torpaqlarda ən azı 1,5 m dərinliyə qədər və qurğuların ölçülərini planda bütün istiqamətlərdə özüllərin xarici kənarından 2 m çox olmaqla artıran sahə daxilində aparılmalıdır. II tip çökən qruntlarda dərinlik 2 m-ə qədər artırılmalı və sıxlaşmış zonanın aşağı sərhəddində quru qruntun sıxlığı 1,7 t/m³-dan az olmamalıdır.

18.3.3.5. Su tökülmə ehtimalı olan otaqların döşəmələri su keçirməyən olmalı, divarlara, sütunlara, avadanlıq özüllərinə söykənən perimetri boyu hündürlüyü 0,1 m olan çıxıntısı olmalıdır. Döşəmə su toplayan və su keçirməyən çala istiqamətində 0,01-dən az olmayan mailliyə malik olmalıdır.

Dərində yerləşmiş maşın zallarında qoruyucu konstruksiyaların aşağı hissəsi 0,6 m hündürlükdə su keçirməyən olmalıdır.

18.3.3.6. II tip çökən qruntlarda tutum qurğuları altında nəzərdə tutulmalıdır:

qruntun çökmə xassəsinin qismən azaldılması;

bütün çökmə layı daxilində qruntun çökmə xassələrinin tam kənarlaşdırılması, yaxud çökən qruntların kəsilib kənarlaşdırılması.

Q e y d. Oturma və çökmələrin cəmi layihələndirilən qurğular üçün yol verilən həddən çox olmadıqda deformasiyaya uğrayan zona daxilində torpaqların çökmə xassəsinin qismən kənarlaşdırılmasına yol verilir.

18.3.3.7. II tip qruntların çökmə xassələrinin qismən azaldılması çökmə 20 sm-ə qədər olduqda torpağın ağır döyəcləyicilərlə səthi sıxlaşdırılması, yaxud torpaq yastığı yaratmaqla həyata keçirilməlidir.

Sıxlaşmış layın qalınlığı qurğuların konstruktiv xüsusiyyətlərindən və çökən qrunt layının qalınlığından asılı olaraq 2-5 sm qəbul edilməlidir.

18.3.3.8. Tutum qurğularının altındakı II tip qruntların çökmə xassələrini qismən kənarlaşdırmaq üçün sıxlaşdırılmış qrunt üzrə drenaj laylı süzmə əleyhinə altlıq və divar boyu suyu nəzarət quyusuna nəql etdirən drenaj layihələndirilməlidir.

Konus şəkilli dibi olan tutum qurğuları dəmir-beton su keçirməyən lövhəyə söykənən sütunlarda layihələndirilməlidir. Qəza suyunun dəmir-beton lövhədən nəzarət quyusuna axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.9. Çökən qrunt şəraitinin tipindən asılı olmayaraq su-basqı qüllələrinin altında qruntun sıxlaşdırılması maddə 18.3.3.1-ə uyğun nəzərdə tutulmalıdır. II tip çökən qruntlarda su-basqı qülləsinin özülü bütöv dəmir-beton lövhə şəklində qəbul edilməli və qəza suyunun ondan nəzarət quyusuna axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3.10. II tip çökən torpaqlarda mümkün çökmə 20 sm-dən çox olduqda tutum qurğularının altında əsasın qruntunun çökmə xassəsi tamamilə aradan qaldırılmalı, yaxud çökən qrunt layı kəsilib çıxarılmalıdır.

18.3.3.11. Tutum qurğularının altında qruntun çökmə xassələrinin tam ləğv edilməsi çökən qruntlayının əlavə nəmləndirilməsi, yaxud dərinlik partlayışları ilə nəmləndirmə və çökən qruntun üst layının ağır döyəcləyicilərlə əlavə sıxlaşdırılması vasitəsilə yerinə yetirilməlidir.

18.3.3.12. Əlavə nəmləndirmə mümkün olmadıqda (nəmləndirmə üçün suyun olmaması, mövcud bina və qurğuların yaxınlıqda yerləşməsi və s.) qruntun çökmə xassələrinin tam ləğv edilməsi çökən layın qrunt dirəkləri ilə dərinlik sıxlaşdırılması yolu ilə yerinə yetirilməlidir.

18.3.3.13. Çökən qruntların kəsilməsi nəzərdə tutulmalıdır:

müxtəlif növ dirək əsasları qurmaqla;

kimyəvi, termiki, yaxud digər üsullarla möhkəmləndirilmiş qruntdan düzəldilmiş dirəklərlərdən, yaxud lentlərdən istifadə etməklə;

özüllərin dərinləşdirilməsi ilə.

Çökən qruntların dirək özüllərlə kəsilməsi tutum qurğuları altında torpağın çökmə xassələrinin digər üsullarla tam ləğv edilməsi mümkün olmayan hallarda qəbul edilməlidir.

18.3.3.14. II tip çökən qruntlarda tutum qurğularının tikintisi və istismarı dövründə qurğuların çökməsi, su sızması və qrunt sularının səviyyəsinin dəyişməsi deformasiyalar sabitləşənə qədər nəzarət altında olmalıdır.

Əlavə 1

(tövsiyə edilən)

Borulu quyuların qazılma üsulları

1. Yeraltı suqəbuledicilər layihələndirilən zaman borulu quyuların qazılma üsulu yerli hidro-geoloji şəraitlərdən, quyuların diametri və dərinliyindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

2. Quyuları bərkitmək üçün muftalı və elektrik qaynaqlı polad borulardan istifadə edilməlidir.

Dərinliyi 250 m-ə qədər olan quyuların divarlarını bərkitmək üçün, bərkitmə boruları sərbəst endirildikdə, boru kənarı fəzanın mütləq sementləşdirilməsi ilə qeyri metal borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

3. Quyuların konstruksiyalarında bərkitmə borular sütunu teleskopik qəbul edilməlidir. Əvvəl və sonra gələn bərkitmə borularının diametrlərində fərq 50 mm-dən az olmamalıdır.

4. Mürəkkəb hidrogeoloji şəraitlərdə istiqamətləndirici boru dəstləri ilə bərkidilməyən sudaşıyıcı layların, yaxud uçmağa meyilli olan süxurların bağlanması və yuma mayesinin udulması üçün quyuların konstruksiyasında əlavə bərkitmə boru sütununun qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

5. Qazma zamanı quyunun divarlarını müvəqqəti bərkidən boru dəstləri quyudan çıxarılmalıdır. Quyuların daimi istismarı üçün bərkitmə boru dəstlərinin sərbəst sonu çıxarılmalıdır. Belə hallarda bərkitmə borusunun quyuda qalan yuxarı kəsiyi əvvəlki sütunun başmağından ən azı 3 m yuxarı olmalıdır. Sütunun qalan hissəsi ilə əvvəlki sütun arasındakı boşluq sementlənməli, yaxud kipgəclə bağlanmalıdır.

6. Yerüstü çirklərin və istifadə olunmayan sudaşıyıcı lay sularının daxil olmasının qarşısını almaq üçün quyuların izolyasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

7. İzolyasiyanın keyfiyyəti su çıxarılması, yaxud zərbə üsulu ilə qazma zamanı su doldurulması və rotorlu qazmada təzyiq altında su vurulması, həmçinin geofiziki üsullarla yoxlanılmalıdır.

8. Borulu suqəbuledici quyuların sementləşdirilməsi üçün sement DÜİST 25597-ə əsasən qəbul edilməlidir.

9. İstifadə edilən və onunla hidravlik bağlı olan laylarda aqressiv sular olduqda quyu borularının korroziyadan müdafiə olunması nəzərdə tutulmalı,yaxud korroziyaya davamlı materiallardan istehsal olunmuş borulardan istifadə edilməlidir.

Əlavə 2

(tövsiyə edilən)

Borulu quyuların süzgəclərinə tələblər

1. Borulu quyuların süzgəclərinin tipi və konstruksiyası 8.1.3.5-in (cədvəl 10) tələblərinə əsasən qəbul edilməlidir.

2. Süzgəclər (məsaməli betondan, sementlə bağlı çınqıldan və s. ibarət blok tipli) layda ikiqat tökmə yaradıldıqda az miqdar su götürmək üçün qəbul edilə bilərlər.

3. Lay suyu aqressiv olduqda süzgəclər paslanmayan poladdan, plastmas, yaxud korroziyaya davamlı və kifayət qədər möhkəmliyə malik digər materiallardan qəbul edilə bilər.

4. Ətrafında çınqıl layı yaradılmayan süzgəclərin məsaməliklərinin ölçüləri aşağıdakı cədvəldən götürülə bilər.

Süzgəcin tipi	Süzgəcin deşiklərinin ölçüləri
	bircinsli süxurlarda K_H ≤ 2	bircinsli olmayan süxurlardaK_H ≥ 2
Dairəvi deşikli Torlu Yarıqlı Məftilli	(2,5 ÷ 3)d₅₀ (1,5 ÷ 2)d₅₀ (1,25 ÷ 1)d₅₀ 1,25d₅₀	(3 ÷ 4)d₅₀ (2 ÷ 2,5)d₅₀ (1,5 ÷ 2)d₅₀ 1,5 d₅₀
Q e y d: 1. Cədvəldə K_H=d₆₀/d₁₀, burada d₁₀; d₅₀; d₆₀- miqdarı sudaşıyıcı layda müvafiq olaraq 10,50 və 60%-dən az olan hissəciklərin ölçüləridir (qranulometrik tərkib qrafikindən təyin edilir). 2. d₅₀-də əmsalların kiçik qiymətləri xırda dənəli süxurlara, böyük qiymətləri isə iri dənəli süxurlara aid edilir.

5. Ətrafında çınqıl layı yaradılan süzgəclərin məsaməliklərinin ölçüləri çınqıl layının süzgəcin divarlarına söykənən hissəciklərinin orta diametrinə bərabər qəbul edilməlidir.

6. Dairəvideşikli, yaxud yarıqlı borulu süzgəclərin məsaməliliyi 20-25%, məftil sarğılardan, yaxud ştamplanmış polad lövhədən olan süzgəclərin məsaməliliyi 30-60%-dən çox olmamalıdır.

7. Süzgəclərin ətrafında əlavə süzücü lay yaratmaq üçün qum, çınqıl və qum-çınqıl qarışığından istifadə edilməlidir.

Bu layın materiallarının mexaniki tərkibi aşağıdakı nisbətə əsasən seçilir

burada D₅₀ - layda miqdarı 50%-dən az olan hissəciklərin diametridir.

8. Çoxlaylı çınqıl süzgəclərdə hər bir layın qalınlığı yer səthində yığılan süzgəclər üçün 30 mm-dən, quyunun dibində yaradılanlar üçün isə 50 mm-dən az olmamalıdır.

9. Süzgəclər üçün əlavə olaraq yaradılan iki və üç laylı çınqıl süzgəc materialının mexaniki tərkibi aşağıdakı nisbət nəzərə alınmaqla seçilməlidir,

Burada D₁və D₂- qonşu laylarda material hissəciklərinin orta diametridir.

10. Süzgəclərin çınqıl materialı seçilərkən aşağıdakı nisbətə əməl olunmalıdır:

məsaməli beton, yaxud saxsıdan hazırlanmış blok tipli

yapışqanlılar üçün

burada D_or- süzgəc blokundakı çınqıl hissəciklərinin orta diametridir.

11. Quyularda istifadə olunan süzgəc materialları zərərsizləşdirilməlidir.

Əlavə 3

(tövsiyə edilən)

Yeraltı suqəbuledicilərin sınağı və rejimlə müşahidə edilməsi

1. Yeraltı suqəbuledicilərin faktiki məhsuldarlığının layihə qiymətinə uyğunluğunu müəyyən etmək üçün istismara verilməzdən əvvəl onlardan su çıxarılması nəzərdə tutulmalıdır.

2. Suyun çıxarılması quyuda iki səviyyə düşgüsünə aparılmalıdır: layihədə nəzərdə tutulan debitlə və ondan 25-30% çox.

3. Hər bir səviyyə düşgüsü üçün quyudan suyun çıxarılması verilmiş sərfə görə daimi dinamik səviyyə təmin olunduqdan sonra 1-2 gün davam etməlidir.

Rejim sabitləşmədikdə suyun çıxarılması sabit səviyyədə məhsuldarlığın azalma qanunauyğunluğu, yaxud sabit məhsuldarlıqda səviyyənin dəyişmə qanunauyğunluğu qərarlaşana qədər davam etdirilməlidir.

4. Yeraltı suqəbuledicilər layihələndiriləndə müşahidə olunacaq quyularda, yaxud suölçən məntəqələrdə (bulaq sularını toplayan kameralar-kaptajlar olduqda) su səviyyəsi, məhsuldarlıq, suyun temperaturu və keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün rejim şəbəkəsi nəzərdə tutulmalıdır. Belə hallarda layihə üzrə rejim müşahidələrinin tam kompleksinin həyata keçirilməsini təmin edən avadanlıqla təchiz olunmuş istismar olunan quyular və digər suqəbuledici qurğular istifadə olunmalıdır.

5. Müşahidə quyularının konstruksiyaları, sayı və yerləşməsi hidrogeoloji şəraitə uyğun olaraq qəbul edilməlidir. Belə hallarda müşahidə quyuları diametri 89-110 mmolan süzgəclə təchiz edilməlidir.

6. Müşahidə quyularının dərinliyi süzgəcin yerləşmə şəraitindən asılı olaraq qəbul edilməlidir:

sərbəst səthli sudaşıyıcı laylarda, istismar quyularının dərinliyi 15 m-ə qədər - süzgəc istismar quyularında olduğu dərinlikdə yerləşdikdə;

sərbəst səthli sudaşıyıcı laylarda, istismar quyularının dərinliyi 15 m-dən çox olduqda - süzgəcin işçi hissəsinin yuxarısının sudaşıyıcı layda minimum dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı;

basqılı sudaşıyıcı layda dinamik səviyyə lay tavanından yuxarıda olduqda - süzgəcin işçi hissəsi sudaşıyıcı layın yuxarı 1/3-də yerləşdikdə; layın bir hissəsi qurudulduqda - süzgəcin üstü dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı;

istismarı statik ehtiyacların istifadəsinə hesablanmış sudaşıyıcı laylarda - süzgəcin işçi hissəsinin yuxarısı suqəbuledicinin hesabi istismar müddətinin sonuna dinamik səviyyədən 2-3 m aşağı.

7. Şaxtalı quyular, şüavarı və üfüqi suqəbuledicilərdən ibarət qurğularda müşahidə quyularının dərinliyi suqəbuledicinin suyu qəbul edən hissəsinin yerləşmə dərinliyinə bərabər qəbul edilməlidir.

8. Müşahidə quyularında istismar layından yuxarıda yerləşən yuxarı suluq və sudaşıyıcı laylar təcrid olunmalıdır.

9. Ehtiyac olduqda istismar olunmayan yuxarı sudaşıyıcı layları müşahidə etmək üçün quyu nəzərdə tutula bilər.

10. Müşahidə quyularını zibillə tutulmaqdan qorumaq üçün süzgəc borusunun, yaxud bərkitmə borularının yuxarısı qapaqla bağlanmalıdır.

11. Müşahidə quyuları infiltrasiyalı suqəbuledicilərin sahələrində suqəbuledici ilə suaxar, yaxud sututar arasında və ehtiyac olduqda onlardan qarşı sahildə suqəbuledicinin təsir zonasında yerləşdirilməlidir. Su götürülən ərazidə yeraltı suların mümkün çirklənmə mənbələri olduqda (sənaye tullantı sularının axıdıldığı yerlər, yüksək minerallı suyu olan sututarlar, bataqlıqlar və s.) onlarla suqəbuledicilər arasında əlavə müşahidə quyuları nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 4

(tövsiyə edilən)

Sudan üzvi maddələrin, dad və qoxunun kənar edilməsi

1. Sudan üzvi maddələri kənar etmək, dad və qoxunun intensivliyini azaltmaq üçün oksidləşdirici kimi xlor, kalium permanqanat, ozon, yaxud onların kombinasiyasından istifadə etmək lazımdır.

Oksidləşdiricinin növü və dozası texnoloji axtarışların nəticəsi əsasında təyin edilməlidir. Oksidləşdiricilərin təxmini dozaları cədvəl 28-ə əsasən qəbul edilə bilər.

2. Oksidləşdiricilərin daxil ediləcəyi əsas yerlər və reagentlərin daxil edilmə ardıcıllığı cədvəl 29-un göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

Oksidləşdiricilərin dozasının hissələrlə müxtəlif qurğular qarşısında suya daxil edilməsinə yol verilir.

3. Reagentlərin vaxta görə tələb olunan fasilələrlə boru kəmərlərinə, yaxud əsas texnoloji qurğulara daxil edilməsi mümkün olmadıqda xüsusi təmas çənləri nəzərdə tutulmalıdır.

4. Təsərrüfat-içməli su təchizatında ozon və kalium permanqanatdan istifadə təmizlənmiş suyun zərərsizləşdirilməsi üçün xlorlamanın lazım olmasını istisna etmir.

5. Dənəvərlənmiş aktivləşdirilmış kömür şəffaflandırıcı süzgəclərdən, yaxud suyu qalıq asılı maddələrin miqdarı 1,5 mq/l-ə qədər təmizləyən digər qurğulardan sonra qoyulan sorbsiya süzgəcləri üçün süzücü yük materialı kimi qəbul edilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda birləşmiş şəffaflandırıcı-sorbsiyaedici süzgəclərdən istifadəyə yol verilir.

6. Sorbsiya süzgəclərində kömür yükünün hündürlüyü aşağıdakı düsturla hesablanandan az olmamalıdır:

burada v_h - hesabi süzmə sürəti olub 10-15m/st qəbul edilir;

- suyun kömür layından keçmə vaxtı olub kömürün sorbsiya qabiliyyətindən, sudakı çirkləndiricilərin növü və qatılığından və texnoloji axtarışlarla təyin edilən digər amillərdən asılı olaraq 10-15 dəq-ə qəbul edilir.

7. Sorbsiyalı süzgəcləri yükləmək üçün maddə 4.3-ün göstərişlərini nəzərə almaqla AQ-3,AQ-M və digər markalı dənəvərləşdirilmiş kömürdən istifadə etmək lazımdır.

Süzgəcin yükünün su ilə yuyulma intensivliyi aktivləşdirilmiş kömürün tələb olunan nisbi genişlənməsindən asılı olaraq aşağıdakı cədvəldən qəbul edilməlidir.

Fəallaşdırılmış kömürün tipi

Yükün tələb olunan nisbi genişlənməsi, %

Süzgəclərin yuyulma intensivliyi,l/(s.m²)

Yuyulmanın davam etmə müddəti, dəq-ə

AQ – 3

AQ - M

12 – 14

14 – 16

16 – 18

8 – 9

9 – 10

11 – 12

8 – 7

7 – 6

6 – 5

12 – 10

10 – 8

8 – 7

8. Süzücü yük səthindən novların yuxarı kənarlarına qədər olan məsafə maddə 9.2.12.19 və cədvəl 22-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9. Aktivləşdirilmiş kömürdən olan sorbsiya layında basqı itkisinin təyini, yuma suyunu verən paylaşdırıcı sistemin, novların və sorbsiya süzgəclərinin digər elementlərinin hesablanması və konstruksiyasının tərtibatı 9.2.12.9-9.2.12.20 maddələrinin göstərişləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

10. Toz şəkilli aktivləşdirilmiş kömür suya koaqulyantdan ən azı 10 dəqiqə əvvəl daxil edilməlidir. Süzgəclərdən əvvəl kömürün dozası 5 mq/l-ə qədər qəbul edilməlidir.

11. Kömür tozunu reagent anbarından kömür pulpası hazırlanan qurğuya nəql etdirmək üçün hidro və pnevmoüsullardan istifadə etməyə yol verilir. Pnevmoüsuldan istifadə etdikdə nəqletdirici qurğu kipləşdirilməli və yanğına qarşı təhlükəsizlik vasitələri ilə, yerli partlayış əleyhinə klapanla təchiz edilməli və elektrik dövrəsi torpaqla birləşdirilməlidir.

Kömür pulpasını dozalamaq üçün kömürün çənlərdə hidravlik, yaxud mexaniki qarışdırma ilə 1 st müddətində su ilə isladılması nəzərdə tutulmalıdır. Kömür pulpasını nəql etdirən nasoslar kömürün abraziv təsirinə dayanıqlı olmalıdır. Dövretdirici nasosların məhsuldarlığı isladılan reagentin bütün isladılma müddətində 4-5 dəfə islanmasını təmin etməlidir.

Kömür pulpasının qatılığı 8%-ə qədər qəbul edilməlidir.

12. Kömür pulpasını nəql etdirən boru kəmərlərində pulpanın hərəkət sürəti 1,5 m/s-dən az olmamalıdır; maddə 9.2.3.20-ə əsasən boru kəmərlərində təmizləmək üçün təftişlər, rəvan dönmələr və mailliklər nəzərdə tutulmalıdır.

13. Dozalayıcıların konstruksiyası pulpanın dozalayıcıdakı sabit səviyyəsində onun hidravlik üsulla qarışdırıla bilməsini təmin etməlidir.

14. Kalium permanqanat məhlulu hazırlamaq üçün qarışdırıcısı olan çənlərin tutumu 0,5-2%-li (satış məhsuluna görə) reagent məhlulunun hazırlanmasına hesablanmalıdır. Belə hallarda reagentin tam həll olması üçün tələb olunan vaxt suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4-6 st və 40⁰C olduqda 2-3 st qəbul edilməlidir.

15. Kalium permanqanat üçün məhlul, yaxud məhlul-sərf çənlərinin sayı ikidən az olmamalıdır (biri ehtiyat). Kalium permanqanat məhlulunu dozalamaq üçün çökdürülmüş məhlullarla işləyən dozalayıcılar qəbul edilməlidir.

Əlavə 5

(tövsiyə edilən)

Karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün suyun emalı. Polad və çuqun boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün ingibitorlarla emal

1. Texnoloji analizlər barədə məlumat olmadıqda suyun karbonat müvazinətliyinin kalsium karbonatla doyma indeksinə (J) görə təyin edilməsinə yol verilir.

burada pH₀- hidrogen göstəricisinin pH-metrlə ölçülmüş qiyməti;

pH_s- kalsium karbonatla doymuş suyun hidrogen göstəricisi olub suda kalsiumun C_Ca, duzun ümumi miqdarının P, qələviliyin Q və suyuntemperaturunun qiymətindən asılı olaraq şək.1-də verilmiş nomoqram vasitəsilə təyin edilir.

2. Metal boruları korroziyadan və qabarıq korroziya çöküntülərin yaranmasından qorumaq üçün doyma indeksi 0,3-dən az olduqda suyun karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi ildə üç aydan çox müddətdə aparılmalıdır.

Suyun karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsinə ehtiyacın olması əvvəlki emal zamanı (koaqulyasiya, yumşaltma, aerasiya və s.) onun keyfiyyətində baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmalıdır.

3. Mineral koaqulyantlarla (alüminium sulfatla, dəmir xloridlə və s.) emal edilən sular üçün doyma indeksi hesablanarkən suyun pH-ın və qələviliyinin ona daxil edilən koaqulyantın hesabına azalması nəzərə alınmalıdır.

Koaqulyasiyadan sonra suyun qələviliyi (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q₀- koaqulyasiyaya qədər suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

D_k- susuz məhsul hesabı ilə koaqulyantın dozası, mq/l;

e_k- koaqulyantın susuz maddəsinin ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv(maddə 9.2.3.4-ə görə təyin edilir).

Koaqulyasiyadan sonra sərbəst karbon qazının miqdarı (CO₂)_s koaqulyasiya edilmiş suyun pH-nın məlum qiymətində şəkil 2-dəki nomoqramdan təyin edilməlidir. pHməlum olmadıqda bu miqdar (3) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada (CO₂)₀- koaqulyasiyaya qədər xamsudakı karbon qazının miqdarıdır, mq/l.

(CO₂)_s-in məlum qiymətində şəkil 2-dəki nomoqramdan koaqulyantla emal edilmiş suyun pH-ı təyin edilir.

α_t

Şəkil 3. Turşunun dozasının hesablanmasında əmsalını təyin etmək üçün nomoqram

4. Doyma indeksinin müsbət qiymətində kalsium karbonatın borularda çökməsinin qarşısını almaq üçün suyu turşu (sulfat, xlorid), heksametafosfat, yaxud natrium üç polifosfatla emal etmək lazımdır.

Turşunun dozası (satış məhsuluna görə) (4) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, mq/l (4)

burada - şəkil 3-dəki nomoqramdan təyin edilən əmsal;

Q - suyun təbii qələviliyi, mq-ekv/l;

e_t- turşunun ekvivalent kütləsi, mq/mq-ekv (sulfat turşusu üçün - 49, xlorid turşusu üçün - 36,5 qəbul edilir);

C_t - satış turşusunda aktiv hissənin miqdarıdır, %.

Heksametafosfat, yaxud natrium üç polifosfatın (P₂O₅hesabı ilə) dozası qəbul edilir: təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün - ≤ 2,5 mq/l (3,5 mq/lPO₄ hesabına); istehsalat su kəmərləri üçün -≤ 4 mq/l.

5. Suyun kalsium karbonatla doyma indeksinin mənfi qiymətində karbonat müvazinəti sabit olan su almaq üçün onun qələvi reagentlərlə (əhəng, soda, yaxud bu reagentlərin birlikdə istifadəsi), heksametafosfatla, yaxud natrium üç polifosfatla emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Əhəngin dozası (5) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada D_ə-əhəngin dozası, mq/l (CaO hesabına);

β_i

Şək.4. β_i əmsalını təyin etmək üçün nomoqram

β_i- suyun emala qədər pH-dan və doyma indeksindən J asılı olaraq şəkil 4-dəki nomoqramdan təyin edilən əmsal;

K_t-suyun temperaturundan asılı olan əmsal:t=20⁰C olduqda-K_t=1, t=50⁰C olduqda-K_t= 1,3qəbul edilir;

Q - emala qədər suyun qələviliyidir, mq-ekv/l.

Sodanın dozası (Na₂CO₃,mq/l) CaO hesabına əhəngin dozasından 3-3,5 dəfə çox qəbul edilməlidir.

(5) düsturu ilə əhəngin dozası D_ə/28, mq-ekv/l

(6) düsturu ilə d_q-nin alınan qiymətindən çox olduqda suya d_qqədər həngdən əlavə miqdarı (7) düsturu ilə hesablanan soda da əlavə edilməlidir .

Boru kəməri boyu qoruyucu karbonat pərdəsinin bərabər paylanması üçün suya qələvi reagentlərlə eyni zamanda 0,5-1,5 mq/l dozada (P₂O₅-ə görə) heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatın daxil edilməsinin mümkünlüyü də nəzərə alınmalıdır.

İstehsalat sukəmərlərinin polad və çuqun borularını korroziyadan qorumaq üçün suyun hek-sametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatla emalı (qələvi reagentlərsiz) sistemi layihələndiriləndə bu reagentlərin dozası 5-10 mq/l (P₂O₅-ə görə) qəbul edilməlidir. Təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün göstərilən reagentlərin dozaları P₂O₅-ə hesabla 2,5 mq/l-dən çox olmamalıdır. Su kəmərlərinin yeni sahələri istismara verilən zaman korroziya intensivliyini azaltmaq üçün suyun qələvi reagentlərsiz heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatla emalında boru sahələri adları çəkilən reagentlərin 100 mq/l (P₂O₅-ə görə) qatılıqda məhlulu ilə doldurularaq 2-3 gün saxlanmalı və sonra boşaldılmalıdır. Sonrakı mərhələdə boru sahəsi istehsalat su kəmərləri 5-10 mq/l (P₂O₅-ə görə), təsərrüfat-içməli su kəmərləri isə 2,5 mq/l heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfat daxil edilmiş su ilə yuyulmalıdır.

6. Suyu emal etmək üçün heksametafosfat, yaxud natrium üçpolifosfatın məhlullarının hazırlandığı məhlul və sərf çənləri korroziyadan müdafiə materialları ilə üzlənməlidir.

Məhlullar satış məhsuluna görə 0,5-dən 3%-li qatılığa qədər hazırlana bilər. Reagentin suda həll edilmə müddəti mexaniki qarışdırıcılar, yaxud sıxılmış havadan istifadə etdikdə suyun temperaturu 20⁰C olduqda 4 st, 50⁰C olduqda isə 2 st təşkil edir.

7. Suyu karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün emal etdikdə qələvi reagentlər süzgəclərdən əvvəl qarışdırıcılara və ikinci mərhələ xlorlamadan əvvəl süzülmüş suya daxil edilməlidir.

Belə hallarda qələvi reagentlər və onların məhlulları yüksək dərəcədə təmizlənməlidirlər.

Əhəng südü və soda məhlulunun hazırlanması və dozalanması 9.2.3.16-9.2.3.21 maddələrinin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

Qələvi reagentlər suya qarışdırıcılar və süzgəclərdən əvvəl o vaxt daxil edilə bilərlər ki,bu suyun təmizlənmə səmərəsini (məsələn, suyun rəngliliyinin azalması) azaltmasın.

8. Boru kəmərinin birinci mərhələ istismar dövründə daxili səthində qoruyucu kalsium karbonat pərdəsinin yaranması üçün qələvi reagentlərin (6) və (7) düsturları ilə hesablanmış dozalarının 2 dəfə, sonrakı uzun müddət üçün isə 10-20% (həmin düsturlarla müəyyən edilən dozanın) artırılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

9. Boru kəmərinin istismarı dövründə qələvi reagentlərin dozalarının dəqiqləşdirilməsi, həmçinin müdafiəedici karbonat pərdəsinin yaranmasının davametmə müddəti suyun texnoloji və kimyəvi analizləri əsasında, eləcə də korroziya indikatorlarının vəziyyətini müşahidə etməklə yerinə yetirilir. Bu müşahidələr əsasında həmçinin boruların divarında karbonat pərdəsinin yaranmasının ilk dövründə suyun kalsium karbonatla az miqdarda doymasının məqsədəuyğunluğu təyin edilir.

10. Təsərrüfat-içməli su təchizatı sistemlərinin boru kəmərlərində karbonat pərdəsi yaradılarkən qələvi reagentlərlə emal edilən suyun pH-ı DÜİST 2874-ün yol verdiyi həddi aşmamalıdır.

11. Tərkibində 20-30 mq/l-dən az kalsium və qələviliyi 1-1,5 mq-ekv/l olan az minerallı suların karbonat müvazinətini sabitləşdirməyin layihəsi əvvəlcədən aparılmış texnoloji axtarışların nəticələri əsasında tərtib edilməlidir. Suda kalsiumun (Ca²⁺) və hidrokarbonatların qatılığını artırmağa ehtiyac olduqda suyun karbon qazı (CO₂) və əhənglə birgə emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 6

(tövsiyə edilən)

Suyun flüorlaşdırılması

1. Suyu flüorlaşdırmaq üçün natrium, silisium və flüorun kompleks birləşməsi, natriumlu flüor, silisiumlu flüorlu ammonium, silisium flüorlu turşu və sanitariya-epidemioloji xidmət orqanlarının icazə verdiyi digər reagentlər istifadə edilə bilər.

2. Suyu flüorlaşdırmaq üçün reagentlərin dozası (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada m_f- reagentin emal edilən suya daxil edildiyi yerdən asılı olan əmsal(təmiz suya daxil edildikdə 1, iki pilləli təmizləmə texnologiyasında suzgəclərdən əvvəl daxil edildikdə 1,1 qəbul edilir);

a_f- yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi iqlim rayonundan asılı olaraqsanitariya-epidemioloji xidmətin içməli su üçün təyin etdiyi flüorun miqdarı, qr/m³;

F -emal edilən suda flüorun miqdarı, qr/m³;

K_f- təmiz reagentdə flüorun miqdarı (silisiumlu flüorlu natrium üçün - 61; natriumlu flüor üçün - 45; silisium flüorlu ammonium üçün - 64; silisium flüorlu turşu üçün -79);

C_f- satış məhsulunda təmiz reagentin miqdarıdır, % .

3. Flüor tərkibli reagentlər təmiz suya, bir qayda olaraq, zərərsizləşdirmədən əvvəl daxil edilməlidir. İki pilləli təmizləmə texnologiyasında flüor tərkibli reagentlərin süzgəclərdən əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

4. Silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə sərf çənlərində reagentin doymamış məhlu-lunun hazırlanma sxemi qəbul edilməlidir. Reagentin doymuş məhlulunun isə bir qat doydurma saturatorlarında hazırlanması nəzərdə tutulmalıdır.

Flüorlu natrium, silisium flüorlu turşu və silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə reagentin doymamış məhlulunun sərf çənlərində hazırlanma sxemi tətbiq edilməlidir. Toz şəkilli reagentlərin quru dozalanma sxemindən istifadə olunmasına yol verilir.

5. Saturatorun məhsuldarlığı (reagentin doymuş məhluluna görə) (2) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada q_s- emal edilən suyun sərfi, m³/st;

n_s - saturatorların sayı;

P_f- silisiumlu flüorlu natriumun həllolma qabiliyyətidir, qr/l (0⁰C-4,3;20⁰C-7,3; 40⁰C-10,3).

Saturatorların həcmi məhlulun onlarda 5 st-dan az olmayaraq qalmasına hesablanmalıdır. Saturatorda suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 0,1 m/s-dən artıq olmamalıdır.

6. Doymamış məhlullar hazırlandıqda sərf çənlərindəki məhlulun qatılığı qəbul edilməlidir: silisiumlu flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 0,25% və 25⁰C olduqda 0,5%-ə qədər; flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 2,5%; silisium flüorlu ammonium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 7%; silisium flüorlu turşu üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 5%.

Məhlulun qarışdırılması mexaniki qarışdırıcıların köməyilə, yaxud hava vasitəsilə yerinə yetirilə bilər.

Havanın verilmə intensivliyi 8-10 l/(s.m²) qəbul edilməlidir.

7. Flüor tərkibli reagentlərin məhlulları istifadə edilməzdən əvvəl 2 st müddətində çökdürülməlidir.

8. Reagent quru halda dozalandıqda su ilə yaxşı qarışması üçün xüsusi kamera nəzərdə tutul-malıdır.

Məhlulun kamerada qarışdırılması hidravlik, yaxud mexaniki qurğular vasitəsilə yerinə yetirilməlidir. Belə hallarda kamerada məhlulun qatılığının bu temperaturda reagentin həllolma qabiliyyətinin 25%-ə qədərində, məhlulun kamerada minimal qalma müddətinin isə 7 dəq-ə olması tövsiyə edilir.

9. Silisiumlu flüorlu natrium və silisium flüorlu ammoniumdan istifadə etdikdə çənlərin, boru kəmərlərinin və dozalayıcıların korroziyadan müdafiəsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

10. Flüor tərkibli reagentlər anbarda zavod qablaşdırmasında saxlanmalıdır. Silisium flüorlu turşunu onu donmadan mühafizə edən çənlərdə saxlamaq lazımdır.

11. Flüorlaşdırıcı qurğu yerləşən otaq və flüor tərkibli reagent anbarı digər istehsalat otaqlarından təcrid edilməlidir.

Tozun ayrılması mümkün olan yerlər yerli sorucu qurğularla təchiz edilməli, silisiumlu flüorlu natrium və flüorlu natriumun zavod qablaşdırılmasından çıxarılması xüsusi dolablarda yerinə yetirilməlidir.

12. Flüor tərkibli reagentlərin toksikliyini nəzərə alaraq istismar heyətinin müdafiəsi üçün ümumi və fərdi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 7

(tövsiyə edilən)

Suyun yumşaldılması

1.Ümumi su miqdarından yumşaldılacaq hissənin faizlə miqdarı (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_ü.t- emal edilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_q-şəbəkəyə verilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_y-yumşaldılmış suyun codluğudur, mq-ekv/l.

2. Suyun reagentlə dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılması üçün reagent təsərrüfatı, qarışdırıcılar, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar, süzgəclər və suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün qurğular layihələndirilməlidir.

Ayrı-ayrı hallarda (bax maddə 8) asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcıların əvəzinə burulğanlı reaktorların qəbuluna yol verilir.

3. Dekarbonizasiya zamanı yumşaldılmış suyun qalıq codluğu qeyri-karbonat codluğundan 0,4-0,8 mq-ekv/l çox ola bilər; əhəng-soda yumşaldılmasında qalıq codluq 0,5-1mq-ekv/l və qələvilik 0,8-1,2 mq-ekv/l. Aşağı qiymətlər su 35-40⁰C-yə qədər qızdırıldıqda alına bilər.

4. Suyun dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasında əhəng südündən istifadə edilməlidir. Əhəngin gündəlik sərfi 0,25 tondan (CaO hesabına) az olduqda onu suya saturatorlarda alınmış doymuş əhəng məhlulu şəklində daxil etməyə yol verilir.

5. Suyun dekarbonizasiyası üçün əhəngin dozası (CaO hesabına) aşağıdakı düsturlarla hesablan-malıdır:

a) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 > C_k olduqda

b) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda

burada (CO₂) - sudakı sərbəst karbon qazının qatılığı, mq/l;

(Ca²⁺) - sudakı kalsiumun miqdarı, mq/l;

D_k - FeCl₃, yaxud FeSO₄ koaqulyantının dozası (susuz məhsul hesabına), mq/l;

e_k- koaqulyantın aktiv maddəsinin ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv (FeCl₃üçün -54, FeSO₄ üçün -76).

6.Suyun əhəng-soda yumşaldılmasında əhəng və sodanın dozaları (4) və (5) düsturları ilə hesablanmalıdır:

əhəngin dozası, CaO hesabına, mq/l:

sodanın dozası, Na₂CO₃ hesabına, mq/l:

düsturlarda (Mg²⁺) - sudakı maqneziumun miqdarı, mq/l;

C_qk - suyun qeyri-karbonat codluğudur, mq-ekv/l.

7. Suyun əhəng, yaxud əhəng və soda ilə yumşaldılmasında koaqulyant kimi dəmir xlorid, yaxud dəmir kuporosundan istifadə etmək lazımdır.

Koaqulyantın dozası (FeCl₃ və ya FeSO₄) susuz məhsula görə 25-35 mq/l qəbul edilir və suyumşaldıcı qurğunun istismar dövründə dəqiqləşdirilir.

8. Müvafiq əsaslandırma olduqda suyun dekarbonizasiyasını, yaxud əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasını burulğanlı reaktorlarda həyata keçirməyə yol verilir. Burada alınan kalsium karbonat yandırıldıqdan sonra əhəng-reagent kimi istifadə olunmaq üçün yararlıdır.

Burulğanlı reaktorlarda suyun yumşaldılması (Ca²⁺)/20 mq/l> C_k şərti ödənildikdə, yumşaldılan suda maqnezium 15 mq/l-dən və permanqanat oksidləşməsi 10 mqO/l-dənçox olmadıqda qəbul edilməlidir.

Burulğanlı reaktorlardan sonra suyun tam şəffaflandırılması süzgəclərdə aparılmalıdır.

9. Burulğanlı reaktorları hesablamaq üçün qəbul edilməlidir: suyun reaktora daxil olma sürəti – 0,8-1 m/s.; konusluq bucağı – 15-20⁰; suaparıcı tərtibatlar səviyyəsində suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti – 4-6 mm/s. Burulğanlı reaktorların yüklənməsi üçün təmas kütləsi kimi üyüdülmüş əhəng daşı, reaktorda yaranmış kalsium karbonatın əzilmiş hissəcikləri, yaxud mərmər qırıntıların-dan istifadə edilməlidir.

Təmas kütləsinin dənələrinin iriliyi 0,2-0,3 mm, burulğanlı reaktorun 1 m³ həcminə miqdarı isə 10 kq olmalıdır. Təmas yükünün itmiş miqdarı burulğanlı reaktordan hər dəfə boşaldılan kalsium karbonatla bərpa edilməlidir.

Əhəng məhlul, yaxud əhəng südü şəklində reaktorun aşağı hissəsinə daxil edilməlidir. Su burulğanlı reaktorlarda emal edildikdə koaqulyantdan istifadə edilməməlidir.

Q e y d. (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda suyun dekarbonizasiyasını şəffaflandırıcılarda yerinə yetirmək və süzgəclərdən keçirmək lazımdır.

10. Su əhənglə, yaxud əhəng-soda ilə yumşaldılanda yaranan asılı maddələri sudan çıxarmaq üçün asılı çöküntü layı olan xüsusi konstruksiyalı şəffaflandırıcılardan istifadə edilməlidir.

Asılı çöküntü layında suyun hərəkət sürəti 1,3-1,6 mm/s qəbul edilməlidir. Şəffaflandırıcıdan sonra suda asılı maddələrin miqdarı 15 mq/l-dən çox olmamalıdır.

11. Burulğanlı reaktorlardan, yaxud şəffaflandırıcılardan keçmiş suyu süzən süzgəclər kvars qumu, yaxud dənələrinin iriliyi 0,5-1,25 mm və bircinsli olmamaq əmsalı 2-2,2 olan xırdalanmış antrasitlə yüklənməlidir. Süzücü yükün hündürlüyü 0,8-1 m, süzmə sürəti isə 6 m/st-a qədər olmalıdır. İkilaylı süzgəclərdən istifadə olunmasına yol verilir.

Süzgəclər yuxarı yuma sistemi ilə təchiz edilməlidir.

12. Natrium-kationit üsulu yeraltı suları və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suları yumşaltmaq üçün qəbul edilməlidir.

13. Bir pilləli natrium-kationlaşdırılmada suyun ümumi codluğu 0,05-0,1 qr-ekv/m³-ə, iki pilləlidə isə 0,01 qr-ekv/m³-ə qədər azaldıla bilər.

14. Birinci pillə süzgəclərdə kationitin həcmi (6) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_y- yumşaldılan suyun sərfi, m³/st;

C_t- yumşaldılan suyun ümumi codluğu, qr-ekv/m³;

- natrium-kationlaşmada kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

n_r- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiya olunma sayıdır (1-3qəbul edilir).

15. Natrium-kationlaşmada kationitin işçi əvəzetmə həcmi, qr-ekv/m³, (7) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - natrium-kationitin regenerasiyasının effektivliyi əmsalı olub, kationitin tam regenerasiya olmamasını nəzərə alır və qiymətinin cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

- Ca²⁺ və Mg²⁺ ionlarına görə Na⁺ kationitlərinin qismən saxlanılması hesabına kationitin əvəzetmə tutumunun azalmasını nəzərə alan əmsal olub cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəldə C_Na - yumşaldılan suda natriumun miqdarıdır, qr-ekv/m³; E_tam-kationitin pasport göstəricilərinə əsasən kationitin tam mübadilə tutumudur, qr-ekv/m³. Belə göstəricilər olmadıqda iriliyi 0,5-1,1mm olan sulfokömür üçün - 500 qr-ekv/m³; iriliyi 0,8-1,2 mm olan KU-2 kationiti üçün – 1500-1700 qr-ekv/m³ qəbul edilir;

q_x - kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfidir, (1 m³ kationitə m³-la su hesabına). Sulfokömür üçün 4, KU-2 üçün 6 m³/m³ qəbul edilir.

Cədvəl 1.

Kationitin regenerasiya edilməsi üçün xörək duzunun xüsusi sərfi, qr-la 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna	100	150	200	250	300
Kationitin regenerasiya effektivliyi əmsalı,	0,62	0,74	0,81	0,86	0,9

Cədvəl 2.

C_Na/C_t	0,01	0,05	0,1	0,5	1	5	10
	0,93	0,88	0,83	0,7	0,65	0,54	0,5

16. Birinci pillə kationit süzgəclərinin sahəsi (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü olub, 2-2,5 m qəbul edilir (böyük qiymət suyun codluğu 10 qr-ekv/m³-dan çox olduqda qəbul etmək lazımdır);

W_k - (6) düsturu ilə hesablanır.

Birinci pillə kationit süzgəclərinin sayı: ikidən az olmayan işçi və bir ehtiyat olmaqla qəbul edilməlidir.

17. Birinci pillə basqılı süzgəclərin normal iş rejimində suyun kationitdən süzülmə sürəti onun ümumi codluğundan asılı olaraq aşağıda göstərilənlərdən çox olmayaraq qəbul edilməlidir:

5 qr-ekv/m³-ə bərabər və daha az - 25 m/st;

5 qr-ekv/m³- dən çox, 10 qr-ekv/m³-ə qədər - 15 m/st;

10 qr-ekv/m³- dən çox, 15 qr-ekv/m³- ə qədər- 10 m/st.

Q e y d. Süzgəclər regenerasiya, yaxud təmirə dayandırıldıqda süzmə sürətinin qısa zaman üçün göstərilənlərdən 10 m/st artıq olmasına yol verilir.

18. Süzmə prosesində basqılı kationit süzgəclərindəki basqı itkisi süzgəcin kommunikasiyalarında, drenajda və kationitin özündə baş verən itkilərin cəmindən ibarət təyin edilməlidir. Süzgəcdə basqı itkisi cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilməlidir.

19. Açıq kationit süzgəclərində yük üstündəki su layının hündürlüyü 2,5-3 m qəbul edilməli, süzmə sürəti isə 15 m/st-dan çox olmamalıdır.

Cədvəl 3.

İriliyi 0,5-1,1 mm və ya 0,8-1,2 mm olan kationit layının hündürlüyü, m

Aşağıdakı süzmə sürətlərində (m/st) basqılı kationit süzgəclərində basqı itkisi, bar

2,5

0,4

0,45

0,5

0,55

0,6

0,65

0,7

0,75

20. Kationiti yumşaltmaq üçün verilən suyun intensivliyi onun dənələrinin iriliyi 0,5-1,1 mm olduqda 4 l/s.m², 0,8-1,2 mm olduqda isə 5 l/s.m² qəbul edilməlidir. Yumşaltmanın davametmə müddəti 20-30 dəq-ə qəbul edilir. Suyun kationiti yumşaltmaq üçün verilməsi maddə 9.2.12.23-nin göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır.

21. Kationit süzgəclərinin yükünün regenerasiyası texniki xörək duzu ilə aparılmalıdır. Birinci pillə natrium-kationit süzgəcinin bir regenerasiyası üçün xörək duzunun sərfi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada f_k- bir süzgəcin sahəsi, m²;

H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü, m (maddə 16);

- kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³ (maddə 15);

a_d- kationitin 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna duzun xüsusi sərfi olub, ikipilləli sxemdə birinci pillə süzgəclər üçün 120-150 qr/qr-ekv, bir pilləli sxemdə isə150-200qr/qr-ekvqəbul edilir.

Yumşaldılmış suyun codluğu duzun müxtəlif xüsusi sərflərində şəkil 1-dəki qrafiklərdə göstərilmişdir.

Birinci pillə süzgəclər üçün regenerasiya məhlulunun qatılığı 5-8% qəbul edilməlidir.

Birinci pillə kationit süzgəclərində regenerasiya məhlulunun süzülmə sürəti 3-4 m/st qəbul edilməlidir; kationiti yumaq üçün xam suyun süzülmə sürəti 6-8 m/st, yuma suyunun xüsusi sərfi 1 m³ kationitə 5-6 m³ qəbul edilir.

22. İkinci pillə natrium-kationit süzgəclər 20 və21-ci maddələrin göstərişlərinə əsasən hesablanmalıdır. Hesabatda aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: kationit layının hündürlüyü-1,5 m; süzmə sürəti-≤ 40 m/st; ikinci pillə süzgəclərdə kationitin regenerasiyasına duzun xüsusi sərfi 300-400 qr 1 qr-ekv tutulmuş codluq kationları hesabına; regenerasiya məhlullarının qatılığı-8-12%.

İkinci pillə süzgəclərindəki basqı itkisi 1,3-1,5 bar qəbul edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclərinin kationitini yumaq üçün birinci pillə filtratından istifadə edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclər hesablanarkən onlara daxil olan suyun codluğu 0,1 qr-ekv/m³, kationitin işçi udma tutumu 250-300 qr-ekv/m³ qəbul edilməlidir.

23. Yüksək minerallı suları yumşaltmaq üçün müvafiq əsaslandırma olduqda əks axınlı, yaxud pilləli əks axınlı natrium-kationlamadan istifadə edilməsinə yol verilir.

24. Hidrogen-natrium-kationlama üsulu codluq kationlarının (kalsium və maqnezium) çıxarılması ilə eyni vaxtda suyun qələviliyinin də azaldılması üçün istifadə edilməlidir.

Bu üsul yeralti suların və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suların emalında tətbiq edilməlidir.

Suyun yumşaldılması aşağıdakı sxemlərlə həyata keçirilməlidir:

ümumi codluğu 0,1 qr-ekv/m³ və qalıq qələviliyi 0,4 qr-ekv/m³ olan su almağa imkan verən paralel hidrogen-natrium-kationlama; belə hallarda xam suda xloridlərin və sulfatların miqdarı 4 qr-ekv/m³-dan və natrium 2 qr-ekv/m³-dan çox olmamalıdır;

hidrogen-kationit süzgəclərinin “qıt regenerasiya” ilə ardıcıl hidrogen-natrium-kationlama;belə hallarda filtratın ümumi codluğu 0,01 qr-ekv/m³, qələviliyi isə 0,7 qr-ekv/m³təşkil edəcəkdir;

“qıt regenerasiya” ilə hidrogen-kationlama və sonradan öz-özünə regenerasiya olunan bufer kationit süzgəclərində süzmə; belə hallarda filtratın ümumi codluğu xam suyun qeyri-karbonat codluğundan 0,7-1,5 qr-ekv/m³ çox, qələviliyi isə 1,5 qr-ekv/m³ olacaqdır. Qalıq codluq, qələvilik və pH-ın təyin edilmiş ciddi bir çərçivədə saxlanılması tələb edilməyən hallarda bufer kationit süzgəclərinin nəzərdə tutulmamasına yol verilir. Bufer süzgəclərinin regenerasiyasının texniki xörək duzu ilə aparılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

25. Suyun paralelhidrogen-natrium-kationlama ilə yumşaldılmasında hidrogen-kationit və natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərflərinin nisbəti (10) və (11) düsturları ilə hesablanmalıdır:

hidrogen-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

burada q_f- hidrogen-natrium-kationit qurğusunun faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

və - müvafiq olaraq hidrogen-kationit və natrium-kationitsüzgəclərinin faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

Q₀-xam suyun qələviliyi, qr-ekv/m³;

Q_y- yumşaldılmış suyun tələb olunanqələviliyi, qr-ekv/m³;

A-yumşaldılmış suda güclü turşuların anionlarının (sulfatların,xloridlərin, nitratların və s.) cəmidir, qr-ekv/m³.

Q e y d:

1. Hidrogen-kationit süzgəclərinatrium-kationit süzgəcləri kimi istifadə oluna bilərlər. Bunun üçün iki-üç hidrogen-kationit süzgəcinin texniki xörək duzu ilə regenerasiya edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

2.Boru kəmərləri və süzgəclərin hesabatı hidrogen-kationit süzgəclərinə maksimal yük,suyun maksimal qələviliyinə (Q) və onda güclü turşuların anionlarının minimal miqdarına (A) aparılmalıdır; natrium-kationit süzgəclərinin maksimal yüklənməsinə, suyun minimal qələviliyinə və onda güclü turşuların anionlarının maksimal miqdarına aparılmalıdır.

26. Hidrogen-kationit süzgəclərində kationitin həcmi, (12) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Natrium-kationit süzgəclərində kationitin həcmi, , (13) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C₀- yumşaldılmış suyun ümumi codluğu, qr-ekv/m³;

n_r- hər süzgəcin bir gündə regenerasiyalarının sayı (maddə 14);

-hidrogen-kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

-natrium-kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

C_Na- suda natriumun qatılığıdır, qr-ekv/m³ (maddə 15).

27. Hidrogen-kationit süzgəclərində kationitin işçi mübadilə həcmi (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - hidrogen-kationitin regenerasiyasının effektivlik əmsalı (cədvəl 4);

C_k- kalsium, maqnezium, natrium və kaliumkationitlərinin sudakı ümumi miqdarı,

qr-ekv/m³;

q_x- regenerasiyadan sonra kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfi(1 m³ kationitə 4-5 m³ su hesabı ilə);

E_t - neytral mühitdə kationitin pasport göstəricilərinə görə tam əvəzetmə tutumudur, qr-ekv/m³.

Cədvəl 4.

Kationitin qr/qr-ekv işçi əvəzetmə tutumu hesabına regenerasiyasına sulfat turşusunun xüsusi sərfi	50	100	150	200
Hidrogen-kationitin regenerasiyasının effektivlik əmsalı	0,68	0,85	0,91	0,92

Pasport göstəriciləri olmadıqda E_t maddə 15-ə əsasən qəbul edilməlidir.

28. Hidrogen-kationit və natrium kationit süzgəclərinin sahəsi (15) düsturları ilə hesablan-malıdır.

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyüdür (maddə 16-nın göstərişlərinə əsasən qəbul edilir).

Hidrogen-kationit süzgəclərində basqı itkisi, yumşaltma intensivliyi və süzmə sürəti 18-20 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

29. Bütün gündönümü ərzində işləyən işçi hidrogen-kationit və natrium-kationit süzgəclərinin sayı ikidən az olmamalıdır.

Hidrogen-kationit süzgəclərinin sayı altıya qədər olduqda bir, bundan çox olduqda isə iki ehtiyat süzgəc qəbul edilməlidir. Ehtiyat natrium-kationit süzgəclərinin qoyulmasına ehtiyac yoxdur. Lakin maddə 25-in qeydinə əsasən ehtiyat hidrogen-kationit süzgəclərindən natrium-kationit süzgəcləri kimi istifadə edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

30. Hidrogen-kationit süzgəclərinin regenerasiyası 1-1,5%-li sülfat turşusu məhlulu ilə yerinə yetirilməlidir. Sulfat turşusunun bilavasitə süzgəclərdən qabaq ejektorda su ilə qarışdırılaraq göstərilən qatılığa çatdırılmasına yol verilir.

Regenerasiya məhlulu kationit layından ən azı 10 m/st sürətlə keçirilməlidir. Sonra kationit layı yuxarıdan aşağı istiqamətdə ondan 10 m/st sürətlə keçirilən yumşaldılmamış su ilə yuyulmalıdır.

Yuma prosesi süzgəcin turşuluğu yumaya verilən sudakı sulfatların və xloridlərin miqdarları cəminə bərabər olana qədər davam etdirilməlidir.

Yuma suyu həcminin birinci yarısı neytrallaşdırmaya, xüsusi toplayıcı tutumlara və s., ikinci yarısı isə kationiti yumşaldanda istifadə etmək məqsədilə bunun üçün nəzərdə tutulmuş çənlərə yönəldilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda hidrogen-kationit süzgəclərini regenerasiya etmək üçün xlorid və azot (KU-2 kationiti üçün) turşularından istifadəyə yol verilir.

31. Hidrogen-kationit süzgəcinin bir regenerasiyasına sərf olunan 100%-li turşunun kiloqramla miqdarı (16) düsturu ilə hesablanır.

burada - kationitin regenerasiyası üçün turşunun xüsusi sərfi olub (qr/qr-ekv) filtratın tələb olunan codluğundan asılı olaraq şək.2-dən təyin edilə bilər.

32. Qatı turşuölçən və su qatılmış turşu məhlulu çəninin (əgər su turşuya süzgəcdən əvvəl qarışdırılmırsa) həcmləri, işçi hidrogen-kationit süzgəclərinin sayı dördə qədərdirsə bir və dörddən çox olduqda iki süzgəcin regenerasiyasına hesablanmalıdır.

Şək.2. Hidrogen-kationlama ilə yumşaldılan suyun ümumi codluğunu təyin etmək üçün əyrilər

33. Turşuları dozalamaq və nəql etdirmək üçün boru kəmərləri və aparatlar turşularla işlədikdə təhlükəsizlik texnikası qaydaları nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir.

34. Karbon qazının hidrogen-kationlama,yaxud hidrogen- və natrium-kationlamadan keçmiş su qarışığından çıxarılması ölçüsü 25x25x4 mm olan turşuyadavamlı saxsı, yaxud dörd yanlı uzun ağac xordalı taxmalarla yüklənmiş deqazatorlarda yerinə yetirilməlidir.

Deqazatorun en kəsik sahəsi saxsı taxmalar olduqda 60 m³/(st.m²), xordalı ağac taxmalar olduqda isə 40 m³/(st.m²) suvarma sıxlığına hesablanmalıdır.

Deqazatorun ventilyatoru 1 m³ suya 15 m³ hava verilməsini təmin etməlidir. Ventilyatorun yaradacağı basqı saxsı taxmaların müqaviməti nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır. Bu müqavimət 1 m saxsı taxma hündürlüyünə 0,003 bar, xordalı ağac taxmalar üçün isə 0,001 bar qəbul edilir. Digər müqavimətlərin qiyməti 0,003-0,004 barqəbul edilməlidir.

Kationlanan suda karbon qazının miqdarını yetərincə azaltmaq üçün taxma layının tələb olunan hündürlüyü sudakı sərbəst karbon qazının (17) düsturu ilə hesablanan miqdarından asılı olaraq cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

burada (CO₂)_s- emal olunan suda sərbəst karbon qazının miqdarı, qr/m³;

Q₀ - emal olunan suyun qələviliyidir, qr-ekv/m³.

Cədvəl 5.

Deqazatora verilən suda (CO₂)-nin miqdarı, qr/m³	Deqazatorda taxma layının hündürlüyü, m
Deqazatora verilən suda (CO₂)-nin miqdarı, qr/m³	turşuya davamlı saxsı	xordalı ağac
1	2	3
50 100 150 200 250 300	3 4 4,7 5,1 5,5 5,7	4 5,2 6 6,5 6,8 7

35. Hidrogen-kationit süzgəclərinin “natamam” regenerasiyası ilə işləyən və suyu ardıcıl hidrogen-natrium-kationlama ilə yumşaldan qurğu layihələndirilərkən aşağıdakılar qəbul edilməlidir:

a) hidrogen-kationit süzgəclərindən sonra filtratın (18) düsturu ilə hesablanan codluğu

burada (Cl^-)və- yumşaldılmış sudaxloridlərin və sulfatların miqdarı, qr-ekv/m³;

Q_q-hidrogen-kationit süzgəclərinin filtratının qalıq qələviliyi, 0,7-1,5 qr-ekv/m³;

(Na⁺) - yumşaldılmış sudanatriumun miqdarıdır, qr-ekv/m³.

b) hidrogen-kationit süzgəclərinin “natamam” regenerasiyasına turşu sərfi - sudan çıxarılan 1 qr-ekv karbonat codluğuna 50 qr;

c) “natamam” regenerasiya zamanı kationitlərin ionuna görə “şərti” mübadilə tutumu (filtratın qələviliyinin artma momentinə qədər) CK-1 sulfokömür üçün – 250-300 qr-ekv/m³, KB-4 kationiti üçün – 500-600 qr-ekv/m³.

36. Hidrogen-kationit süzgəclərinin turşunun artıq dozalarında regenerasiyası zaman ardıcıl hidrogen-natrium-kationlaşdırma sxemində, natrium-kationit süzgəcinə turş suyun düşməsinin qarşısını almaq üçün yumşaldılmamış, lakin şəffaflandırılmış suyun hidrogen-kationit süzgəclərinin filtrat axınına deqazatorlardan əvvəl verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

37. Turş su, yaxud filtratla görüşənaparatlar, boru kəmərləri və armatur korroziyadan müdafiə olunmalı, yaxud korroziyaya uğramayan materiallardan hazırlanmalıdır.

38. Paralelhidrogen-natrium-kationlaşdırmada ionit süzgəclərinin əsaslandırıldıqda əks axınlı, yaxud pilləli-əks axınlı sxemlə regenerasiyasının nəzərdə tutulmasına yol verilir.

39. İonit yumşaldıcı qurğuların işlənmiş regenerasiya məhlulları yerli şəraitdən asılı olaraq toplayıcılara, məişət, yaxud istehsalat kanalizasiyasına axıdılmalıdır; bu suların qatı hissəsindən təkrar istifadənin mümkünlüyü də nəzərdə tutulmalıdır.

İşlənmiş məhlullar ortalaşdırıldıqdan sonra kanalizasiyaya axıdılmazdan əvvəl ehtiyac olduqda neytrallaşdırılmalıdır. Belə hallarda kalsium karbonat çöküntüləri və magnezium iki oksid sudan çökdürülmə ilə ayrılmalı və toplayıcıya nəql etdirilməlidir.

Natrium xloridin şəffaflandırılmış məhlulları (natrium-kationit süzgəclərinin regenerasiyasından yaranan tullantı sularından) natrium-kationit süzgəclərinin regenerasiyasında təkrar istifadə edilməlidir (ehtiyac olduqda neytrallaşdırıldıqdan sonra).

Əlavə 8

(tövsiyə edilən)

Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması

İon əvəzetmə

1. İon əvəzetmə ilə suyun duzsuzlaşdırılması suda duzun miqdarı 1500-2000 mq/l və xlorid və sulfatların cəm miqdarı 5 mq-ekv/l-dən çox olmadıqda istifadə edilməlidir.

İonit süzgəclərinə yönəldilən suda asılı maddələrin miqdarı ≤ 8 mq/l, rənglilik ≤ 30⁰və permanqanat oksidləşməsi ≤ 7 mqO/l olmalıdır.

Bu tələblərə cavab verməyən su ilkin emal edilməlidir.

2. Bir pilləli ionəvəzetmə ilə suyun duzsuzlaşdırılması onun hidrogen-kationit və zəif əsaslı anionitdən ardıcıl süzülməsi, sonra deqazatorlarda süzülmüş sudan karbon qazının çıxarılması ilə həyata keçirilməlidir.

Bir pilləli sxemlə emal olunan suda duzun ümumi miqdarı 20 mq/l-dən çox olmamalıdır (xüsusi elektrik nəqletmə qabiliyyəti 35-45 mkOm/sm), belə hallarda silisium oksidinin miqdarı azalmır.

3. Duzsuzlaşdırmanın iki pilləli sxemində nəzərdə tutulmalıdır: birinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri; zəif əsaslı anionitlə yüklənmiş birinci pillə anionit süzgəcləri; ikinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri; karbon qazını kənar etmək üçün deqazatorlar; silikat turşusunu kənar etmək üçün güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə anionit süzgəcləri.

İki pilləli sxemlə emal edilən suda duzun miqdarı 0,5 mq/l-dən (xüsusi elektriknəqletmə qabiliyyəti 1,6-1,8 mkOm/sm) və silikat turşusu 0,1 mq/l-dən çox olmamalıdır.

4. Suyun üç pilləli duzsuzlaşdırılma sxemində 3 maddəsində göstərilən sxemə əlavə olaraq yüksək turşulu kationit və yüksək əsaslı anionitdən ibarət qarışıq yüklü üçüncü pillə süzgəc nəzərdə tutulmalıdır.

Üç pilləli sxemlə emal edilmiş suda duzun miqdarı 0,1 mq/l-dən (xüsusi elektriknəqletmə qabiliyyəti 0,3-0,4 mkOm/sm) və silikat turşusu 0,02 mq/l-dən çox olmamalıdır.

5. Birinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri əlavə 7-nin 26,27-ci maddələri, deqazatorlar əlavə 7-nin 34-cü maddəsinə əsasən hesablanmalıdır.

Müvafiq əsaslandırma olduqda birinci pillə hidrogen-kationit süzgəclərinin əks axınlı, yaxud pilləli-əks axınlı ionlama sxemi ilə regenerasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

6. İkinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri üçün nəzərdə tutulmalıdır: süzmə sürəti- 50 m/st-a qədər; kationit layının hündürlüyü – 1,5 m; 100%-li sulfat turşusunun xüsusi sərfi – 1 qr-ekv udulan kationlara 100 qr; sulfokömürün udma tutumu – 200 qr-ekv/m³, KU-2 kationitinin udma tutumu – 400-500 qr-ekv/m³; regenerasiyadan sonra kationitin yuyulmasına su sərfi – 1 m³ kationitə 10 m³. Yuma birinci pillə anionit süzgəclərindən keçmiş su ilə aparılmalıdır.

İkinci pillə kationit süzgəclərinin yuyulmasından alınan su birinci pillə hidrogen-kationit süz-gəclərinin yükünün yumşaldılması və onlara regenerasiya məhlulu hazırlamaq üçün istifadə olun-malıdır. İkinci pillə hidrogen-kationit süzgəclərinin regenerasiya və yuyulmasının davametmə müddəti 2,5-3 st qəbul edilməlidir.

7. Birinci pillə anionit süzgəclərinin süzmə sahəsi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q₁- birinci pillə anionit süzgəclərin qurğunun sonrakı pillələrinin öz ehtiyaclarına su sərfi də nəzərə alınmaqla məhsuldarlığı, m³/sut.;

n_r- birinci pillə anionit süzgəclərin sutka ərzində regenerasiya sayı (1-2 qəbul edilir);

v₁- hesabi süzmə sürəti, m/st (4 m/st-dan az və 30 m/st-dan çox qəbul edilmir);

T₁- regenerasiyalar arası hər bir süzgəcin işləmə müddəti (düstur (2) ilə hesablanır);

burada - süzgəclərin regenerasiyası üçünbütün əməliyyatların ümumi davametmə müddəti olub 5 st qəbul edilir (yumşaltma- 0,25 st, regenerasiya-1,5 st, anionitin yuyulması-3-3,25 st).

Birinci pillə anionit süzgəclərində anionitin həcmi (3) düsturu ilə hesablanır.

burada C₀- xam suda sulfat, xlorid və nitrationlarının miqdarının cəmi, qr-ekv/m³;

E_r-güclü turşuların göstərilən anionlarına görə anionitin işçi əvəzetmə tutumu, 1 m³ anionitə qr-ekv-lə, anionitin pasport göstəricilərinə əsasən qəbul edilir; belə göstəricilər olmadıqda AH-31 və AB-17 anionitləri üçün 600-700 qr-ekv/m³ qəbul edilməsinə yol verilir.

8. Birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasını susuzlaşdırılmış sodanın 4%-li məhlulu ilə aparmaq lazımdır; sodanın xüsusi sərfi 1 qr-ekv udulan anionlara 100 qr Na₂CO₃ olmaqla qəbul edilməlidir.

Güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə anionit süzgəcləri olan qurğularda birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasını ikinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasından alınan NaOH məhlulu ilə aparmağa yol verilir.

Soda və natrium hidroksidin regenerasiya məhlulları hidrogen-kationit süzgəcindən keçirilmiş su ilə hazırlanmalıdır.

Birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyadan sonra yuyulması hidrogen-kationit süzgəcindən keçirilmiş su ilə 1 m³ anionitə 10 m³olmaqla yerinə yetirilməlidir.

9. İkinci pillə anionit süzgəcləri 1,5 m hündürlükdə güclü əsaslı anionitlə yüklənməlidir. Bu süzgəclərdə süzmə sürəti 15-25 m/st həddində qəbul edilməlidir.

Güclü əsaslı anionitin silisium tutumu pasport göstəricilərinə görə, yaxud aşağıdakı cədvəldən götürülməlidir.

Güclü əsaslı anionit	Anionitin filtrata -ün (mq/l) keçməsinə qədərki silisium tutumu, qr-ekv/m³			Filtratda -ün minimal qalıq miqdarı,mq/l
Güclü əsaslı anionit	0,1	0,5	1	Filtratda -ün minimal qalıq miqdarı,mq/l
AB-17	420	530	560	0,05

Güclü əsaslı anionitlə yüklənmiş ikinci pillə süzgəclərin regenerasiyası natrium hidroksidin 4%-li məhlulu ilə aparılmalıdır. 100%-li natrium hidroksidin xüsusi sərfi 1 m³anionit hesabına 120-140 kq qəbul edilməlidir.

10. Yüksək əsaslı anionitdən ibarət qarışıq yüklü süzgəclər üçün aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: süzmə sürəti -40-50 m/st, kationit və anionit laylarının hər birinin hündürlüyü - 0,6 m.

Süzgəclərin sayı üçdən az olmamalıdır: iki işçi və üçüncü yuyulmada, yaxud ehtiyatda.

Qarışıq yüklü süzgəclərin regenerasiyası onlardan 1 m³ ionit hesabına 10-12 min m³ su keçir-dikdən sonra aparılmalıdır.

1 m³ kationitin regenerasiyasına 100%-li sulfat turşusunun sərfi 70 kq, 1 m³anionitin regenerasiyasına 100%-li natrium hidroksidin sərfi 100 kq qəbul edilməlidir.

11. Suyun ionəvəzetmə ilə duzsuzlaşdırılma qurğusunun tərkibində süzgəclərin regenerasiyasından alınan turş və qələvi tullantı sularının qarşılıqlı neytrallaşdırılması və ehtiyac olduqda onları qarışdırdıqdan sonra əhənglə əlavə neytrallaşdırma nəzərdə tutulmalıdır.

Belə hallarda hər birinin tutumu tullantı sularının sutkalıq sərfinə bərabər olan ən azı iki neytrallaşdırıcıçən nəzərdə tutulmalıdır. İonitlərin yumşaldılması və yuyulmasından alınan sulardan təkrar istifadə edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

İonit süzgəclərin regenerasiyasından alınan neytrallaşdırılmış tullantı suları məişət, yaxud istehsalat kanalizasiyasına, yaxud toplayıcılara axıdılmalıdır.

Elektrodializ

12. Elektrodializ (elektrokimyəvi) üsulu tərkibində 1500-7000 mq/l duz olan yeraltı və yerüstü suların şirinləşdirilməsində tətbiq edilməlidir. Bu üsulla alınan suda duzların miqdarı 500 mq/l-dən az olmur. Tərkibində daha az duz olan su almağa ehtiyac olduqda elektrodializ qurğusundan sonra suyun ionəvəzetmə ilə duzsuzlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Bəzi hallarda müvafiq əsaslandırma olduqda elektrodializdən tərkibində 10000-15000 mq/l duz olan suların şirinləşdirilməsində istifadəyə yol verilir.

13. Elektrodializ şirinləşdirici qurğulara verilən su aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: asılı maddələrin miqdarı - ≤ 1,5 mq/l; rənglilik - ≤ 20⁰; permanqanat oksidləşməsi - ≤ 5 mqO/l; dəmir - ≤ 0,05 mq/l; manqan - ≤ 0,05 mq/l; BO₂ hesabı ilə boratlar - ≤ 3 mq/l; brom - ≤ 0,4 mq/l.

Bu tələblərə cavab verməyən su yetərincə təmizlənməlidir.

Ümumi codluğu 20 mq-ekv/l-dən çox olan şirinləşdirilmiş suyun əlavə yumşaldılmasına ehtiyacın olması əsaslandırılmalıdır.

Elektrodializlə şirinləşdirilmiş su təsərrüfat-içməli su təchizatı sisteminə verilməzdən əvvəl aktivləşdirilmiş kömürlə yüklənmiş süzgəclərdə xoşagəlməz qoxu və daddan azad edilməli və zərərsizləşdirilməlidir.

14. Elektrodializ aparatının növü istehsalçı zavodun tərtib etdiyi pasport göstəricilərinə əsasən seçilməlidir. Şirinləşdirilən suyun sərfi və xam sudakı duzun miqdarından asılı olaraq şirinləşdirmə pillələrinin və hər pillədə paralel işləyən aparatların sayı, resirkulyasiya sayı və tullanan qatı duzlu məhlulun sərfi, həmçinin bütün pillələrdəki aparatlarda cərəyan dəyişdiricinin növünün seçilməsi üçün sabit cərəyanın gərginliyi və gücü təyin edilir.

Şirinləşdirmə kameralarında, aparat daxili paylaşdırma və toplama sistemlərində, su verici və dializat, eləcə də qatı duzlu məhlulu aparan boru kəmərlərində basqı itkiləri hidravlik hesablama ilə təyin edilir.

Şirinləşdirilmiş suyun sərfi 250-400 m³/sut olan hallarda zavod istehsalı olan elektrodializ aparatları, çənləri olan axınlı-resirkulyasiyalı dializat və duz məhlulu konturları, elektrik qidalandırma, nəzarət və avtomatika blokundan ibarət kompleks elektrodializ qurğularından istifadə edilməlidir.

15. Düzaxınlı çoxpilləli duz məhlulunun resirkulyasiyası ilə su şirinləşdirici sxemdən istifadə olunması tövsiyə edilir. Şirinləşdirilmiş suda duzun miqdarından asılı olaraq düzaxınlı çoxpilləli qurğu sxemində dializatın resirkulyasiyası və dializatla xam suyun qarışması üçün həcmin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

16. Düzaxınlı qurğularda şirinləşdirmə pillələrinin sayı hesablama ilə təyin edilməlidir

burada C_t- təbii suda duzun miqdarı, mq-ekv/l;

C_ş- şirinləşdirilmiş suda duzunmiqdarı, mq-ekv/l;

- şirinləşdirmənin hər bir pilləsində dializatda duzun həddi azalma əmsalı

burada S_c- şirinləşdirici aparatdan bir dəfə keçməsi zamanı sudan çıxarılan duzun faizlə miqdarı olub aparatın pasportuna əsasən qəbul edilir.

17. Hər bir pillədə paralel işləyən aparatların sayı (6) düsturu ilə hesablanır.

burada q- qurğunun məhsuldarlığı, m³/st;

C_g- hər pillədə aparata daxil olan dializatın qatılığı (birinci pillə üçün xam suda olan duzun miqdarı), mq-ekv/l;

C_ç- həmən pillədən çıxan dializatın qatılığı (axırıncı pillə üçün şirinləşdirilmiş suda olan duzun miqdarı),mq-ekv/l;

i_s- cərəyanın işçi sıxlığı, A/sm²;

F_m- hər bir membranın işçi (netto) sahəsi, sm²;

- cərəyana görə çıxış əmsalı, MA-40və MK-40 aparatları üçün 0,85 qəbul edilir;

N_ö-aparatda özəklərin sayıdır (200-250 ədəddən artıq qəbul edilmir).

18. Aparatların hər bir pilləsində cərəyanın işçi sıxlığı texniki-iqtisadi hesabatla təyin edilmiş optimal cərəyan sıxlığına () bərabər qəbul edilməlidir. Belə hallarda aparatların hər bir pilləsində cərəyanın işçi sıxlığının qiyməti cərəyanın (7) düsturu ilə hesablanan həddi sıxlığından çox olmamalıdır.

burada C_d- şirinləşmə kamerasında dializatın hesabi qatılığı olub (8) düsturu ilə təyin edilir.

burada - şirinləşdirmə kamerasında sürət(sərbəst kəsiyə görə orta), sm/s.;

- baxılan tipli aparatda istifadə edilən separator-turbulizatorun depolyarizasiya xassələrini xarakterizə edən əmsallardır.

Düzaxınlı çoxpilləli qurğuların pillələrində cərəyanın işçi sıxlığı (9) düsturu ilə təyin edilir.

burada və s. - cərəyanın birinci, 2, 3, 4 və digər pillələrdə işçi sıxlığıdır.

19. Bütün pillələrin aparatlarının elektrodlarında gərginlik təyin edilərkən (cərəyan dəyişdiricisinin tipini seçmək üçün) aşağıdakı parametrləri təyin etmək lazımdır: elektrod sistemində gərginliyin düşməsi, məhlul və membranların omik müqaviməti (elektrik ötürücülüyünün əks qiyməti) hesabına membran paketlərdə gərginliyin düşməsi, qatılıq polyarizasiyası nəzərə alınmaqla membran potensialın cəmi. Hesablama məhlulların verilmiş temperaturuna aparılmalıdır.

Dializatın və duz məhlulunun elektrik ötürücülüyü sulfatların miqdarının anionların ümumi miqdarına nisbəti, temperatura t_c və duzun qatılığından C_dasılı olaraq nomoqramdan təyin edilməlidir (şəkil).

20. Axırıncı pillədən çıxan duz məhlulunun qatılığı kalsium sulfatın çökməsinə səbəb olan həddi qatılıqdan çox olmamalıdır (sulfatların və kasiumun duz məhlulunda fəal qatılığının hasili aparatda duz məhlulunun temperaturunda kalsium sulfatın həll olmasından artıq olmamalıdır).

Duz məhlulunun hər bir pillədəki hesabi qatılığı dializatın qatılığı kimi təyin edilir. Duz məhlulunun aparatın girişində və çıxışında qatılığı, həmçinin duz məhlulunun resirkulyasiya sayı balans hesablamaları əsasında təyin edilir.

21. Membranların səthində duz məhlulu traktı tərəfdən və katod kamerasında duzların çökməsinin qarşısını almaq üçün elektrodların yüklərinin dəyişdirilməsi ilə eyni zamanda duz məhlulu dializatının traktının da dəyişdirilməsi, həmçinin duz məhlulu və katolitin turşu ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır.

Turşunun dozası xam suyun qələviliyinə bərabər qəbul edilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda traktların yüksək turşu dozaları ilə yuyulmasına yol verilir.

22. Şirinləşdirici qurğuların boru kəmərləri polietilen borulardan, armatur polietilen, yaxud emalla örtülmüş materialdan olmalıdır.

23. Düzaxınlı qurğunun hər bir traktında sərf, temperatura, minerallıq və pH kimi parametrlərə nəzarət nəzərdə tutulmalıdır.

24. Məhsuldarlığı 400 m³/sut-dan çox olan qurğular üçün elektrik güc avadanlığı və nəzarət ölçü cihazları (NÖC) elektrodializ aparatları yerləşən otaqlardan ayrı otaqda quraşdırılmalıdır.

Əlavə 9

(Tövsiyə edilən)

Yuma suyu və təmizləyici qurğularda tutulan çöküntülərin emalı

Yuma suyu rezervuarları

1.Yuma suyunu toplayan rezervuarlar texnoloji sxemlərinə durulducular və süzgəclər daxil olan sutəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin yuyulmasından alınan tullantı sularını toplamaq və müntəzəm olaraq, duruldulmadan, qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud birbaşa qarışdırıcıya nəql etdirmək üçün nəzərdə tutulurlar.

Q e y d. Durulducular boşaldılan zaman onlardakı çöküntünün üstündə olan suyun bu rezervuarlara axıdılmasının mümkünlüyü də nəzərdən keçirilməlidir.

2. Rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır. Hər bir rezervuarın həcmi yuma suyunun daxil olma qrafiki və müntəzəm olaraq ondan götürülməsinə hesablanmalıdır, bu şərtlə ki, bu həcm süz-gəcin bir yuyulmasından daxil olan suyun həcmindən az olmasın.

3. Yuma suyunu nəql etdirən nasoslar və boru kəmərləri süzgəclərin gücləndirilmiş iş rejiminə yoxlanılmalıdır.

Yuma suyu durulducuları

4. Yuma suyu durulducuları bir pilləli süzmə (süzgəclər, təmas şəffaflandırıcılar) və sudakı artıq dəmirin çıxarıldığı texnoloji sxemlərdə nəzərdə tutulmalıdır.

5. Yuma suyu durulducuları, nasoslar və boru kəmərləri yuma suyunun fasilələrlə daxil olmasına, duruldulmasına və durulmuş suyun müntəzəm olaraq qarışdırıcılardan əvvəl boru kəmərinə, yaxud maddə 3-ün tələbləri nəzərə alınmaqla birbaşa qarışdırıcıya nəql etdirməyə hesablanmalıdırlar.

Durulducuda toplanmış çöküntü əlavə sıxlaşdırılmaq üçün qatılaşdırıcılara, yaxud çöküntü susuzlaşdırıcı qurğulara yönəldilməlidir.

6. Yuma suyunun duruldulma müddəti sudakı artıq dəmirin reagentsiz çıxarıldığı komplekslərdə 4 st, suyu şəffaflandıran və ondakı artıq dəmirin reagentlə çıxarıldığı komplekslərdə 2 st qəbul edilməlidir.

Q e y d. Flokulyantdan istifadə edildikdə çökmə müddətini azaltmaq olar və bu müddət istifadə edilən flokulyantın növündən asılı olaraq texnoloji tədqiqatlarla təyin edilməlidir.

7. Durulducularda çöküntünün toplanma zonasının həcmi təyin edilərkən çöküntünün nəmliyi suyu şəffaflandıran və ondakı artıq dəmirin reagentlə çıxarıldığı komplekslərdə 99%, sudakı artıq dəmirin reagentsiz çıxarıldığı komplekslərdə 96,5% qəbul edilməlidir.

Durulducular fasilələrlə bir neçə dəfə çöküntü ilə doldurulduqda toplanmanın ümumi davam etmə müddəti 8 st-dan az olmamalıdır.

Qatılaşdırıcılar

8. Asta sürətli mexaniki qarışdırıcıları olan qatılaşdırıcılar üfüqi və şaquli durulducularda, şəffaflandırıcılarda, reagent təsərrüfatında və yuma suyu durulducularında toplanaraq kənar edilən çöküntülərin sıxlaşdırılmasını sürətləndirmək üçün orta illik bulanıqlığı 300 mq/l-ə qədər olan suların emal edildiyi sutəmizləyici komplekslərdə tətbiq edilməlidir.

Q e y d. Əsaslandırma olduqda çöküntünün qatılaşdırıcılardan keçirilmədən birbaşa susuzlaşdırıcı qurğulara yönəldilməsinə yol verilir.

9. Qatılaşdırıcılar üçün aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: diametr – 18 m-ə qədər; orta işçi dərinlik – 3,5 m-dən az olmayaraq; mərkəzi çökəklik istiqamətində dibinin mailliyi – 8⁰; üçbucaq, yaxud dairəvi en kəsikli şaquli pərləri və sıxlaşmış çöküntünü mərkəzi çökəkliyə sürüşdürən sıyırıcı mexanizmi olan fırlanan ferma; pərlərin sahəsi qarışdırılan çöküntü həcminin en kəsik sahəsinin 25-30%-i qədər olmalıdır; pərlərin yuxarısı fırlanan fermanın ortasında su layının hündürlüyünün yarısına bərabər səviyyədə olmalıdır; qatılaşdırıcıya çöküntünün verilməsi fasilələrlə, qurğulardan kənar edilmə qrafikinə uyğun olmalıdır; çöküntü qatılaşdırıcının mərkəzində dibinin səviyyəsindən 1 m yuxarıda daxil edilməlidır; şəffaflanmış suyun götürülməsi qatılaşdırıcıda suyun səviyyəsindən asılı olmayan tərtibatlarla (məsələn, üzən şlanq və s.) yerinə yetirilməlidir.

10. Çöküntünün qatılaşdırılmasının davam etmə müddəti əməliyyatların ayrılıqda davam etmə müddətlərin min cəminə əsasən təyin edilir: qatılaşdırıcının doldurulması - qurğulardan çöküntünün kənar edilmə müddətindən asılı olaraq 10-30 dəq-ə; qatılaşdırma müddəti - texnoloji axtarışların nəticələri, yaxud oxşar sutəmizləyici komplekslərin təcrübəsi əsasında, onlar olmadıqda cədvələ əsasən; şəffaflanmış su və qatılaşdırılmış çöküntünün qurğudan nəql etdirilməsi – 30-40 dəq-ə. Çöküntünün bir neçə qatılaşdırma əməliyyatından sonra qurğudan çıxarılmasına yol verilir.

11. Fırlanan fermanın ən böyük hərəkət sürəti və çöküntü qatılaşdırıldıqdan sonra orta nəmliyi texnoloji axtarışlat nəticəsində, onlar olmadıqda cədvəldən təyin edilir.

12. Qatılaşdırıcının həcmi (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_ç.d- su hazırlığı qurğularından çıxarılan çöküntünün durulaşdırılma əmsalı olub maddə 9.2.8.8-ə əsasən qəbul edilir;

W_ç.h- su hazırlığı qurğusunun çökmə hissəsinin həcmidir, m³.

Emal edilən suyun xarakteristikası və emal üsulu	Fırlanan fermanın sonunun ən böyük hərəkət sürəti, m/s	Qatılaşdırmanın davam etmə müddəti, st	Qatılaşdırıcıdan çıxarılan çöküntünün orta nəmliyi, %
Koaqulyantla emal edilən az bulanıqlı sular	0,015	10	97,7-98,2
Koaqulyantla emal edilən orta bulanıqlı sular	0,025	8	96,8-97,3
Koaqulyantla emal edilən bulanıq sular	0,03	6	85,5-91,8
Maqnezium codluğu 25%-ə qədər olan suların yumşaldılması	0,025	5	80,0-82,7
Maqnezium codluğu 25%-dən çox olan suların yumşaldılması	0,015	8	87,3-90,9
Artıq dəmirin sudan reagentsiz çıxarılması	0,015	8	91,4-93,2
Artıq dəmirin sudan reagentlə çıxarılması (koaqulyant, əhəng, kalium permanqanat və s.)	0,025	10	96,8-97,7

13. Qatılaşdırıcıların sayı çöküntünün qurğulardan çıxarılma qrafikinə əsasən fasilə ilə qəbul edilməsinin təmin olunmasına və qatılaşdırma üçün tələb olunan müddətə əsasən qəbul edilməlidir.

14. Bir pilləli süzmə və sudan artıq dəmirin kənar edildiyi sutəmizləyici komplekslərdə qatılaşdırıcılardan yuma suyu durulducuları kimi istifadəyə yol verilir.

15. Çöküntünün qatılaçdırıcılara verilməsi, bir qayda olaraq, özüaxımlı təmin edilməlidir. Qatılaşdırılmış çöküntünü mexaniki susuzlaşdırma qurğularına nəql etdirmək üçün monjuslar, yaxud plunjer tipli nasoslardan istifadə tövsiyə olunur.

16. Boru kəmərlərinin hidravlik hesabatı nəql etdirilən çöküntünün xassələri nəzərə alınmaqla yerinə yetirilməlidir.

Toplayıcılar

17. Toplayıcılar, şəffaflanmış və çöküntünün sıxlaşmasından ayrılan suyu kənarlaşdırmaqla çöküntünü susuzlaşdırmaq və yığmaq üçün layihələndirilir. Çöküntünün toplayıcıya verilməsinin hesabi müddəti beş ildən az qəbul edilməməlidir.

Toplayıcı kimi yarğanlardan, istismar olunmayan kayerlərdən, yaxud dərinliyi 2 m-dən az olmayan və ətrafı torpaq bəndlə hasarlanmış planlaşdırılmış təbii meydançalardan istifadə etmək lazımdır. Çöküntüdə toksik maddələr aşkar edildikdə toplayıcılarda süzülməyə qarşı ekran yaradılmalıdır.

18. Toplayıcının həcmi (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q- sutəmizləyici kompleksin hesabi su sərfi, m³/st;

C_a.m- emal edilən suda asılı maddələrin orta illik qatılığı, qr/m³ (maddə 9.2.7.3-ün (11) düsturu ilə hesablanır);

P_ç1,P_ç2,P_ç3n- nəmliyin orta miqdarı,%;

r₁, r₂, r_n- birinci, ikinci və n-ci ildənsonra çöküntünün sıxlığı, ton/m³ (oxşar şəraitdə işləyən toplayıcıların istismar göstəricilərindən, onlar olmadıqda isə şək.1 və şək.2-dən təyin edilir.

19. Toplayıcı illər üzrə növbə ilə işləyən ən azı iki bölmədən ibarət qəbul edilməlidir. Belə halda çöküntü şəffaflanmış suyun kənar edilməsiylə bir bölməyə axıdılmalıdır. Bu zaman qalan bölmələrdə əvvəl axıdılmış çöküntünün qış aylarında dondurulmaqla, yay aylarında isə qurudulmaqla susuzlaşdırılması və sıxlaşması prosesi gedəcəkdir.

20. Çöküntünü verən və suyu kənarlaşdıran tərtibatlar toplayıcıların əks tərəflərində yerləş-dirilməlidir.

Çöküntü verən tərtibatlar arasındakı məsafə 60 m-dən çox olmamalıdır.

Suyu kənar edən tərtibatların konstruksiyası toplayıcıların dərinliyi boyu istənilən səviyyədən suyun kənarlaşdırıla bilməsini təmin etməlidir.

Dondurma meydançaları

21. Çöküntünü susuzlaşdırmaq üçün dondurulma meydançaları ildə iki aydan az olmayan dayanıqlı şaxtalar olan rayonlarda qəbul edilməlidir. Dondurulmuş çöküntü 1-3 ildən sonra toplama yerlərinə daşınır.

Şək.1. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsindən yaranan çöküntülərin çoxillik sıxlaşmasından

sonra nəmlik və sıxlığının orta qiymətləri (P_ç- çöküntünün nəmliyi, %; r-sıxlıq, t/m³)

Təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı – B, mq/l; reagentlər – R;1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA; 3-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA+Ca(OH)₂; 4-B=50-250; R- Al₂(SO₄)₃; 5-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 6-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃; 7-B>1500; R-PAA, yaxud reagentsiz təmizləmə

Q e y d. Nəmlik bütöv, sıxlıq qırıq xətlə verilmişdir.

Şək.2. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin çoxillik sıxlaşmasından sonra nəmlik və sıxlığının orta qiymətləri (P_ç –çöküntünün nəmliyi,%; r-sıxlıq,t/m³)

1-sudan artıq dəmirin reagentlə çıxarılması; 2-sudan artıq dəmirin reagensiz çıxarılması; 3-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 4-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma

Q e y d: Nəmlik bütöv, sıxlıq qırıq xətlə verilmişdir.

22. Dondurma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (3) düsturu ilə hesablanır.

burada F_y, F_y.p, F_q- yaz, yay-payız və qış aylarında çöküntü buraxılan zaman dərinliklərinin yarısına qədər dolduqda çöküntünün səthinə görə meydançaların sahəsidir,m².

23. Yaz və yay-payız axıntıları üçün meydançaların faydalı sahəsi qalınlığı qış aylarında (4) düsturu ilə təyin edilən donma dərinliyinə bərabər çöküntü layının yaranmasına hesablanmalıdır.

burada åt - dayanıqlı şaxtalar dövründə havanın orta gündəlik mənfi temperaturlarının mütləq qiymətlərinin cəmi olub yaxınlıqdakı meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən qəbul edilir, ⁰C.

Q e y d. Yerli şəraitdən və meydançaların sahəsindən asılı olaraq onların bölmələrə ayrılmasına yol verilir.

24. Yaz və yay-payız axıntıları meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün həcmi (5) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q - sutəmizləyici kompleksin hesabi su sərfi, m³/st;

C_a.m- hesabi dövrdə sudakı asılı maddələrin orta miqdarı, qr/m³ (9.2.7.3 maddəsinin (11) düsturu ilə hesablanır);

T_y- sıxlaşmanın davam edən hesabi müddətidir, sutka ilə: yaz dövrü üçün - dayanıqlı şaxtalar dövrünün qurtarmasından müsbət temperaturun başlanmasına qədər (dayanıqlı şaxtaları üç aydan az olan rayonlar üçün orta sutkalıq temperaturun 0⁰S-dən yuxarı qalxdığı vaxtdan 1 ay sonra və üç aydan çox olan rayonlar üçün 2 ay sonra); yay-payız dövrü üçün dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər;

P_ç, r - çöküntünün sıxlaşma müddətindən asılı olaraq yaz, yaxud yay-payız dövrləri üçün nəmliyinin, %-lə və sıxlığının t/m³-la şək. 3,4,5 və 6-dan qəbul edilən orta qiymətidir; bu müddət yaz, yaxud yay-payız dövrlərinin ortasından dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər qəbul edilir.

Şək.3. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsindən yaranan çöküntülərin 1 ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyinin orta qiymətləri (P_ç –çöküntünün nəmliyi,%)

Təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı – B, mq/l; reagentlər – R;1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA; 3-B<50; R-Al₂(SO₄)₃+PAA+Ca(OH)₂; 4-B=50-250; R- Al₂(SO₄)₃; 5-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 6-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃; 7-B>1500; R-PAA, yaxud reagentsiz təmizləmə

Şək.4. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin bir ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyin orta qiymətləri (P_ç–çöküntünün nəmliyi, %)

Şək.5. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsi komplekslərinin çöküntülərinin sıxlığının nəmlikdən asılılığı

1-B<50; R- Al₂(SO₄)₃; 2-B<50; (B=50-250) R-Al₂(SO₄)₃+PAA; R- Al₂(SO₄)₃; 3-B=250-1000;R- Al₂(SO₄)₃; 4-B=1000-1500; R- Al₂(SO₄)₃

25. Qış axıntısı üçün meydançanın faydalı sahəsi dayanıqlı şaxta zamanı daxil olan çöküntü həcmini, meydançada çöküntünün sıxlaşması nəzərə alınmadan, yerləşdirməyə təyin edilməlidir.

Çöküntünün qış axıntısı üçün meydança bölməli nəzərdə tutulmalıdır.

Bir bölmənin sahəsi qurğudan çıxarılan çöküntünün həcmindən və bir axıntıda hündürlüyü 0,07-0,1 m qəbul edilən çöküntü layından asılı olaraq təyin edilir.

Şək.6. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin sıxlığının nəmlikdən asılılığı

1-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 2-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma; 3-sudan artıq dəmirin reagentlə və reagentsiz çıxarılması

Bölmələrin sayı çöküntünün qəbul edilən layının dondurulmasının davam etmə müddətindən və bu müddətdə qurğulardan çöküntünün buraxılma sayından asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Çöküntü layının dondurulmasının davam etmə müddətini (şək.7) təyin etmək üçün havanın hesabi temperaturu dayanıqlı şaxtalı havalarda ən yüksək orta sutkalıq temperatura əsasən qəbul edilməlidir.

Qış axını meydançasındakı hər bir bölmədəki çöküntü layının qalınlığı (H_q,m) dayanıqlı şaxtalar dövründə ardıcıl dondurulmuş çöküntülaylarının cəmi kimi qəbul edilməlidir.

burada n_n- dayanıqlı şaxtalar dövründə bir bölməyə çöküntü axıntısının sayıdır və (7) düsturu ilə hesablanır.

Şək.7. Çöküntü layının donma dərinliyinin havanın orta sutkalıq temperaturundan və

donmanın davametmə müddətindən asılılığı

burada K_ş- dayanıqlı şaxtalı dövrdən tam istifadə edilməməsini nəzərə alan əmsal olub 0,8 qəbul edilir;

S - dayanıqlı şaxtalı günlərin sayı;

t_n- çöküntü layının dayanıqlı şaxtalı dövrün hər bir ayında havanın orta sutkalıq mənfi temperaturundan asılı olaraq şək.7-dən təyin edilən donma müddətidir, sut-a.

26. Qrunt sularının səviyyəsinin, əsasından ən azı 1,5 m dərinlikdə yerləşən sahələrdə dondurma meydançalarının layihələndirilməsinə yol verilir.

Ehtiyac olduqda səth və qrunt sularını kənarlaşdırmaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

27. Çöküntünün meydançalar və bölmələrə qədər boru kəməri ilə verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Çöküntü meydançalara və bölmələrə onların uzun tərəfləri boyu yerləşdirilmiş açıq novlarla axıdılmalıdır. Novların mailliyi 0,01-dən az olmamalıdır.

Çöküntünü meydançalara (bölmələrə) axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 40 m-dən çox olmamaqla bir-birinə əks tərəflərdə yerləşdirilməlidir. Çöküntünü axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 30 m-dən çox olmamalıdır.

28. Çöküntü axıdan qurğular meydançanın dibinin, yaxud donmuş çöküntü layının yuyulmasına səbəb olmamalıdır.

Şəffaflanmış suyu kənar edən qurğular meydançanın dərinliyi boyu istənilən səviyyədən suyun kənarlaşdırılmasını təmin etməlidir.

29. Dondurma meydançalarının (bölmələrinin) hasarlayıcı təpələrinin inşaat hündürlüyü, m, (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada N_t- sıxlanmış çöküntünün toplandığı illərin sayı;

- nəmliyi 70% olan çöküntünün illik toplanma həcmi, m³;

F_d.m- dondurulma meydançalarının ümumi sahəsi, m²;

H - çöküntünü çıxarmadan əvvəlki axırıncı il sıxlaşmamış çöküntü layının qalınlığıdır, m.

Qurutma meydançaları

30. Dayanıqlı nəm çatışmazlığı olan cənub rayonlarında (≥800 mm) çöküntünün susuz-laşdırılması qurutma meydançalarında öz çəkisinin ağırlığı altında sıxlaşdırılması və açıq havada qurudulması ilə yerinə yetirilməsinə yol verilir. Qurudulmuş çöküntü 1-3 ildən sonra toplama yerlərinə daşınır.

Qurutma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada F_q.yvə F_y- qurutma meydançalarının müvafiq olaraq qış-yaz və yay axıntıları üçün sahəsidir, m².

31.Qış-yaz dövrü üçün çöküntünün axıdılmasına meydançanın faydalı sahəsi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada E_i- sərbəst su səthindən bir ildə buxarlanan suyun miqdarı, mm;

A_q- atmosfer yağıntılarının illik miqdarı, mm;

- qış-yaz dövründə çöküntünün (11) düsturu ilə təyin edilən həcmidir, m³

burada - qış-yaz dövründə qurudulmaq üçün meydançalara axıdılan orta nəmlikli () çöküntünün həcmi, m³;

W_s- meydançalarda çöküntünün sıxlaşmasından ayrılan və miqdarı (12) düsturu ilə hesablanan suyun həcmidir, m³.

burada P_ç- qış-yaz dövründə qurutma meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün nəmliyi (şək. 3 və 4-dən təyin edilir);

- çöküntünün nəmliyi, %-lə; qatılaşdırıcılardan buraxılan çöküntü üçün 11-ci maddənin cədvəlindən, durulducu və şəffaflandırıcılardan buraxılan çöküntü üçün(13) düsturu ilə hesablanır.

burada - çöküntüdəki bərk fazanın orta sıxlığı olub 2,2-2,6 t/m³ qəbul edilir;

- çöküntüdə bərk fazanın qatılığıdır, t/m³ (maddə 9.2.8.8-ə görə buraxılanda su ilə qarışması nəzərə alınmaqla maddə 9.2.8 bölməsinin 18-ci cədvəlindən qəbul edilir).

E_i -nin qiyməti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada T_d- bir ildə nəmlik çatışmamazlığıilə xarakterizə edilən günlərin sayı;

l₀- doymuş su buxarının çöküntünün temperaturuna uyğun gələn elastikliyi, millibar;

l₂₀₀- su buxarının su səthindən 200 sm yuxarıda havanın mütləq nəmliliyinə uyğun gələn orta elastikliyi, millibar (meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən);

v₂₀₀- 200 sm hündürlükdə küləyin orta sürətidir, m/s.

32. Yay dövründə çöküntünü axıtmaq üçün meydançaların faydalı sahəsi maddə 31-in (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Belə hallarda E_i və A_iparametrlərinin dayanıqlı nəmlik çatışmamazlığı dövrü üçün orta qiyməti qəbul edilməlidir.

Çöküntünün meydançaya buraxılmasından çöküntüdən ayrılmış suyun kənar edilməsinə başlayana qədər tələb olunan vaxt 4-5 gün qəbul edilməlidir.

Yayda axıdılan sıxlaşmış çöküntünün həcmi maddə 31-in (11) düsturu ilə qış-yaz axıntılarında olduğu kimi hesablanmalı, çöküntünün nəmliyi və sıxlığı 3-6 şəkillərindən qəbul edilməlidir.

33. Yerli şəraitdən və qurutma meydançalarının ölçüsündən asılı olaraq onları bölmələrə ayırmağa yol verilir.

Çöküntünü meydançaya buraxmaq üçün qurğular maddə 27-nin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

34. Qurutma meydançalarının hasarlayıcı bəndlərinin inşaat hündürlüyü maddə 29-un (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Əlavə 10

(mütləq)

Boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması

1. Suverici və paylayıcı boru kəmərlərində basqı itkiləri boruların və calaq birləşmələrin, həmçinin armatura və birləşdirici hissələrin hidravlik müqaviməti hesabına yaranır.

2. Boru kəmərlərinin vahid uzunluğundakı basqı itkisi (“hidravlik maillik”) calaq birləşmələrindəki hidravlik müqavimət nəzərə alınmaqla (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - hidravlik müqavimət əmsalı olub(2) düsturu ilə hesablanır.

d - borunun daxili diametri, m;

v - suyun en kəsikdə orta hərəkət sürəti, m/s.;

g - sərbəst düşmə təcili, m/s²;

- Reynolds ədədi;;

g - mayenin kinematik özlülük əmsalıdır, m²/s.

Polad, çuqun, dəmir-beton, xrizotilsement, plastmas və şüşə borular üçün m dərəcə göstəricisi və A₀, A₁, C əmsallarının qiyməti cədvəl 1-dən götürülməlidir. Bu qiymətlər onların müasir istehsal texnologiyasına uyğundur.

Əgər zavod-istehsalçı tərəfindən A₀, A₁, C əmsallarına verilmiş təminatlı qiymətlər cədvəl 1-də verilənlərdən fərqlənsə onda onlar DST-da, yaxud boruların hazırlanmasının texniki şərtlərində göstərilməlidir.

3. Su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, yaxud daxili səthi müdafiə materialı ilə örtülmədikdə yeni polad və çuqun boruların hidravlik müqaviməti çox tez artır. Belə şəraitdə yeni polad və çuqun borularda basqı itkisini hesablamaq üçün olan düsturlar yalnız yoxlama hesablamalarında, suyun verilmə sisteminin istismarının başlanğıc dövründə iş şəraitinin təhlilinə ehtiyac olduqda istifadə edilə bilər.

Cədvəl 1.

Sıra sayı	Boruların növü		m	A₀	1000A₁	1000(A₁/2g)	C
1	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular		0,226	1	15,9	0,810	0,684
2	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular		0,284	1	14,4	0,734	2,360
3	Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni olmayan polad və çuqun borular	v <1,2 m/s v ≥ 1,2m/s	0,30	1	17,9	0,912	0,867
3		v <1,2 m/s v ≥ 1,2m/s	0,30	1	21,0	1,070	0
4	Asbestsement		0,19	1	11,0	0,561	3,51
5	Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton		0,19	1	15,74	0,802	3,51
6	Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton		0,19	1	13,85	0,706	3,51
7	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	11,0	0,561	3,51
8	Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	15,74	0,802	3,51
9	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular		0,19	1	13,85	0,706	3,51
10	Plastik kütlədən istehsal olunmuş		0,226	0	13,44	0,685	1
11	Şüşə borular		0,226	0	14,61	0,745	1
Qeyd. C-nin qiyməti v=1,3.10^-6 m²/s üçün (su, t=10⁰C) verilmişdir.

Polad və çuqun borular bir qayda olaraq daxili səthləri polimersement, sement-qum qarışığı, yaxud polietilen qoruyucu materialla örtülmüş vəziyyətdə istifadə edilməlidir. Bu boruların daxili səthləri müdafiə olunmayan hallarda və su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, A₁və C əmsallarının cədvəl 1-də və K əmsalının cədvəl 2-də göstərilmiş qiymətlərinə 2-dən çox olmayan yeni əmsal əlavə edilməlidir. Bu əmsalın qiyməti oxşar şəraitdə işləyən boru kəmərlərində basqı itkisi göstəriciləri ilə əsaslandırılmalıdır.

4. Birləşdirici hissələrin hidravlik müqavimət qiymətləri məlumat kitablarından, armaturun hidravlik müqaviməti isə zavod-istehsalçının onlara verdiyi pasportlardan təyin edilir.

Boru kəmərlərində qoyulmuş birləşdirici hissələr və armaturun sayı haqqında məlumat olmadıqda onlardakı basqı itkisi boru kəmərindəki basqı itkisinin 10-20%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

5. Texniki-iqtisadi hesablamalarda və sudaşıyıcı borular və supaylaşdırıcı sistemin hidravlik hesabatı EHM-da yerinə yetirildikdə boru kəmərlərindəki basqı itkisinin (3) düsturu ilə hesablanması tövsiyə olunur.

burada q - hesabi su sərfi, l/s.;

d -borunun hesabi daxili diametridir, m.

K əmsalının və n və p dərəcə göstəricilərinin qiymətləri cədvəl 2-dən təyin edilə bilər.

Cədvəl 2.

Sıra sayı	Boruların növü	1000K	p	n
1	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular	1,790	5,1	1,9
2	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular	1,790	5,1	1,9
3	Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü köhnə polad və çuqun borular	1,735	5,3	2
4	Asbestsement borular	1,180	4,89	1,85
5	Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton	1,688	4,89	1,85
6	Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton	1,486	4,89	1,85
7	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular	1,180	4,89	1,85
8	Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular	1,688	4,89	1,85
9	Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular	1,486	4,89	1,85
10	Plastik kütlədən istehsal olunmuş	1,052	4,774	1,774
11	Şüşə borular	1,144	4,774	1,774

Əlavə 11

(tövsiyə edilən)

Soyuducu suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı

Xlor, yaxud mis kuporosunun təyinatı	Soyuducu suyun emalı						Əlavə göstəricilər
	Xlor			Mis kuporosu (mis ionuna görə)
	Doza, mq/l	Hər dövrdə xlorlamanın davam etmə müddəti, dəq,saat	Dövrilik	Doza, mq/l	Hər dövrdə mis kuporosu ilə emalın davam etmə müddəti	Dövrilik
Suyun su anbarı (nohur) – soyuducularda çiçəklənməsi ilə mübarizə	-	-	-	0,1-0,5, su anbarında su-yun yuxarı layının 1-1,5 mhünd ürlüyündə,yaxud nohurdakı bütün su həcminə hesabla	İstismar dövründə təcrübə ilə təyin edilir	-	Mis ionlarını satış məhsuluna çevirmək üçün doza 4-ə vurul-malıdır
Boru kəmərləri və istilik-mübadilə aparatlarının bakterial bioloji təbəqə ilə örtülməsinin qarşısının alınması	-	40-60 dəq	Sutkada 2-6 dəfə	-	-	-	Xlorun do-zası ən uzaq-da yerləşən istilik-müba-dilə aparat-larından sonra dövri suda 30-40dəq-ə ərzin-də 1mq/lfəal qalıq xlorun olmasını təmin etmə-lidir
Suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzlar və qradirniyaların su yosunları ilə örtülməsinə qarşı mübarizə	-	-	-	1-2	1 st	Ayda 3-4 dəfə	-
Suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzlar və qradirniyaların mikroorqanizmlər və su yosunları ilə örtülməsinə qarşı mübarizə	7 - 10	1 st	Ayda 3-4 dəfə	1-2	1 st	Ayda 3-4 dəfə	-
Q e y d. Balıqçılıq üçün istifadə edilən su anbarı-soyuducuların (nohurların) suyunun mis kuporosu ilə emalına yol verilmir. Balıqçılıq əhəmiyyətli sututarlara tullantısı, həmçinin suvarılan istilik-mübadilə aparatları, səpələyicili hovuzları və qradirniyaları olan dövri su təchizatı sistemlərində, tullanan suda sututarlar üçün yol verilən miqdarda mis ionları olarsa mis kuporosundan istifadəyə yol verilir.

Əlavə 12

(tövsiyə edilən)

Karbonat və sulfat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün

soyuducu suyun emal rejimlərinin hesablanması

1. Su turşularla emal edildikdə qidalandırıcı suya daxil ediləcək turşunun dozası (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada e_t- turşunun ekvivalent çəkisi olub sulfat turşusu üçün-49 mq/mq-ekv; xlorid turşusu üçün-36,5 mq/mq-ekv qəbul edilir;

Q_q- qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

Q_d-turşu ilə emal edildikdə dövri sistemdə olan suyun dayanıqlı qələviliyi, mq-ekv/l;

C_t-H₂SO₄, yaxud HCl-un texniki turşudakı miqdarı, %;

K_b-çöküntü verməyən duzların qatılaşma əmsalı(buxarlanma əmsalı)olub, qiyməti K_b=(P₁+P₂+P₃)/(P₂+P₃)=P/P₂+P₃

düsturu ilə hesablanır;

burada P₁,P₂,P₃-sistemdən buxarlanma və hava axını ilə aparılan və sistemdən atılan su itkiləridir (dövri su sərfindən %-lə).

Dövri suyun qələviliyi (2) düsturu ilə hesablanır.

burada - dövri suda duzun ümumi miqdarından S_dvə soyudulmuş suyun temperaturundan t₂asılı olan qiymətdir və cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilir;

(Ca)_q- qidalandırıcı suda kalsiumun miqdarı, mq/l;

(CO₂)_s- soyudulmuş suda karbon qazının miqdarı (mq/l) olub qidalandırıcı suyun qələviliyi və sistemdə suyun buxarlanma əmsalından K_basılı olaraq cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir;

(CO₂)_q- qidalandırıcı suda karbon qazının miqdarıdır, mq/l.

Dövri suda duzun ümumi miqdarı S_d (4) düsturu ilə hesablanır.

burada S_q- qidalandırıcı suda duzun miqdarıdır, mq/l.

Su turşularla emal edildikdə sistemin üflənməsini nəzərə almamağa yol verilir bu şərtlə ki, soyuducuda hava axını ilə su aparıldıqda və texnoloji ehtiyaclar üçün sistemdən su götürüldükdə buxarlanma əmsalının çatdığı qiymət sulfatların miqdarının kalsium sulfat şəklində çökməsini təmin edən qatılığa çatmasın.

Cədvəl 1

Soyudulmuş suyun temperaturut₂, ⁰C	Məhlulun (soyudulmuş suyun) ion gücü , qr-ion/l
	0,0049409	0,009882	0,0148232	0,0197643	0,0247055	0,0365233	0,0548014	0,0666192	0,0822021	0,094019	0,1096028	0,1214206	0,1370035	0,1488213	0,1644042
	Soyudulmuş suda duzun miqdarı S_d, mq/l
	200	400	600	800	1000	1500	2000	2500	3000	3500	4000	4500	5000	5500	6000
5 10 15 20 25 30 35 40	8,29 8,09 7,82 7,53 7,18 6,83 6,38 5,91	8,96 8,75 8,47 8,14 7,76 7,39 6,90 6,39	9,49 9,26 8,96 8,62 8,22 7,82 7,31 6,76	9,93 9,69 9,38 9,02 8,60 8,18 7,64 7,00	10,32 10,07 9,75 9,37 8,94 8,50 7,95 7,36	11,11 10,84 10,49 10,09 9.62 9,15 8,55 7,92	12,10 11,81 11,42 10,99 10,48 9,97 9,31 8,62	12,65 12,34 11,94 11,49 10,96 10,42 9,74 9,02	13,29 12,97 12,55 12,07 11,51 10,95 10,23 9,47	13,74 13,41 12,97 12,48 11,90 11,32 10,58 9,79	14,28 13,93 13,48 12,98 12,37 11,77 10,99 10,18	14,70 14,35 13,89 13,35 12,74 12,12 11,32 10,48	15,13 14,76 14,29 13,74 13,Ş10 12,47 11,65 10,78	15,47 15,10 14,61 14,05 13,40 12,75 11,91 11,03	15,89 15,50 15,00 14,43 13,76 13,09 12,23 11,32

Cədvəl 2.

Qidalandırıcı suyun qələviliyi Q_q, mq-ekv/l	Buxarlanma əmsalı K_b
	1,2	1,5	2	2,5	3	1,2		1,5		2		2,5		3
	Qradirniyalarda soyudulmuş suda (CO₂)_s-un miqdarı, mq/l
	Turşu ilə emal etdikdə					Dekarbonizasiya zamanı
1	-	0,6	0,6	0,5	0,5	0,2	0,7		0,9		1,5		2,4
2	2,2	2,1	2,1	2,0	2,0	1,8	3,3		6,9		12,0		18,9
3	3,6	2,8	2,5	2,3	2,2	6,0	10,0		26,0		34,0		36,0
4	5,3	4,6	3,8	3,5	3,4	12,0	28,0		36,0		40,0		43,0
5	9,0	6,4	5,1	4,5	4,3	34,0	36,0		40,0		-		-
6	16,3	9,0	7,6	6,0	5,4	-	-		-		-		-
Q e y d. Su səpələyicili hovuzlarda və su anbarları (nohurlar)-soyuducularda soyudulduqda (CO₂)_s-nin qiyməti texnoloji axtarışların nəticələri əsasında qəbul edilməlidir_.

Dövri su təchizatı sistemində (5) düsturunda göstərilən şərt ödənildikdə kalsium sulfat çöküntü vermir.

burada f_i - ikivalentli ionların fəallıq əmsalı olub soyudulmuş suyun ion gücünün (6) düsturu ilə hesablanan qiymətindən, (qr-ion/l) asılı olaraq cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəl 3.

Soyudulmuş suyun ion gücü

_qr-ion/l

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

0,08

0,09

0,1

0,11

0,12

0,13

0,14

0,15

0,16

İkivalentli ionların aktivlik

əmsalları

0,67

0,58

0,53

0,5

0,47

0,45

0,43

0,41

0,39

0,38

0,36

0,35

0,34

0,32

0,31

0,3

burada - qidalandırıcı suda bikarbonatlar, natrium, maqnezium və kalsium ionlarının qatılığı, qr-ion/l;

- sulfat və xlorid ionlarının turşu ilə emal edilmiş qidalandırıcı sudakı miqdarı olub(qr-ion/l) sulfat turşusu ilə emal zamanı (7),xlorid turşusu ilə emal zamanı isə (8) düsturu ilə hesablanır.

burada və - turşu ilə emala qədər qidalandırıcı suda xlorid və sulfat ionlarının miqdarı, qr-ion/l;

D_t- turşunun (1) düsturu ilə təyin edilən dozası, mq/l;

- kalsium sulfatın həllolma sabiti olub suyun 25-60⁰C temperaturunda 2,4.10^-5 qəbul edilməlidir.

Dövri sistemdən su atılmadıqda (5) şərti ödənilməzsə miqdarı bu şərti ödəyən qədər su sistemdən atılmalıdır.

2. Dövri su rekarbonizasiya ilə emal edildikdə karbon qazının tələb olunan miqdarı (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, mq/l (9)

Küldən təmizlənmiş tüstü qazları, yaxud karbon qazı dövri suya barbotaj boruları, yaxud su şırnaqlı ejektorlar vasitəsilə daxil edilməlidir. Tüstü qazlarının sərfi normal atmosfer təzyiqində (1 bar) və 0⁰C temperaturda (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m³/st (10)

burada q_s- dövri suyun sərfi, m³/st;

- tüstü qazlarında karbon qazının həcmə görə faizlə miqdarı olub qazın analizi nəticəsində təyin edilir.

Bu göstəricilər olmadıqda tüstü qazlarında (CO₂)-nin miqdarı: kömürün yandırılmasından – 5-8%; neft və mazutun yandırılmasından – 8-12%; domna qazında - 15-22% qəbul etmək olar; suya təmiz karbon qazı daxil edildikdə qəbul edilir.

- suya daxil edilən karbon qazından istifadə dərəcəsidir, % (qaz suya su şırnaqlı ejektor-larla daxil edildikdə 40-50%, barbotaj boruları, yaxud qaz üfürücülərlə daxil edildikdə isə 20-30% qəbul edilməlidir);

- normal atmosfer təzyiqində və 0⁰C temperaturda tüstü qazlarının həcm çəkisidir, qr/m³ olub (faktiki göstəricilər olmadıqda 2000 qr/m³ qəbul edilməsinə yol verilir).

Tüstü qazları, yaxud təmiz karbon qazını üfürücülərlə dövri suya daxil etdikdə barbotaj boruları ən az 2 m su layı altına endirilməlidir. Su şırnaqlı ejektorlardan istifadə etdikdə tüstü qazları, yaxud təmiz karbon qazı ilə dövri suyun bir hissəsi emal edilərək ümumi axına qarışdırılır.

Dövri suyun ejektorlardan keçirilən hissəsinin miqdarı (11) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - verilmiş temperaturda və 1 bar parsial təzyiqdə karbon qazının suda həllolma qabiliyyətidir, mq/l, (cədvəl 4).

Karbon qazını suda həll etmək üçün qurğular və karbon qazı ilə doymuş suyu nəql etdirən borular korroziyaya davamlı materiallardan olmalıdır.

Cədvəl 4.

Suyun temperaturu, ⁰C	10	15	20	25	30	40	50	60
Karbob qazının həll olma qabiliyyəti, mq/l	2310	1970	1690	1450	1260	970	760	580

Karbon qazının (9) düsturu ilə dozası hesablandıqda sistemin üfürülmə qiyməti P₃verilməli və qidalandırıcı suyun miqdarı P təyin edilməlidir.

Əgər qəbul edilmiş üfürülmədə z-in qiyməti texniki-iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun alınmasa P₃ artırılmalı, yaxud suyun turşular və ya fosfatlarla emalı tətbiq edilməlidir.

3. Dövri suda fosfatlı reagentin (üçpolifosfat, yaxud natrium heksametafosfat P₂O₅-ə hesabla) qatılığı 1,5-2 mq/l həddində saxlanılmalıdır. Qidalandırıcı suya reagentin dozası 1,5-2,5 mq/l (P₂O₅-ə hesabla), yaxud satış məhsuluna görə 3-5 mq/l qəbul edilməlidir.

Ərp yaranmasının qarşısını almaq üçün suyu fosfatlarla emal etdikdə üflənmə nəzərdə tutulmalı və P₃-ün qiyməti (12) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_y.b- suyun yol verilən buxarlanma əmsalı olub (13)düsturu ilə hesablanır;

burada t₁- dövri suyun soyuducu qurğuya qədər temperaturu, ⁰C;

C_q- qidalandırıcı suyun ümumi codluğudur, mq-ekv/l.

P₁və P₂– nin qiymətləri 14.2.2 maddəsinin göstərişləri əsasında qəbul edilir. Fosfatlarla emal üsulu K_y.b>1 və texniki-iqtisadı cəhətdən əlverişli üfürülmə qiymətlərində tətbiq edilməlidir. K_y.b<1 olduqda suyun turşular, yaxud turşu-fosfat qarışığı ilə emalı tətbiq olunmalıdır.

4. Qidalandırıcı suturşu-fosfat qarışığı ilə emal olunduqda turşunun dozası (qidalandırıcı su hesabı ilə) (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q_q.h- qidalandırıcı suyun ərp yaratmasına qarşı mübarizə üçün fosfatlarla emalında qələviliyinin verilmiş şərtlər daxilində (t₁,K_bvə C_q)həddi qiyməti olub (mq-ekv/l) aşağıdakı düsturla hesablanır.

Suyun turşu-fosfat qarışığı ilə emalı aşağıdakı şərtlər daxilində qəbul edilməlidir.

Q_q.h>Q_qolduqda yalnız fosfatlarla emal, Q_q.h< 0 olduqda turşularla emal üsulu seçilməlidir.

Fosforlu reagentin (üçpolifosfat, yaxud natrium heksametafosfat) dozası satış məhsuluna görə 3-5 mq/l qəbul edilməli və istismar dövründə dəqiqləşdirilməlidir.

Əlavə 13.

(tövsiyə edilən)

Dövri soyuducu sistemlərdə karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün dəniz suyunun emal rejimləri

1. Dənizlərin sahilyanı zonalarında yerləşən sənaye müəssisələrinin dövri soyutma sistemlərində bir qayda olaraq dəniz suyundan istifadə edilməlidir.

2. Dövri sistemə verilən dəniz suyunun keyfiyyət göstəriciləri aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

Asılı maddələr........................................ ≤ 30 mq/l

Tufan zamanı asılı

maddələrin miqdarı................................ ≤ 100 mq/l

Sulfatlar.................................................. ≤ 3000 mq/l

Xloridlər.................................................≤ 20000 mq/l

Quru qalıq...............................................≤ 35000 mq/l

Karbonat codluğu...................................≤ 3,4 mq-ekv/l

Ümumi codluq.........................................≤ 127,6 mq-ekv/l

OBT_tam.....................................................≤ 10 mq/l O₂

pH............................................................ 7,5

3. Dövri sistemləri qidalandırmaq üçün verilən dənizsuyunun ehtiyac olduqda maddə 2-də göstərilən keyfiyyət göstəriciləri səviyyəsində təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

4. Dəniz suyunun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün onu tərkibində korroziya ingibitoru olan xlorid və ya sulfat turşusu, fosfatlar və səthi-fəal maddələrlə, yaxud elektromaqnit sahəsində emalı nəzərdə tutulmalıdır.

5. Sistemin su rejiminin və qidalandırıcı suyun kimyəvi tərkibinin verilmiş qiymətlərində qələviliyin yol verilən sabitləşmiş qiyməti (1) düsturu ilə təyin edilə bilər.

burada (CO₂)_q- qidalandırıcı suda karbon qazının miqdarı, mq/l;

(Ca)_q - qidalandırıcı suda kalsiumun miqdarı, mq/l;

Dövri suyun minerallıq dərəcəsindən və soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olan əmsalının xəzər dənizinin suyu üçün qiyməti cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməlidir.

C ə d v ə l 1. Dövri suyun minerallıq dərəcəsindən və soyudulmuş suyun temperaturundan asılı olan y əmsalının xəzər dənizi suyu üçün qiymətləri

Suyun minerallığı,mq/l

Soyudulmuş suyun temperaturu, ⁰C

13000

16000

19000

22000

26000

35000

50000

38,0

47,0

57,0

66,7

81,3

104,7

109,5

34,3

42,2

51,1

61,0

73,6

93,0

168,0

31,6

39,0

47,5

55,1

67,8

85,0

155,0

28,2

34,8

42,4

49,2

60,5

77,6

138,0

Qələviliyin yol verilən sabitləşmiş qiyməti təyin edildikdən sonra verilmiş su rejimində qələvi çatışmamazlığı (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Dövri su təchizatı sisteminin ərpsiz iş rejimi buxarlanma əmsalının verilmiş qiymətində qələvi çatışmamazlığının texnoloji müqayisəsi əsasında təmin edilə bilər.

Dəniz suyunun emal üsulu hesabi qələviliyin çatışmamazlığı əsasında və buxarlanma əmsalından asılı olaraq aşağıdakı qaydada seçilməlidir:

_Kb_{= 1,5÷2,0 olduqda turşu ilə emal;}

_Kb_{= 1,5÷2,0olduqda fosfatlarla emal;}

_Kb_{= 2,6 olduqda qarışıq üsul – qidalandırıcı suyun qələviliyinin 2,8 mq.ekv/l-ə çatdırılmasına qədər turşu ilə ilkin və fosfatlarla son emalı.}

6. Qidalandırıcı dəniz suyu turşularla emal edildikdə ona daxil ediləcək turşunun dozası (3) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada e_t – turşunun ekvivalent çəkisi, mq/mq-ekv (sulfat turşusu üçün 49, xlorid turşusu üçün isə 36,5 qəbul edilir);

Q_q - qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

Q_d- dövrü sistemdəki suyun qələviliyi, mq-ekv/l;

C_t- texniki satış məhsulunda H₂SO₄ və HCl-un faizlə miqdarı;

K_q- çöküntü verməyən duzların qatılaşma əmsalı olub

düsturu ilə hesablanır.

Düsturda P₁,P₂,P₃ – uyğun olaraq buxarlanma, hava axını və üfləmə ilə dövri sistemdə itirilən suyun bu sistemin ümumi sərfindən faizlə miqdarlarıdır.

_7._{Suyun SFM-lərlə emalına Kb}_<_{3 qiymətlərində yol verilir.SFM kimi Azolyat A-2 və Azolyat B-dən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. SFM 0,1%-li məhlul halında qidalandırıcı suya daxil edilməlidir.}

_{SFM-in optimal dozası (5) düsturu ilə təyin edilməlidir.}

где: - pasport göstəricilərinə görə reagentin fəallığı, %;

- qidalandırıcı suyun sərfi,%;

- qidalandırıcı suyun qələviliyi, mq.ekv/l;

- xlor ionlara görə aşağıdakı nisbətlərdən təyin edilən əmsal;

- dövrü suyun ümumi codluğu, mq.ekv/l;

- qidalandırıcı suyun ümumi codluğu, mq.ekv/l;

_{Azolyat A-2 və Azolyat B-dən istifadə edildikdə tövsiyə edilən optimal texnoloji parametrlər cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilməlidir.}

C ə d v ə l 2.

SFM-nin adı

Suyun isinmə temperaturu,⁰C

Optimal doza,mq/l

Ərp yaranma intensivliyinin azalma səmərəsi,%

54,8% fəallıqlı Azolyat A-2

25% fəallıqlı Azolyat B

_8._{Minerallığı 13 q/l-ə qədər olan dəniz suyunun maqnit sahəsində emalına yol verilir. Belə hallarda aşağıda göstərilən texnoloji parametrlər əsas götürülməlidir:}

_{maqnit sahəsinin gərginliyi – 6500-7500 ersted;}

maqnit aparatında suyun hərəkət sürəti – 1,0-1,5 m/s;

suyun 5 dəfə maqnit sahəsində qalma müddəti – 1 s.

Su maqnit sahəsinə daxil olmazdan əvvəl aerasiyaya məruz qalmamalıdır.

Aparat sistemin turbulent axınlar olan sahələrində quraşdırılmamalıdır. Maqnit aparatından əvvəl ən az 1 m uzunluqda düz boru sahəsi olmalıdır.

Maqnit aparatından əvvəl sudakı asılı və holloidal maddələri təmizləmək üçün etibarlı süzgəc qoyulmalıdır.

Aparatlar istilik-mübadilə cihazları və soyuduculardan əvvəl su təchizatı sisteminə quraşdırıl-malı və suyun onlardan aşağıdan yuxarı istiqamətdə hərəkəti təmin edilməlidir.

Aparatda suyun təzyiqi 4 bar-dan çox olmamalıdır.

Maqnit sahəsində emal zamanı codluq duzları şlam şəklində çökdüyündən aparatların üfürülmə rejiminə xüsusi diqqət verilməlidir. Əks halda şlam sistemdə ikinci ərpyaranma mənbəyinə çevrilə bilər.

9. Dövri sistemin metal, beton və dəmir-beton elementlərinin korroziyasının qarşısını almaq üçün cədvəl 3-də göstərilmiş ingibitorların biri ilə qidalandırıcı dəniz suyunun emalı tövsiyə olunur.

C ə d v ə l 3.

Tövsiyə olunan ingibitorlar

İstifadəsinin temperatur həddi,⁰C

Sistemdə suyun hərəkət sürəti, m/s

Tövsiyə olunan dozalar, mq/l

Korroziya sürətinin azalma səmərəsi,%

Ç.A.S.

İKSQ-1

Azolyat B

İ-1-B

20-80

0,5-1,5

100-300

300-600

300-450

100-300

88-100

85-92

84-96

89-93

10. Sistemdə bioloji örtüyün yaranmasını qarşısını almaq üçün suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı nəzərdə tutulmalıdır. Bu reagentlərin optimal dozaları təcrübə yolu ilə təyin edfilməlidir.

11. Müvafiq əsaslandırma olduqda qidalandırıcı dəniz suyu sonradan dövri sistemə daxil edil-məklə istehsal məhsulunu soyutmaq üçün yönəldilə bilər.

Əlavə 14

(tövsiyə edilən)

Otaqların daxili tamamlanma işləri

Sıra sayı	Bina və otaqların adı	Tamamlama işlərinin tərkibi
Sıra sayı	Bina və otaqların adı	divarlar	tavanlar	döşəmələr
İstehsalat təyinatlı otaqlar
1	Barabanlı torlar və mikrosüzgəclər yerləşən otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Sement
2	Reagent təsərrüfatı a)normal nəmliyi olan otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların hörülməsi. Yapışqanlı boya ilə rəngləmə	Yapışqanlı ağartma	Sement
	b) yüksək nəmliyi olan otaqlar (içində su olan açıq tutumlar olduqda)	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Saxsı lövhələr
3	Quru reagent anbarları	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların hörülməsi. Əhənglə ağartma	Əhənglə ağartma	Sement
4	Xlor dozalayıcı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Kərpic divarların hörülməsi. 2m hündürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzləmə, ondan yuxarı isti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	İsti parafin,yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	Turşuya davamlı saxsı lövhələr, turşuya davamlı asfalt, yaxud turşuya davamlı beton lövhələr
5	Xlor anbarı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Di-varların döşəmə və tavanla səlis birləşməsi. İsti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	İsti parafin, yaxud perxlorvinil emalla üç laydan ibarət boyama	Hamar səthli turşuya davamlı asfalt, yaxud turşuya davamlı beton lövhələr
6	Hava vuran stansiya- maşın zalı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Panel divarların tikişlərinin su-vanması. 1,5 mhündürlüyə qədər su emulsiya boyaları ilə, ondan yuxarı isə yapışqanlı boya ilə rəng-lənmə	Yapışqanlı ağartma	Saxsı lövhələr.Quraşdırma meydançalarında beton
7	Süzgəclər, şəffaflandırıcılar, təmas şəffaflandırıcılar zalı	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Süz-gəclərə və şəffaflandırıcı-lara xidmət edən divarlar onların söykəndiyi meydan-çadöşəməsindən 1,5 mhündürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzlənməli,ondan yuxarı hissə nəmə davamlı boya ilə rənglənməlidir. Süzgəclərin və təmas şəf-faflandırıcıların di-varları daxildən yuxarıdan novla-rın tilindən 15 sm aşağı hühdürlüyə qədər minalı lövhələrlə üzlənməlidir.	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Dəmir-beton xtdmət meydançalarında saxsı lövhələr, digərlərində beton mozaika lövhələri
8	Nasos stansiyaları –maşın zalı	Yeraltı hissənin təmiz qəliblə betonlaşdırılması və məhlulla suvanması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Kərpic divarların suvanması. Döşəmədən, eyvanlardan və quraşdırma meydançalarından 1,5 m hündürlüyə qədər nəmə davamlı boya və ondan yuxarı yapışqanlı boya ilə rəngləmə.	Yapışqanlı ağartma	Saxsı lövhələr.Quraşdırma meydançalarında beton
9	Kommunikasiya və xidmət dəhlizləri	Kərpic, yaxud panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Yapışqanlı boya ilə rəngləmə	Yapışqanlı ağartma	Sement
Elektrotexniki avadanlıq otaqları
10	Transformatorlar və idarəetmə releləri kameraları	Kərpic, yaxud panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi.Əhənglə ağartma	Əhənglə ağartma	Sementlə örtmə
11	Nəzarət lövhələri yerləşən otaqlar	Kərpic divarların suvan-ması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Açıq rəngli yapışqanlı boya ilə rəngləmə.	Yapışqanlı ağartma	Sementlə örtmə
12	İdarəetmə məntəqəsi	Kərpic divarların suvan-ması. Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Açıq rəngli yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə.	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə.	Linoleum, yaxud PXV lövhələri
13	Laboratoriyalar,tərəzi otaqları, qablar və reaktivlər saxlanan otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların və arakəsmə-lərin suvanması.Sulu emul-siya ilə rəngləmə.	Yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Linoleum, yaxud PXV lövhələri
14	Yuma və mühit bişirilən otaqlar	Panel divarların bitişik yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların və arakəsmələrin suvanması. 1,5 mhündür-lükdə minalı lövhələrlə üzlənmənəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Yağlı, yaxud nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Saxsı lövhələr
Q e y d. Aqressiv, yaxud partlayışa həssas mühit olduqda tamamlama işləri korroziya əleyhinəmüdafiə və partlayış-yanğın təhlükəsizliyi normalarına əməl etməklə yerinə yetirilməlidir.

M Ü N D Ə R İ C A T

1	Tətbiq sahəsi.......................................................................................................		1
2	Normativ istinadlar...........................................................................................		1
3	Terminlər və ixtisarlar......................................................................................		2
4	Ümumi müddəalar.............................................................................................		4
5	Hesabi sərflər və sərbəst basqılar...................................................................		4
5.1	Suyun hesabi sərfləri......................................................................................................		4
5.2	Yanğın təhlükəsizliyi tələblərinin təmin edilməsi.........................................		7
5.3	Sərbəst basqılar..................................................................................................................		13
6	Su təchizatı mənbələri.......................................................................................		14
7	Su təchizatı sxemləri və sistemləri.................................................................		15
8	Suqəbuledici qurğular......................................................................................		18
8.1	Yeraltı suları qəbul edən qurğular....................................................................		18
8.1.1.	Ümumi göstərişlər..............................................................................................		18
8.1.2.	Suqəbuledici quyular.........................................................................................		8
8.1.3	Şaxtalı quyular....................................................................................................		20
8.1.4	Üfüqi syqəbuledicilər.........................................................................................		21
8.1.5	Şüavarı suqəbuledicilər......................................................................................		22
8.1.6	Bulaq sularının kaptajı.......................................................................................		23
8.2	Yeraltı su ehtiyatlarının süni üsulla artırılması..............................................		23
8.3	Yerüstü suları qəbul edən qurğular.................................................................		24
9	Suyun emalı.......................................................................................................		30
9.1	Ümumi göstərişlər.............................................................................................		30
9.2	Suyun şəffaflandırılması və rəngsizləşdirilməsi...........................................		31
9.2.1	Ümumi göstərişlər............................................................................................		31
9.2.2	Torlu barabanlı süzgəclər................................................................................		31
9.2.3.	Reagent təsərrüfatı...........................................................................................		33
9.2.4	Qarışdırıcı qurğular.........................................................................................		36
9.2.5	Havaayırıcılar....................................................................................................		37
9.2.6	Lopa yaranan kameralar...................................................................................		37
9.2.7	Şaquli durulducular..........................................................................................		39
9.2.8	Üfüqi durulducular............................................................................................		40
9.2.9	Asılı çöküntü lıayı olan şəffaflandırıcılar.......................................................		42
9.2.10	AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı......................................................		45
9.2.11	Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün qurğular......................................		46
9.2.12	Sürətli süzgəclər..................................................................................................		48
9.2.13	İri dənəli süzgəclər..............................................................................................		54
9.2.14	Təmas şəffaflandırıcılar.....................................................................................		54
9.2.15	Az sürətli süzgəclər............................................................................................		57
9.2.16	Təmas önsüzgəclər........................................................................................		58
9.2.17	Suyun zərərsizləşdirilməsi..............................................................................		58
9.2.18	Sudan üzvi maddələr, dad və iylərin kənar edilməsi..................................		62
9.2.19	Çuqun və polad boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün suyun kimyəvi tarazlığının sabitləşdirilməsi və ingibitorlarla emalı......................		64
9.2.20	Sudan artıq dəmirin çıxarılması......................................................................		64
9.2.21	Suyun flüorlaşdırılması....................................................................................		65
9.2.22	Sudan manqan, flüor və hidrogen sulfidin kənar edilməsi..........................		66
9.2.23	Suyun yumşaldılması........................................................................................		66
9.2.24	Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması............................................		67
9.2.25	Sutəmizləyici qurğular kompleksində yaranan yuma suları və çöküntülərin emalı................................................................		67
9.2.26	Sutəmizləyici komplekslərin köməkçi otaqları............................................		68
9.2.27	Reagentlər və süzücü materiallar üçün anbarlar.........................................		68
9.2.28	Sutəmizləyici komplekslərdə qurğuların yerləşmə hündürlüyü.................		71
10	Nasos stansiyaları_{.............................................................................................................................................}		72
11	Sudaşıyıcı borular, su kəməri şəbəkələri və onların üstündəki qurğular.......		76
12	Suyu saxlamaq üçün tutumlar...................................................................		88
12.1	Ümumi göstərişlər..........................................................................................		88
12.2	Tutumların avadanlıqları................................................................................		89
12.3	Rezervuarlar....................................................................................................		90
12.4	Su-basqı qüllələri...........................................................................................		90
12.5	Yanğın rezervuarları və sututarları................................................................		91
13	Sanitariya-mühafizə zonaları......................................................................		91
13.1	Ümumi göstərişlər..........................................................................................		91
13.2	Sanitariya-mühafizə zonalarının sərhədləri...................................................		92
13.2.1	Yerüstü su təchizatı mənbələri.......................................................................		92
13.2.2	Yeraltı su təchizatı mənbələri.........................................................................		93
13.2.3	Su kəməri qurğularının meydançaları.............................................................		94
13.2.4	Sudaşıyıcı borular.............................................................................................		94
13.3	Zona ərazisində yerinə yetirilməli sanitariya tədbirləri..............................		95
13.3.1	Yerüstü su təchizatı mənbələri.....................................................................		95
13.3.2	Yeraltı su təchizatı mənbələri.........................................................................		96
13.3.3	Su kəməri qurğularının meydançaları............................................................		97
13.3.4	Sudaşıyıcı borular.........................................................................................		97
14	Soyuducu dövri su təchizatı sistemləri.......................................................		97
14.1	Ümumi göstərişlər.......................................................................................		97
14.2	Sistemlərin su balansı.....................................................................................		98
14.3	Mexaniki qarışıqların çökməsinin qarşısının alınması...............................		99
14.4	Suyun çiçəklənməsi (yosunlarla örtülməsi) və bioloji örtüyün yaranması ilə mübarizə.........................................................		99
14.5	Karbonat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması..........................		100
14.6	Sulfat birləşmələrinin çökməsinin qarşısının alınması...............................		101
14.7	Korroziyanın qarşısının alınması................................................................		101
14.8	Dövri sistemlərin suyunun soyudulması........................................................		101
14.9	Qradirniyalar...................................................................................................		103
14.10	Su anbarları – soyuducular.......................................................................		105
14.11	Səpələyicili hovuzlar.....................................................................................		105
14.12	Soyuducuların müəssisənin ərazisində yerləşdirilməsi...........................		106
15	Avadanliq, armatur və boru kəmərlərinin yerləşdirilməsi..................		106
16	Elektrik avadanlığı,texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və idarəetmə sistemləri................................................		108
16.1	Ümumi göstərişlər.................................................................................		108
16.2	Yerüstü və yeraltı suqəbuledici qurğular............................................		109
16.3	Nasos stansiyaları....................................................................................		109
16.4	Sutəmizləyici qurğular kompleksi...........................................................		111
16.5	Sudaşıyıcı borular və su kəməri şəbəkələri.Suyu saxlamaq üçün tutumlar......		112
16.6	Dövri su təchizatı sistemləri......................................................................		113
16.7	İdarəetmə sistemləri.....................................................................................		113
17	Bina və qurğuların konstruksiyalarıvə inşaat həlli...........................		116
17.1	Baş plan....................................................................................................		116
17.2	Həcmi-planlaşdırma həlləri...................................................................		118
17.3	Konstruksiyalar və materiallar.................................................................		119
17.4	Konstruksiyaların hesablanması................................................................		122
17.5	İnşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi.................................		124
17.6	İsitmə və havalandırma............................................................................		124
18	Xüsusi təbiət və iqlim şəraitində su təchizatı sistemlərinə əlavə tələblər...		126
18.1	Seysmik rayonlar.......................................................................................		126
18.1.1	Ümumi göstərişlər.....................................................................................		126
18.1.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr.................................................................		127
18.1.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		128
18.2	İşlənilən ərazilər...........................................................................................		128
18.2.1	Ümumi göstərişlər.....................................................................................		128
18.2.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr...................................................................		129
18.2.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		130
18.3	Çökən qruntlar.............................................................................................		132
18.3.1	Ümumi göstərişlər.......................................................................................		132
18.3.2	Sudaşıyıcı borular və şəbəkələr...................................................................		133
18.3.3	İnşaat konstruksiyaları.................................................................................		135
ƏLAVƏ 1.		Tövsiyə edilən.Borulu quyuların qazılma üsulları.......................................	138
ƏLAVƏ 2.		Tövsiyə edilən. Borulu quyuların süzgəclərinə tələblər............................	139
ƏLAVƏ 3.		Tövsiyə edilən.Yeraltı suqəbuledicilərin sınağı və rejimlə müşahidə edilməsi..........................................................	141
ƏLAVƏ 4.		Tövsiyə edilən. Sudan üzvi maddələrin, dad və qoxunun kənar edilməsi..................................................................	143
ƏLAVƏ 5.		Tövsiyə edilən. Karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün suyunemalı, polad və çuqun boruların korroziyasının qarşısını almaq üçün ingibitorlarla emal....................................................	145
ƏLAVƏ 6.		Tövsiyə edilən. Suyun flüorlaşdırılması......................................................	149
ƏLAVƏ 7.		Tövsiyə edilən. Suyun yumşaldılması.........................................................	151
ƏLAVƏ 8.		Tövsiyə edilən.Suyun şirinləşdirilməsi və duzsuzlaşdırılması................	160
ƏLAVƏ 9.		Tövsiyə edilən. Yuma suyu və sutəmizləyici qurğularda tutulan çöküntülərin emalı......................................................	165
ƏLAVƏ 10.		Mütləq. Boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması.................................	173
ƏLAVƏ 11.		Tövsiyə edilən. Soyuducu suyun xlor və mis kuporosu ilə emalı.................................................................
ƏLAVƏ 12.		Tövsiyə edilən. Karbonat və sulfat çıküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün soyuducu suyun emal rejimlərinin hesablanması.…...............................................................	177
ƏLAVƏ 13		Tövsiyə edilən.Dövri soyuducu sistemlərdə karbonat çöküntülərinin yaranmasının qarşısını almaq üçün dəniz suyunun emal rejimləri................................................	182
ƏLAVƏ 14.		Tövsiyə edilən. Otaqların daxili tamamlanma işləri.................................	186

Azərbaycan Respublikası

Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura

Komitəsinin Kollegiyasının

13 avqust 2015-ci il tarixli 04 №-li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

KANALİZASİYA. XARİCİ ŞƏBƏKƏ VƏ QURĞULAR

1. Ümumi müddəalar

1.1. Yaşayış məntəqələri və ayrı-ayrı obyektlərin daimi fəaliyyət göstərəcək yeni inşa edilən və yenidən qurulan xarici kanalizasiya sistemlərinin layihələndirilməsində bu normalar əsas götürülməlidir.

1.2. Kanalizasiya layihələri işlənərkən “Su təchizatı və tullantı suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi”, eləcə də ölkədə bu sahədə qüvvədə olan digər qanunlar və normativ sənədlərin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

1.3. Obyektlərin kanalizasiyasının sistem və sxemlərinin seçilməsi tullantı sularının təmizlən-məsinə olan tələblərdən, iqlim şəraitindən, ərazinin relyefindən, geoloji və hidroloji şərtlərdən, tullantı sularının kənarlaşdırılmasının mövcud vəziyyətindən və digər amillərdən asılı olaraq həyata keçirilir.

1.4. Layihələndirmə zamanı obyektlərin kanalizasiya sistemlərinin bu obyektlərin mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bir sistemdə birləşdirilməsinin məqsədə uyğunluluğuna diqqət yetirilməli, həmçinin mövcud qurğuların texniki, iqtisadi və sanitariya qiymətləndirilməsi, onlardan istifadə edilə bilməsinin və işlərinin intensivləşdirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.5. Obyektlərin kanalizasiya layihələri bir qayda olaraq su tələbatı və yaranmış tullantı sularının balansı təhlil edilərək bu obyektlərin su təchizatı layihələri ilə eyni zamanda işlənməli, təmizlənmiş tullantı və yağış sularından istehsalat su təchizatı və suvarmada istifadə olunmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.6. İstehsalat və şəhər tullantı sularının, onların xarakterindən asılı olaraq, təmizlənmiş sudan mümkün qədər maksimum təkrar istifadə etmək şərtilə birlikdə və ya ayrılıqda təmizlənməsinə yol verilir.

1.7. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemi seçilərkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

tullantısız və susuz texnologiyaların tətbiqi, qapalı su təsərrüfatı sisteminin yaradılması, hava ilə soyutma sistemlərindən istifadə edilməsi və s. hesabına texnoloji proseslərdə yaranan tullantı sularının həcminin azaldılmasının mümkünlüyü;

istehsalat tullantı sularının onlardan ayrı-ayrı komponentləri çıxartmaq üçün yerli qurğularda təmizlənməsinin mümkünlüyü;

sudan onun keyfiyyətinə müxtəlif tələblər irəli sürən texnoloji proseslərdə ardıcıl istifadə edilməsinin mümkünlüyü;

istehsalat tullantı sularının su obyektlərinə və ya yaşayış məntəqələrinin və ya digər su işlədicilərin kanalizasiya sistemlərinə axıdılma şərtləri;

tullantı sularının təmizlənməsi prosesində yaranan çöküntülərin kənar edilməsi və onlardan istifadə şərtləri.

1.8. Müxtəlif çirkləndiricilərə malik istehsalat tullantı sularını bir yerdə təmizləmək məqsədəuyğun olduqda onları bir axında birləşdirməyə yol verilir. Belə hallarda kommunikasiyalarda müxtəlif qazların və ya bərk maddələrin yaranması ilə kimyəvi proseslərin getməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

1.9. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya şəbəkələrini yaşayış məntəqələrinin küçə, yaxud məhəllədaxili şəbəkəsinə birləşdirdikdə, sənaye müəssisəsi ərazisindən kənarda nəzarət quyuları ilə təchiz olunmuş buraxıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Müəssisələrdən axıdılan tullantı suyunun sərfini ölçmək üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

Bir neçə sənaye müəssisəsinin istehsalat tullantı sularının bir axında birləşdirilməsinə bu müəssisələrin nəzarət quyularından sonra yol verilir.

1.10. Yaşayış məntəqəsinin məişət tullantı suları ilə birlikdə kənar ediləcək və təmizlənəcək istehsalat tullantı suları tərkibi və xassələrinə görə yaşayış məntəqəsinin kanalizasiya sisteminə qəbul edilən tullantı sularının tərkibinə irəli sürülən tələblərə cavab verməlidir. Bu tələblərə cavab verməyən istehsalat tullantı suları ilkin təmizlənməlidir. İlkin təmizlənmə dərəcəsi yaşayış məntəqəsinin kanalizasiya sistemini və təmizləyici qurğularını istismar edən təşkilatla (təşkilatlarla) razılaşdırılmalıdır. Belə təşkilatlar olmadıqda razılaşma bu kanalizasiya sistemini layihələndirən təşkilatla aparılmalıdır.

1.11. Tikinti üçün ayrılmış ərazilərdə, eləcə də müəssisə ərazilərində yaranan yerüstü axım suları daxil olmaqla bütün növlərdən olan tullantı sularını təmizlənməyə nəql edən ümumi axımlı və yarım ayrılmış kanalizasiya sistemlərini layihələndirən zaman bu normalar, həmçinin bu sistemlərin işini nizama salan digər normativ sənədlər rəhbər tutulmalıdır.

1.12. Layihələrdə qəbul edilən əsas texniki həllər və onların reallaşdırılmasının növbəliliyi mümkün variantların göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanmalıdır. Texniki-iqtisadi hesablamalar müsbət və mənfi cəhətləri hesabatsız təyin edilə bilməyən variantlar üçün yerinə yetirilir.

Optimal variant kimi sanitariya-epidemioloji xidmət və balıqçılıq təsərrüfatının tələbləri nəzərə alınmaqla material ehtiyatları, əmək, enerji və yanacaq sərflərinin azalması nəzərdə tutularaq ən az xərc tələb olunanı seçilir.

1.13. Kanalizasiya sistemləri layihələndirildikdə bu sahədə mövcud olan mütərəqqi texnoloji sxemlər, qurğu və avadanlıqlardan istifadə olunması, əmək tutumlu işlərin mexanikləşdirilməsi, texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması və tikinti-quraşdırma işlərinin yığma konstruksiyalardan, zavodlarda və ixtisaslaşmış emalatxanalarda istehsal olunan standart məmulat və detallardan istifadə etməklə maksimum sənayeləşdirilməsi nəzərə alınmalıdır.

1.14. İstehsalat və yağış kanalizasiyasının təmizləyici qurğuları, bir qayda olaraq, sənaye müəssisələrinin ərazisində yerləşdirilməlidir.

1.15. Təmizlənmiş tullantı və səth sularının su obyektlərinə buraxılma yerləri və şərtləri “Su təchizatı və tullantı suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi” əsas götürülərək, Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Dövlət Sanitariya-Epidemioloji Xidməti, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müvafiq qurumları və ölkə qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər orqanlarla, gəmiçilik olan sututarlar, suaxarlar və dənizlərə axıdılma yerləri ölkənin müvafiq nazirlik və orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

1.16. Kanalizasiya sisteminin fəaliyyətinin etibarlılığı tullantı sularının sərfinin və tərkibindəki çirkləndiricilərin miqdarının təyin olunmuş hədlərdə dəyişməsindən, onların su obyektlərinə axıdılma şərtlərindən, elektrik enerjisi ilə təminatda fasilə baş verdikdə, kommunikasiyalarda, qurğularda və avadanlıqda baş verə biləcək mümkün qəzalarda, plan üzrə təmir işləri aparıldıqda, xüsusi təbii şəraitdən (zəlzələ, çökən qruntlar və s.) asılı olan vəziyyətlərdə tələb olunan hesabi keçiricilik qabiliyyətinin və tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsinin saxlanılması ilə təyin edilir.

Kanalizasiya sisteminin və onun ayrı-ayrı elementlərinin fəaliyyətinin etibarlılığı təyin edilərkən texnoloji, sanitariya-epidemioloji və su mühafizə tələbləri nəzərə alınmalıdır.

1.17. Kanalizasiya sistemi, yaxud onun ayrı-ayrı elementlərinin işində fasiləyə yol verilməyən hallarda, onların fasiləsiz işləməsini təmin etmək üçün aşağıdakı tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır:

kanalizasiya obyektlərinin elektrik enerjisi ilə etibarlı təchizatı (iki müstəqil qidalanma mənbəyi, ehtiyat avtonom elektrik stansiyası, akkumulyator batareyaları və s.);

əvəz edilən kommunikasiyalar, keçid xətlərinin (baypas) qurulması, axının başqa xətlərə yönəldilməsi, paralel işləyən boru kəmərlərində bağlantılar və s.;

sonradan suyu normal rejimdə onlardan götürmək şərtilə qəza tutumlarının (bufer) qurulması;

paralel işləyən qurğuların biri profilaktik baxışa və ya təmirə dayandıqda səmərəli işləməsini təmin edən sayda bölmələrə ayrılması;

eyni təyinatlı işçi avadanlığın ehtiyat avadanlıqla təmin edilməsi;

avadanlıq və qurğuların ehtiyat keçiricilik qabiliyyəti, tutum, möhkəmlik və s. ilə təmin edilməsi (texniki-iqtisadi hesablama ilə təyin edilir);

qəza hallarında sistemin keçiricilik qabiliyyətinin və ya tullantı sularının təmizlənmə səmərəsinin yol verilən azaldılma həddinin təyin edilməsi (nəzarət orqanları ilə razılaşdırmaqla);

Yuxarıda göstərilən tədbirlərin tətbiqinin vacibliyi layihələndirmə zamanı obyektin məsuliyyət dərəcəsindən asılı olaraq nəzərdən keçirilməlidir.

1.18. Bir qurğu qəzaya uğradıqda, yaxud təmirə dayandırıldıqda eyni təyinatlı digər qurğulara düşən əlavə yüklənmə onların hesabi məhsuldarlığının 8-17%-dən çox olmamalı və tullantı sularının təmizlənmə səmərəsini azaltmamalıdır.

1.19. Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya-mühafizə zonası onların gələcəkdə genişləndirilməsi də nəzərə alınmaqla aşağıdakı qaydada qəbul edilməlidir:

yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya qurğuları və nasos stansiyalarından-cədvəl 1 üzrə;

sənaye müəssisələri ərazisində yerləşməyən, istehsalat tullantı sularını müstəqil təmizləyib nəql edən, yaxud istehsalat və məişət tullantı sularını bir yerdə təmizləyən və nəql edən təmizləyici qurğular və nasos stansiyalarından, tullantı sularının yarandığı sənaye müəssisələrində olduğu kimi (SN 245 üzrə), lakin cədvəl 1-də göstəriləndən az olmayaraq.

2. Normativ istinadlar

Bu normalarda aşağıda göstərilən normativ sənədlərə istinad edilib:

Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiq olunan ölçü vahidləri haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2011-ci il tarixli № 23 Qərarı
Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi
Azərbaycan Respublikasının Qanunu “Su təchizatı və tullantı suları haqqında”
AzDTN 2.6-1	Dövlət Şəhərsalma Norma və Qaydaları. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması
AzDTN 2.3-1	Seysmik rayonlarda tikinti
MSN 2.02.01-97	Bina və qurğuların yanğın təhlükəsizliyi
TNvəQ 2.01.01-82	İnşaat klimatologiyası və geofizikası
TNvəQ 2.01.09-91	İşlənilən ərazilərdə və çökən qruntlarda olan bina və qurğular
TNvəQ 2.04.01-85*	Binaların daxili su kəməri və kanalizasiyası
TNvəQ 2.04.02-84*	Su təchizatı. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.03-85*	Kanalizasiya. Xarici şəbəkə və qurğular
TNvəQ 2.04.09-84	Bina və qurğuların yanğından avtomatik müdafiəsi
TNvəQ 2.06.15-85	Ərazilərin su basmadan mühəndis müdafiəsi
TNvəQ 3.04.03-85	Tikinti konstruksiya və qurğularının korroziyadan müdafiəsi
SN 245-71	Sənaye müəssisələrinin layihələndirilməsinin sanitariya normaları
SN 322-74	Şəhərlərdə və sənaye müəssisələrində lövhəli keçid üsulu ilə qurulan kollektor tunellərinin tikintisi üçün işlərin yerinə yetirilməsi və qəbulu üzrə göstərişlər
DÜİST 12.1.011-78*	Partlama təhlükəsi olan qarışıqlar. Təsnifatlaşdırma və üsullar
DÜİST 12.2.020-76	Əmək mühafizəsinin standartları sistemi. Partlayışdan müdafiə olunan elektrik avadanlığı. Təsnifatlaşdırma. Markalanma
DÜİST 17.1.1.01-77	Təbiətin mühafizəsi. Hidrosfera. Suyun müdafiəsi və istifadə edilməsi. Əsas termin və təyinlər
DÜİST 25150-82	Kanalizasiya. Terminlər və təyinlər
DÜİST 25298-82	Məişət tullantı sularının təmizlənməsi üçün yığcam qurğular
PUE-76	Elektrik qurğuların qurulma qaydaları

3. Əsas anlayışlar

Bu Tikinti Norma və Qaydalarında aşağıdakı terminlərdən və ixtisarlardan istifadə edilmişdir:

asılı maddələr	sudan götürülmüş nümunə süzüldükdə kağız süzgəc səthində qalan çirkləndiricilərin miqdarını xarakterizə edən göstərici;
axım modulu	vahid zamanda su toplanan vahid sahədən axan su miqdarı;
ayrılmış kanalizasiya sistemi	iki və daha çox müstəqil kanalizasiya şəbəkəsindən ibarət kanalizasiya sistemi: təsərrüfat-məişət və şəhər kanalizasiya sisteminə qəbul edilə bilən istehsalat tullantı sularının bir hissəsini kənarlaşdıran şəbəkə; təsərrüfat-məişət tullantı suları ilə birlikdə axıdılmasına və təmizlənməsinə yol verilməyən, çirkli istehsalat tullantı sularını kənarlaşdıran şəbəkə; yaşayış və sənaye ərazilərindən sututarlara axıdılmazdan əvvəl təmizlənən yağış, ərimiş qar və küçə-meydanların suvarılması-yuyulmasından yaranan tullantı sularını kənarlaşdıran şəbəkə;
bioloji süzgəc	tullantı sularını təmizləmək üçün bioloji pərdəsi olan yükdən keçirmək prinsipi ilə işləyən qurğu;
iki yaruslu durulducu	tullantı sularının durulması və çökmüş lilin qıcqırmasının iki konstruktiv həcmdə getməsini bir qurğuda təmin edən durulducu;
hidravlik yük	təmizləyici qurğuların vahid səthindən, yaxud vahid həcmindən müəyyən zaman kəsiyində keçən tullantı sularının həcmi;
kanalizasiya sistemi	müxtəlif mənşəli tullantı sularını toplayan, nəql edən, təmizləyən və təmizlənmiş tullantı sularını sututarlara-suqəbuledicilərə tullayan və ya təkrar istifadəyə yönəldən biri-biri ilə bağlı qurğuların cəmi;
metantenk	tullantı suları çöküntüsünü yüksək temperaturda anaerob qıcqırtmaq üçün qurğu;
sututar	quruda yerləşən, tam hərəkətsiz, yaxud çox yavaş hərəkətli axına malik su obyekti;
suyu çirkləndirən maddə	suyun keyfiyyət normalarını korlayan maddə;
suyun aerasiya edilməsi	suyun havanın oksigeni ilə zənginləşdirilməsi;
şəhər tullantı suları	şəhər kanalizasiyasına qəbul edilən məişət və sənaye tullantı sularının qarışığı;
tullantı suları	insanın məişət və istehsalat fəaliyyətində istifadə olunaraq kənarlaşdırılan sular;
tullantı sularının təmizlənməsi	tullantı sularının onlarda olan müəyyən maddələrin parçalanması, yaxud kənarlaşdırılması məqsədilə emalı;
tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi	tullantı sularından patogen və sanitariya cəhətdən təhlükəli olan digər mikroorqanizmlərin kənarlaşdırılması məqsədilə emalı;
tullantı sularının kənarlaşdırılma norması	bir sakin, yaxud istehsalat üçün xarakterik olan bir şərti vahid üçün təyin edilmiş tullantı su miqdarı;
ümumiaxımlı kanalizasiya sistemi	şəhər və yerüstü tullantı suları daxil olmaqla bütün növlərdən olan tullantı sularını birlikdə kənarlaşdıran və təmizləyən kanalizasiya sistemi;
yağış axımı	yağış düşməsi nəticəsində yer səthində yaranan axım;
yağışın davametmə müddəti	kanalizasiya şəbəkəsini hesablamaq üçün müəyyən intensivliyə və tezliyə malik yağışın davametmə müddəti;
yağışqəbuledici	kanalizasiya şəbəkəsinin yağış sularını qəbul edərək kənarlaşdıran qurğusu;
yarımayrılmış kanalizasiya sistemi	İki müstəqil küçə boru şəbəkəsindən ibarət kommunal kanalizasiya sistemi: sistemlərdən biri şəhər tullantı sularını, digəri yağış, ərimiş qar və küçə-meydanların suvarılması-yuyulmasından yaranan tullantı sularını kənarlaşdırır; yaşayış məntəqəsinin bütün tullantı sularını təmizləyici qurğulara nəql etdirən baş kollektorları ümumi axımlı qəbul edilir və kənarlaşdırılan su miqdarı hesabi sərfdən artıq olduqda yağış sularının bir qismi ayırıcı kameralar vasitəsilə təmizlənmədən sututara axıdılır;
yerüstü tullantı suları (yağış və ərimiş qar suları)	yağış yağdıqdan və qar əridikdən sonra yaranan su axımları;
SSAM	sintetik səthi-aktiv maddələr;
SAM	səthi-aktiv maddələr
SOK	sirkulyasiyalı oksidləşdirici kanallar;
NÖC	nəzarət ölçü cihazları;
OKT	oksigenə kimyəvi tələbat;
OBT	oksigenə bioloji tələbat;
QTS	qarışıq təsirli süzgəclər;
ƏES	əhalinin ekvivalent sayı (üzvi çirkləndiricilərin əhalinin sayına ekvivalent miqdarını göstərir).

4. Şəhər tullantı sularının hesabi sərfləri. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması. Xüsusi sərflər və qeyri-müntəzəmlik əmsalları

4.1. Ümumi müddəalar

4.1.1. Yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya sistemləri layihələndirilərkən yaşayış binalarından kənarlaşdırılan məişət tullantı sularının il ərzində orta sutkalıq xüsusi hesabi sərfi ərazinin və yaşıllıq zonalarının suvarılması nəzərə alınmadan TN və Q 2.04.02-ə əsasən il ərzində orta sutkalıq xüsusi hesabi su sərfinə bərabər qəbul edilməlidir.

Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya-mühafizə zonalarının layihələndirilməsində cədvəl 1-də verilmiş normalar əsas götürülməlidir.

Cədvəl 1. Kanalizasiya qurğularından yaşayış binaları, ictimai və yeyinti sənayesi sahələrinə qədər sanitariya mühafizə zonası

Qurğular		Təmizləyici qurğuların aşağıdakı hesabi məhsuldarlığında (min.m³/sut) sanitariya-mühafizə zonası, m
Qurğular		0,2-ə qədər	0,2-dən çox,5-ə qədər	5-dən çox, 50-ə qədər	50-dən çox, 280-ə qədər
Çöküntünü qıcqırtmaq üçün lil sahələri olan mexaniki və bioloji təmizləmə qurğuları, həmçinin ayrılıqda yerləşmiş lil sahələri		150	200	400	500
Çöküntüləri bağlı otaqlarda termomexaniki emal edilən mexaniki və bioloji təmizləmə qurğuları		100	150	300	400
Süzmə sahələri		200	300	500	-
Cədvəl 1-in davamı
Becərilən suvarılan torpaq sahələri		150	200	400	-
Bioloji nohurlar	200	200	300
Dövretdirici oksidləşdirici kanalları olan qurğular	150	-	-	-
Nasos stansiyaları	15	20	20	30
*Q e y d:* 1. Məhsuldarlığı 280 min.m³/ sut-dan böyük olan, həmçinin tullantı sularının təmizlənməsinin və çöküntünün emal edilməsinin qəbul edilmiş texnologiyasından kənara çıxmalar olduqda kanalizasiya qurğularının sanitariya-mühafizə zonaları Səhiyyə Nazirliyinin sanitariya-epidemioloji xidməti ilə razılaşdırıldıqdan sonra təyin edilir. 2. Cədvəl 1-də göstərilən sanitariya-mühafizə zonalarının, yaşayış binaları küləyin təmizləyici qurğular tərəfdən əsdiyi ərazidə yerləşdiyi hallar üçün 2 dəfəyə qədər artırılmasına, yaxud əlverişli küləklər qrafiki olduqda 25%-ə qədər azaldılmasına yol verilir. 3. Məhsuldarlığı 0,2 min.m³/ sut-dan çox olan təmizləyici qurğuların ərazisində lil sahələri olmadıqda sanitariya-mühafizə zonasının ölçüsü 30% azaldılmalıdır. 4. Sahəsi 0,5 ha-ya qədər olan süzmə sahələrindən və məhsuldarlığı 50 m³/sut-ya qədər olan mexaniki və bioloji (biofiltrlərdə) təmizləmə qurğularından sanitariya-mühafizə zonası 100 m qəbul edilməlidir. 5. Məhsuldarlığı 15 m³/sut-dan az olan yeraltı süzmə sahələrindən sanitariya-mühafizə zonası 15 m qəbul edilməlidir. 6. Süzmə xəndəkləri və qum-çınqıl filtrlərindən sanitariya-mühafizə zonası 25 m, septiklərdən və süzmə quyularından müvafiq olaraq 5 və 8 m, məhsuldarlığı 700 m³/sut-ya qədər olan aerob stabilləşmə ilə tam oksidləşdirən aerasiya qurğularından 50 m qəbul edilməlidir. 7. Boşaltma stansiyalarından sanitariya-mühafizə zonası 300 m qəbul edilməlidir. 8. Yaşayış ərazilərinin səth axım sularını təmizləyən qurğulardan sanitariya-mühafizə zonası 100 m,nasos stansiyalarından 15 m, sənaye müəssisələrinin təmizləyici qurğularından sanitariya-epidemioloji xidmət ilə razılaşdırmaya əsasən qəbul edilməlidir. 9 .Şlamtoplayıcılardan sanitariya-mühafizə zonası şlamın tərkibi və xüsusiyyətlərindən asılı olaraq sanitariya-epidemioloji xidmət ilə razılaşdırmaya əsasən qəbul edilməlidir.

4.1.2. Ehtiyac olduqda, ayrı-ayrı yaşayış və ictimai binalardan kənarlaşdırılan tullantı sularının xüsusi hesabi sərfi TNvəQ 2.04.01-in tələblərinə əsasən təyin edilməlidir.

4.1.3. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaranan istehsalat tullantı sularının hesabi orta sutkalıq sərfi və onların axınının qeyri-müntəzəmlik əmsalları texnoloji göstəricilər əsasında təyin edilməlidir. Bu zaman az sulu texnoloji proseslərin, dövri su təchizatı sistemlərinin tətbiqi, sudan təkrar istifadə və s. yollarla sudan səmərəli istifadə olunması nəzərdə tutulmalıdır.

4.1.4. Kanalizasiyası olmayan rayonlarda xüsusi su kənarlaşdırılma norması bir sakin üçün 25 l/sut qəbul edilməlidir.

4.1.5. Yaşayış məntəqəsində tullantı sularının orta sutkalıq hesabi sərfi 4.1.1-4.1.4 maddələri üzrə nəzərdə tutulan sərflərin cəminə bərabər təyin edilir.

Əhaliyə xidmət edən yerli sənaye müəssisələrinin tullantı suları, həmçinin hesablanmayan sərflərin miqdarının əlavə olaraq, yaşayış məntəqəsinin bütün orta sutkalıq tullantı sularının (əsaslandırma olduqda) müvafiq olaraq 6-12%-i və müvafiq əsaslandırma olduqda 4-8%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

4.1.6. Tullantı sularının hesabi sutkalıq sərfləri 4.1.5 maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilmiş il ərzində orta sutkalıq sərflərin cəminin TNvəQ 2.04.02-ə görə sutkalıq qeyri-müntəzəmlik əmsalına hasili ilə təyin edilməlidir.

4.1.7. Tullantı sularının hesabi maksimal və minimal sərfləri 4.1.5 maddəsinin göstərişləri əsasında müəyyən edilmiş il ərzində orta sutkalıq sərflərin cədvəl 2-də verilmiş ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsallarına hasili ilə təyin edilməlidir.

4.1.8. Sənaye müəssisələrinin istehsalat tullantı sularının hesabi sərfləri qəbul edilməlidir:

müəssisənin sexlərindən tullantı sularını qəbul edən xarici kollektorlar üçün - saatlıq maksimal sərflərə əsasən;

müəssisənin ümumzavod və sahədənkənar kollektorları üçün - birləşmiş saatlıq qrafikə əsasən;

müəssisə qruplarının sahədənkanar kollektorları üçün-tullantı sularının kollektorda axma müddəti nəzərə alınmaqla birləşmiş saatlıq qrafikə əsasən.

Cədvəl 2. Ümumi qeyri müntəzəmlik əmsalları

Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalı	Tullantı sularının orta sərfi, l/s
Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalı	5	10	20	50	100	300	500	1000	≥ 5000
1% təminatla maksimum 1% təminatla minimum 5% təminatla maksimum 5% təminatla minimum	3,0 0,2 2,5 0,38	2,7 0,23 2,1 0,46	2,5 0,26 1,9 0,5	2,2 0,3 1,7 0,55	2,0 0,35 1,6 0,59	1,8 0,4 1,55 0,62	1,75 0,45 1,5 0,66	1,7 0,51 1,47 0,69	1,6 0,56 1,44 0,71
*Q e y d:* 1. Tullantı suları axıntısının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalının cədvəl 2-də verilən qiymətlərinin istehsalat tullantı sularının ümumi axının 45%-dən çox olmayan hallarda qəbul edilməsinə yol verilir. İstehsalat tullantı suları ümumi axının 45%-dən çox olan hallarda ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalları oxşar obyektlərin istismar təcrübəsinə əsasən, yaxud məişət və istehsalat tullantı sularının sutkanın saatları üzrə kənar edilən faktiki miqdarına əsasən təyin edilməlidir. 2. Tullantı sularının sərfi 5 l/s-dən az olduqda maksimum qeyri-müntəzəmlik əmsalı 3-ə bərabər qəbul edilməlidir. 3. 5%-li təminat sərfin sutka ərzində orta hesabla 1 dəfə gözlənilən mümkün artmasını (azalmasını) nəzərdə tutur. 1% - 5-6 sutkada 1 dəfə.

4.1.9. Tullantı suları nasoslarla nəql etdirildikdə şəbəkə və qurğuların hesabi sərfləri nasos stansiyalarının məhsuldarlığına bərabər qəbul edilməlidir.

Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaranan tullantı sularının həcmi bu sahədə mövcud olan normalarla, yaxud oxşar layihələr əsasında təyin edilməlidir.

4.1.10. Məişət və istehsalat tullantı sularının özüaxımlı xətləri, kollektorları və kanalları, həmçinin basqılı boru kəmərlərinin suburaxma qabiliyyəti 4.1.7 və 4.1.8 maddələrinin göstərişlərinə uyğun hesablanmış maksimal sərflərin cəminə, yağışlar və qarın ərimə dövründə kanalizasiya şəbəkələrinə baxış quyularının qapaqlarının kip bağlanmayan yerlərindən, eləcə də qrunt sularının infiltrasiyası nəticəsində daxil olan əlavə yerüstü axımların və qrunt sularının cəminə yoxlanıl-malıdır.

Əlavə daxil olan axımın miqdarı q_ə.d, l/s, xüsusi tədqiqatların nəticələri, yaxud oxşar obyektlərin istismar göstəriciləri əsasında, onlar olmadıqda isə (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada L-hesablanan qurğuya qədər (boru kəmərinə qədər) boru kəmərinin uzunluğu, km;

m_d- yağıntıların TNvəQ 2.01.01-ə və ya Milli Hidrometeorologiya Departamentinin regional bölmələrinin məlumatlarına əsasən təyin edilmiş sutkalıq maksimal miqdarıdır, mm.

İstənilən en kəsiyə malik özüaxımlı boru kəmərləri və kanalların artırılmış sərflərəgörə buraxma qabiliyyətinin yoxlanılması onların hündürlüyünün 0,95-nəqədər dolmasına hesablanmalıdır.

4.2. Yağış kanalizasiyası

4.2.1. Məskunlaşma zonalarından və müəssisələrin ərazilərindən yerüstü axımların kənarlaşdırılması şərtləri

4.2.1.1. Yaşayış məntəqələrinin və sənaye müəssisələrinin ərazilərindən yerüstü tullantı sularının kənarlaşdırılması üçün bağlı sistemlər nəzərdə tutulmalıdır. Müxtəlif növ novlardan,xəndəklərdən, küvetlərdən, yarğanlardan, kiçik çaylardan istifadə etməklə bu suların açıq sistemlə kənarlaşdırılmasına az mərtəbəli fərdi tikililəri olan ərazilərdə, kənd yaşayış məntəqələrində qəsəbələrdə və bütün digər hallarda müvafiq texniki-iqtisadi əsaslandırmalar, eləcə də Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin sanitariya-epidemioloji xidməti, Azərbayçan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və “Azərsu” ASC ilə razılaşdırılmaqla yol verilir.

Yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşən avtomobil yolları və yol xidməti obyektlərinin yerüstü axımlarının təmizləyici qurğulara novlar və кüvеtlərlə nəql etdirilməsinə yol verilir.

Q e y d: Yaşayış məntəqələrində əhalinin sayı10 min nəfərdən az və ya yağışın intensivliyi (q₂₀) 25 l/(s.ha)-dan az və təkrar olunma ehtimalı ildə iki dəfədən artıq olduğu hallarda yağış kanalizasiyasının layihələndirilməsi tövsiyə edilmir.

4.2.1.2.Yerüstü tullantı sularının təmizləyici qurğulara və su obyektlərinə axıdılması mümkün qədər axım sahəsinin aşağı məntəqələri üzrə özüaxımlı rejimdə nəzərdə tutulmalıdır. Müstəsna hallarda və müvafiq əsaslandırma olduqda yerüstü tullantı sularının təmizləyici qurğulara basqılı sistemlərlə nəql etdirilməsinə yol verilir.

4.2.1.3. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərindən yerüstü tullantı sularını kənarlaşdıran sistemlərdə kollektor şəbəkəsinə yanaşı gedən drenajlardan,istilik şəbəkələrindən, yeraltı kommunikasiyaların ümumi kollektorlarından, infiltrasiya və drenaj sularının, həmçinin sənaye müəssisələrinin çirklənməmiş tullantı sularının da daxil olmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

4.2.1.4. Məskunlaşma ərazilərindən və müəssisə meydançalarından mütəşəkkil kənarlaşdırılan və mövcud normaların tələb etdikləri səviyyədə təmizlənməyən yağış, ərimiş qar və suvarma sularının su obyektlərinə axıdılmasına yol verilmir.

4.2.1.5. Yerüstü tullantı sularının su obyektlərinə mütəşəkkil qaydada axıdılması şərtləri müəyyən edilərkən su obyektlərinin mühafizəsinə Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan ekoloji və sanitariya tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Yerüstü axımların kənarlaşdırılma və təmizlənmə sxemləri, həmçinin təmizləyici qurğuların konstruksiyalarının seçilməsi bu suların kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikaları, kənarlaşdırılma şərtləri ilə təyin edilir, bu və ya digər variantın reallaşdırıla bilməsinin texniki imkanları və texniki-iqtisadi göstəricilərinin müqayisəsi ilə qiymətləndirilir.

4.2.1.6. Yağış yağan, qar əriyən, yol örtükləri yuyulan zaman və s. hallarda məskunlaşma əraziləri və çirklənməsinə görə onlara yaxın olan müəssisə ərazilərinin yerüstü illik su axımlarının ən azı 70% -ə qədərinin və məxsusi toksik xassəli və ya üzvi maddələrlə çirklənməsi mümkün olan müəssisələrin ərazilərində yaranan bütün axım həcminin təmizlənməsi təmin edilməlidir.

4.2.1.7. Şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin məskunlaşma ərazilərində yerləşmiş sənaye zonaları, tikinti işləri gedən əraziləri, anbar və avtomobil təsərrüfatı, həmçinin xüsusi çirklənmiş sahələrin (benzindoldurma məntəqələri, avtomobil dayanacaqları, avtobus stansiyaları, ticarət mərkəzləri) yerüstü su axımları yağış kanalizasiyasına və ya mərkəzləşdirilmiş kommunal kanalizasiya sisteminə axıdılmazdan əvvəl yerli qurğularda təmizlənməlidir.

4.2.1.8. Məskunlaşma ərazilərinin yerüstü suları, ayrılmış sukənarlaşdırıcı sistemlə axıdılarkən təmizləyici qurğular, bir qayda olaraq yagış kanalizasiyasının baş kollektorlarının mənsəbində su obyektinə çıxışdan əvvəl yerləşdirilməlidirlər. Tullantı sularının su obyektlərinə axıdılma yerləri suyun təmizlənməsi, istifadəsi və qorunması ilə məşğul olan idarələr, sanitariya-epidemioloji və balıq mühafizə xidmətləri ilə razılaşdırılmalıdır.

4.2.1.9. Sənayе zonaları,avtomobil nəqliyyatı və piyadaların intensiv hərəkət etdiyi çoxmərtəbəli yaşayış zonaları, iri nəqliyat magistralları, ticarət mərkəzləri kimi şəhər ərazilərindən, həmçinin kənd yaşayış məntəqələrindən çirkləndirici maddələrə görə böyük yükə malik yerüstü axımlar təmizləyici qurğulara nəql edilməlidir.

4.2.1.10. Şəhərin yağış kanalizasiya sistemində mərkəzləşdirilmiş və ya yerli təmizləyici qurğular olduqda I qrup müəssisələrin ərazilərində yaranan yerüstü axımlar (tərkibinə görə tikintisi olan ərazilərin yerüstü axımlarınа yaxın olan sənaye və istehsalat obyektləri) коmmunаl təsərrüfat idarələri ilə razılaşma yolu ilə ilkin təmizləmə aparılmadan şəhərin yağış suaxıdıcılarına yönəldilə bilər.

İkinci qrupa daxil olan müəssisələrin ərazilərindən axan yerüstü tullantı suları (istehsal şəraitinə görə toksik xassələrə malik spesifik maddələrin və ya axımın OBT₂₀ və OKT-nin yüksək göstəricilərə malik olmasına şərait yaradan kifayət miqdarda üzvi maddələrin yerüstü axımlara qarışmasının qarşısının tam alınmasının mümkün olmadığı müəssisələr), yaşayış məntəqəsinin yağış kanalizasiyasına axıdılmazdan əvvəl, həmçinin bu sular istehsalat tullantı sularıilə birlikdə kənarlaşdırılarkən mütləq şəkildə müstəqil təmizləyici qurğularda spesifik çirkləndiricilərdən təmizlənməyə məruz qalmalıdır.

4.2.1.11. Birinci və ikinci qrupa daxil olan müəssisələrin ərazilərində yaranan yerüstü axımların şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin kommunal kanalizasiya sisteminə axıdılmasının (təsərrüfat-məişət tullantı suları ilə birlikdə təmizlənməsi məqsədi ilə) mümkünlüyü tullantı sularının bu sistеmə daxil еdilmə şərtləri ilə müəyyənləşdirilir və hər bir konkret hal üçün təmizləyici qurğuların ehtiyat gücləri nəzərdən keçirilir.

4.2.1.12. Yaşayış məntəqələri və sənaye sahələrinin yağış kanalizasiya qurğuları layihələndirilərkən təmizlənmiş tullantı sularından istehsalat su təchizatında və suvarma məqsədləri üçün istifadə olunması variantı nəzərdən keçirilməlidir.

4.2.2. Yerüstü tullantı sularının ortaillik həcminin təyini

4.2.2.1. Yağış yağan, qar əriyən zaman və yol örtükləri yuyulduqda məskunlaşma zonalarında və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının ortaillik həcmi W_h, (2) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada W_y, W_qvə W_s- yağış, ərimiş qar və yol örtüklərinin yuyulmasından yaranan suyun ortaillik həcmləridir, m³.

4.2.2.2. Məskunlaşma zonalarından və sənaye müəssisələri ərazilərindən axan yağış W_y,və ərimiş qar sularının W _q, ortaillik həcmləri (3) və (4) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada F - kollektorun axım sahəsi, ha;

h_qvə h_y - uyğun olaraq ilin soyuq (yaxud qar örtüyündə onun əriməsinin başlamasına qədər olan dövrdə su ehtiyatı) və isti mövsümlərində yağıntının miqdarı, mm (Milli Hidrometeorologiya Departamentinin regional bölmələrinin məlumatlarına və ya TNvəQ 2.01.01-ə əsasən qəbul edilməlidir);

və - uyğun olaraq yağış və ərinti sularının цmumi axıм əmsalıdır.

4.2.2.3. Məskunlaşma ərazilərindən axan yağış sularının ortaillik miqdarı (W_y) təyin edildikdə ümumi axım sahəsi (F) üçün ümumi axım əmsalı (ψ_y) cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 3. Müxtəlif növ örtüklər üçün axım əmsalı ψ_y-nın qiymətləri

Axım sahəsi, yaxud yer səthinin növü	Ümumi axım əmsalı ψ_y
Dam örtükləri və asfalt-beton örtüklər	0,6 –0,7
Çaylaq və çınqıl daşlıküçələr	0,4 - 0,5
Yol örtüyü olmayan məhəllələr, şəhər bağçaları, bulvarlar	0,2 - 0,3
Qazonlar	0,1
Müasir tikilliləri olan məhəllələr	0,3- 0,4
Orta şəhərlər	0,3 - 0,4
Kiçik şəhər və qəsəbələr	0,25 - 0,3

4.2.2.4. Sənaye müəssisələrindən və istehsalat ərazilərindən axan yağış sularının ortaillik həcmi (W_y) müəyyən edilərkən ümumi axım əmsalının (ψ_y) qiyməti, müxtəlif örtüklər üçün əmsalların orta qiymətləri nəzərə alınmaqla, bütün axım sahəsi üçün orta ölçülmüş qiymət kimi müəyyən edilir: sukeçirməyən örtüklər üçün - 0,6 - 0,8; qrunt səthləri üçün - 0,2; qazonlar üçün - 0,1.

4.2.2.5. Qarın təmizlənməsi və mülayim hava şəraitində sukeçirən örtüklərə qismən su hopması hesabına su itkilərini nəzərə alaraq tikintili ərazilərdə və müəssisələrin ərazilərində yaranan ərinti sularının ortaillik həcmi təyin edilərkən ümumi axım əmsalı Ψ_y-ın qiymətinin 0,5 - 0,7 həddində qəbul edilməsinə yol verilir.

4.2.2.6. Axım sahələrindən axan suvarma-yuma sularının ümumi illik həcmi (5) düsturu ilə hesablanmalıdır:

, m³ (5)

burada, m-yol örtüklərinin yuyulması üçün xüsusi su sərfi (bir yuma üçün, bir qayda olaraq, 0,2-1,5 l/m² qəbul edilməlidir);

k - il ərzində yumaların orta sayı(təqribən 150 qəbul edilməsinə yol verilir);

F_s- yuyulmaya məruz qаlan bərk örtüklü zonaların sahəsi, ha;

Ψ_s - suvarma - yuma suları üçün axım əmsalıdır (0,5-ə bərabər qəbul edilməlidir).

4.2.3. Təmizlənməyə veriləcək yerüstü tullantı sularının hesabi həcmlərinin təyini

4.2.3.1.Məskunlaşma ərazilərində və sənaye müəssisələri sahələrində hesabi yağışdan yaranmış və təmizləyici qurğulara yönəldilən axımların həcmi (6) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada F- axım sahəsi, ha;

h_a- yağıntı müddətində düşən və tam həcmdə təmizlənməyə göndərilən yağıntının maksimal hündürlüyü, mm;

- hesabi yağışın orta axım əmsalıdır (müxtəlif növ örtüklər üçün sabit axım əmsallarının orta ölçülmüş qiyməti kimi cədvəl 12-ə əsasən qəbul edilməlidir).

4.2.3.2. Məskunlaşma əraziləri(tikintili ərazilər) və birinci qrupa daxil olan sənaye müəssisələri üçün h_а - nın qiyməti yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P = 0,05-0,1 il üçün uyğun gələn az intensivli, tez-tez təkrar olunan yağış suyunun sutkalıq hündürlüyünə bərabərdir ki, bu da Azərbaycan Respublikasının bir çox yaşayış məntəqələri üçün yerüstü illik axımların miqdarının 70% - dən az olmayan hissəsinin kanalizasiya kollektorları və ya sututarlara axıdılmazdan əvvəl yetərincə təmizlənməsini tələb edir.

4.2.3.3. İlkin göstəricilər aşağıdakılardır:

konkret ərazidə atmosfer yağıntıları haqqında meteoroloji stansiyanın çoxillik (10-15 ildən az olmayaraq) müşahidələrinin göstəriciləri;

yaxında yerləşən meteoroloji stansiyaların müşahidə göstəriciləri.

Meteoroloji stansiyanın məlumatlarını axımın baxılan sahəsində o vaxt qəbul etmək olar ki, aşağıdakı şərtlər yerinə yetirilmiş olsun:

stansiyadan suyığıcı sahəyə qədər olan məsafə 100 km-dən az olsun;

suyığıcı sahənin və meteoroloji stansiyanın dəniz səviyyəsindən yüksəklik fərqi 50 m-dən çох olmasın.

4.2.3.4. Məskunlaşma əraziləri (tikintili ərazilər) və 1-ci qrup sənaye müəssisələri üçün çохillik müşahidə göstəriciləri h_аolmadıqda onun illik yerüstü axımlarının 70% - dən çoxunun təmizlənməyə göndərilməsini təmin edən qiymətini 5 - 10 mm həddində qəbul edilməsinə yol verilir.

4.2.3.5. Qarın ərimə dövrünün ortasında məskunlaşma ərazilərindən və sənaye müəssisələrinin ərazisindən təmizləyici qurğulara ötürülən ərinti sularının sutkalıq maksimum həcmi (W_q.sut) aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır:

burada, F - axım sahəsi, ha;

Ψ_q- ərimiş qar sularının ümumi axım əmsalı (0,5 – 0,8 həddində qəbul edilməlidir);

h_qP- təkrarlanması verilmiş yağıntı layının hündürlüyü, mm;

a - qarın qeyri-müntəzəm əriməsini nəzərə alan əmsal (0,8 qəbul edilməlidir);

K_t- qarın təmizlənməsini və daşınmasını nəzərə alan əmsal (düstur (8) ilə hesablanmalıdır):

burada F_t- qardan təmizlənən ərazinin ümumi sahəsidir (qarla örtülmüş ümumi sahənin 5%-dən 15%-ə qədəri miqdarında qəbul edilməlidir).

4.2.4. Yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış və ərimiş qar sularının hesabi sərflərinin təyini

4.2.4.1. Məskunlaşma zonalarından və sənaye müəssisələri ərazilərindən tullantı sularını kənar edən yağış kanalizasiya kollektorlarının sərfi, həddi intensivlik metodu ilə təyin edilməlidir:

axım əmsalının sabit qiymətlərində

axım əmsalının dəyişən qiymətlərində

burada А, п - konkret ərazi üçün, müvafiq olaraq, yağışın intensivliyini və davam etmə müddətini xarakterizə edən parametrlər olub maddə 4.2.4.2.-nin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir;

y_orvə z_or-uyğun olaraq axım və örtük əmsallarının orta qiymətləri olub, maddə 4.2.4.10-nun göstərişlərinə əsasən təyin olunur; sukeçirməyən səthlər üstünlük təşkil etdikdə (müasir şəhər tikintisi üçün səciyyəvi olan, sukeçirməyən səthlərin hövzənin ümumi sahəsinin 30%-dən çox hissəsini tutduğu hallarda) (9) düsturundan istifadə edilməlidir;

F-hesabi axım sahəsi(ha) olub, maddə 4.2.4.6-nın göstərişləri əsasında təyin edilməlidir;

- yağışın hesabi davametmə müddəti (dəq-ə), yağış sularının yer səthi və borularla hesabi məntəqəyə qədər axmasının davametmə müddətini göstərir və maddə 4.2.4.8-ın göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Yağış şəbəkələrinin hidravlik hesabatı üçün yağış sularının hesabi sərfi (11) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - basqılı rejim yarandıqda şəbəkənin sərbəst həcminin dolmasını nəzərə alan əmsal olub cədvəl 4-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 4 Basqılı rejim yaranan zaman şəbəkənin sərbəst tutumunun dolmasını nəzərə alan

_{əmsalının qiymətləri}

Dərəcə göstəricisi n

0,4 və daha az

0,5

0,6

0,7

əmsalı

0,8

0,75

0,70

0,65

Q e y d:

1. Yerin mailliyi 0,01¸0,03 olduqdaəmsalının göstərilmiş qiymətləri 10-15% artırılmalıdır, yerin mailliyi 0,03-dən çox olduqda=1 qəbul olunmalıdır.

2. Yağış kollektorunda və ya qollarda məntəqələrin ümumi sayı 10-dan az olduqda əmsalının göstərilmiş qiymətini istənilən mailliklərdə məntəqələrin sayı 4-10 olduqda 10%, 4-dən az olduqda 15% azaltmağa yol verilir.

4.2.4.2. A və n parametrləri müəyyən bir sahədə qeydiyyata alınmış özüyazan yağış ölçənlərin çoxillik göstəricilərinin təhlili nəticəsində, yaxud hidrometeoroloji xidmətin regional idarələrinin verdiyi məlumatlar əsasında təyin edilməlidir.

Bakı şəhəri üçün (meteoroloji stansiyanın apardığı 50 illik müşahidələrin nəticələrinin təhlili əsasında) P və yağışın yağma müddəti t-dən asılı olaraq q intensivliyinin qiyməti şək.1-də verilmiş qrafikdən təyin edilməlidir.

Yağışın intensivliyinin qrafik əsasında təyin edilmiş həddi aşma dövrü P-dən asılı olaraq A və n parametrlərinin qiymətləri cədvəl 5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 5. Bakı şəhəri üçün A və n parametrlərinin qiymətləri

Yağışın intensivliyinin həddi aşma dövrü, P	A	n
0,5	100	0,51
1	177	0,55
2	280	0,60
3	343	0,62
5	452	0,66
10	628	0,71
15	753	0,74

Şək. 1

4.2.4.3. Çoxillik göstəricilər olmadıqda А parametrinin nisbətən quraqlıq ərazilər üçün (12), digər ərazilər üçün isə (13) düsturu ilə hesablanmasına yol verilir.

burada q₂₀- baxılan ərazi üçün P = 1il olduqda davametmə müddəti 20 dəq-ə olan yağışın intensivliyi, l/s.ha (şək.2-də verilmiş qrafiklərə əsasən təyin edilməlidir;

P - yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü olub, maddə 4.2.4.4-ə əsasən qəbul edilməlidir. Azərbaycanın yaşayış məntəqələri üçün hesabi P cədvəl 7-ə, xüsusi hallar üçün isə cədvəl 10-a əsasən qəbul olunmalıdır;

n - dərəcə göstəricisi olub cədvəl 6-a əsasən, yaxud texniki ədəbiyyatdan təyin edilməlidir; quraqlıq rayonlar üçün n dərəcə Şəkil 1. Bakı şəhəri üçün göstəricisinin qiyməti dəyişən kəmiyyət olduğuna, P-nin qiymətin-dən asılı olaraq böyük hüdudda dəyişdiyinə və müəyyən asılılığa tabe olduğuna görəifadəsi ilə hesablanmalıdır (burada n₁-intensivliyin bir dəfə həddi aşma dövrü P=1 olduqda n- nin qiyməti; x- yağıntının dəyişkənliyini səciyyələndirən dərəcə göstəricisidir və qiyməti Azərbaycan respublikasının q₂₀< 60 l/(s.ha) olan şimal rayonları üçün 0,05; Sumqayıt da daxil olmaqla q₂₀< 30 l/(s.ha) olan Qobustan-Abşeron rayonu üçün 0,1; bu iki zona arasında olan rayonlar üçün isə interpolyasiya yolu ilə qəbul edilməlidir );

Şək.2. Azərbaycan Respublikası ərazisi üçün yağışın intensivliyi q₂₀ -nin paylanma xəritəsi

C-məntəqənin coğrafi vəziyyətindən asılı parametrdir. Azərbaycanın aran rayonları üçün C=1,0, yüksək dağlıq və dağətəyi rayonları üçün C=0,85 qəbul edilməlidir;

m_r-il ərzində yağışların orta sayı olub cədvəl 6-a əsasən qəbul edilməlidir;

g - dərəcə göstəricisi olub cədvəl 6-a əsasən qəbul edilməlidir.

Bakı şəhəri üçün (12) və (13) düsturlarında parametrlərin qiymətləri aşağıdakı kimi qəbul edilməlidir: q₂₀=34 l/(s.ha), n = 0,55p^0,11, C=1,20 ,g =1,82 və m_r=56.

Cədvəl 6 Müxtəlif iqlimə malik rayonlar üçün n, g və m_r parametrlərinin qiymətləri

R a y o n	n-nin qiymətləri		m_r	g
R a y o n	P=1 və daha çox	P 1-dən az	m_r	g
Xəzər dənizi sahilləri və Mahaçqaladan Bakıya qədər düzənlik	0,51	0,43	60	1,82
Böyük Qafqazın şərq yamacları, 500 m səviyyəyə qədər Kür-Araz ovalığı	0,58	0,47	70	1,82
Böyük Qafqazın 1500 m səviyyədən yüksək cənub yamacları, 500 m səviyyədən yüksək cənub yamacları, Dağıstan	0,57	0,52	100	1,54
Kür hövzəsi, Kiçik Qafqazın şərq hissəsi, Talış silsiləsi	0,63	0,52	90	1,33
Lənkəran	0,44	0,38	171	2,2

4.2.4.4. Yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P-ni kanalizasiyalaşdırılan obyektin xarakterindən, kollektorun yerləşdirilmə şəraitindən yağışın hesabi qiyməti aşmasından yarana biləcək nəticələr nəzərə alınmaqla seçilməli və cədvəl 7 və 8-ə əsasən qəbul edilməli, yaxud həddi aşma dövrü əsasında kollektorun yerləşmə şəraitindən, yağışın intensivliyindən, hövzənin sahəsindən və axım əmsalından asılı olaraq hesabatla təyin olunmalıdır.

Cədvəl 7. Yaşayış məntəqələri üçün q₂₀-nin qiymətlərindən asılı olaraq yağışın hesabi

intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P

Kollektorun yerləşmə şəraitləri		Yaşayış məntəqələri üçün q₂₀-nin aşağıdakı qiymətlərində yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
Yerli əhəmiyyətli yollarda	Magistral küçələrdə	60-a qədər	60-80	80-120	>120
Əlverişli və orta	Əlverişli	0,33-0,5	0,33-1	0,5-1	1-2
Əlverişsiz	Orta	0,5-1	1-1,5	1-2	2-3
Xüsusilə əlverişsiz	Əlverişsiz	2-3	2-3	3-5	5-10
	Xüsusilə əlverişsiz	3-5	3-5	5-10	10-20
Q e y d: 1. Kollektorun yerləşməsinin əlverişli şəraitləri: sahəsi 150 ha-dan çox olmayan hövzə yer səthinin orta mailliyi 0,005 və daha az olmaqla düz səthli relyefə malikdir; kollektor suayırıcı üzrə və ya suayırıcıdan 400 m-dən çox olmayan məsafə-də yamacın üst hissəsindən keçir. 2. Kollektorun yerləşməsinin orta şəraitləri: sahəsi 150 ha-dan çox olan hövzə yer səthinin mailliyi0,005-dən az düz səthli relyefə malikdir; kollektor yamacın aşağı sahəsindən mailliyi 0,02 və daha az olan talveq hissəsindən keçir, bu halda axım hövzəsinin sahəsi 150 ha-dan çox olmur. 3. Kollektorun yerləşməsinin əlverişsiz şəraitləri: kollektor yamacın aşağı hissəsindən keçir, hövzənin sahəsi 150 ha-dan çoxdur; kollektor orta mailliyi 0,02-dən yüksək sərt yamaclı talveqdən keçir. 4. Kollektorun yerləşməsinin xüsusilə əlverişsiz şəraitləri: kollektor suyu aşağı səviyyədə yerləşən qapalı sahədən (çaladan) kənar edir.

Cədvəl 8. Sənaye müəssisələrinin əraziləri üçün q₂₀- nin qiymətlərindən asılı olaraq yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P

Şəbəkənin həddindən artıq dolmasının nəticəsi	Sənaye müəssisələrinin əraziləri üçün q₂₀- nin aşağıdakı qiymətlərində yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
Şəbəkənin həddindən artıq dolmasının nəticəsi	70-ə qədər	70-dən 100-ə qədər	100-dən çox
Müəssisənin texnoloji prosesləri:
pozulmur	0,33-0,5	0,5-1	2
pozulur	0,5-1	1-2	3-5
Qeyd: 1. Qapalı hövzələrdə yerləşən sənaye müəssisələri üçün yağışın hesabi intensivliyini bir dəfə aşma dövrü hesabatla təyin edilməli, yaxud 5 ildən az olmayaraq qəbul edilməlidir. 2. Sənaye müəssisələri üçün toksik xassəli spesifik çirkləndiricilər, yaxud üzvi maddələrlə çirklənmiş yüksək OBT və OKT-yə malik (ikinci qrup müəssisələrə məxsus) yerüstü axımlar üçün yağışın hesabi intensivliyi bir dəfə aşma dövrü su basmanın ekoloji fəsadları nəzərə alınmaqla 1 ildən az qəbul edilməməlidir.

4.2.4.5. Yağış kanalizasiyası xüsusi qurğuların yaxınlığında (metro, vaqzallar, yeraltı keçidlər) layihələndirildikdə, həmçinin P = 1 olduqda q₂₀-nin qiymətlərinin 50 l/(s.ha)-dan kiçik olduğu quraqlıq rayonlarda layihələndirmə zamanı hesabi intensivliyin həddi aşma dövrü P-nin yalnız cədvəl 9-da göstərilmiş son həddə çatdığı qiyməti P_həd nəzərə alınmaqla hesabatla təyin edilməlidir.

Yamacda yerləşən əraziləri su basmasının qarşısının alınması məqsədilə küçə novlarının Q_novötürücülük qabiliyyətini nəzərə almaqla təqdim edilən ifadələrdən və axım sahələrindən asılı olaraq cədvəl 10-dan istifadə etməklə P artırılmalıdır.

Yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrünü təyin edərkən cədvəl 9-da verilmiş həddi aşma dövrünün son həddə çatdığı qiymətində, yağış kanalizasiyasının kollektoru yağış axımı sərfinin yalnız bir hissəsini qəbul etməlidir, digər hissəsi müvəqqəti olaraq küçələrin hərəkət hissələrini basır və maillik olduqda onların novu ilə axır, bu halda suyun küçələri basma hündürlüyü elə olmalıdır ki, binaların zirzəmiləri və yarımzirzəmiləri su ilə dolmasın; bundan əlavə yaşayış məntəqələrindən kənar mümkün olan axım hövzələri nəzərə alınmalıdır.

Cədvəl 9. Kollektorun yerləşmə şəraitindən asılı olaraq yağış intensivliyinin həddi aşma dövrünün qiymətləri

Kollektorun xidmət etdiyi hövzənin xarakteri	Kollektorun yerləşmə şəraitindən asılı olaraq yağış intensivliyinin həddi aşma dövrünün qiymətləri P_həd, illər,
Kollektorun xidmət etdiyi hövzənin xarakteri	əlverişli	orta	əlverişsiz	xüsusilə əlverişsiz
Məhəllə əraziləri və yerli əhəmiyyətli gediş yolları Magistral küçələr	10 10	10 25	25 50	50 100
Q e y d. Yağış kollektorları yamacda yerləşdikdə (küçələrin uzununa maillikləri l_küç ≥ 0,005 olduqda) hesabi suburaxıcılıq qabiliyyəti hesabi intensivliyin bir dəfə həddi aşma dövrünün son həddinə uyğun hesablanmış yağış suyu sərfi Q_hədilə küçələrin hərəkət hissələrində novların ötürücülük qabiliyyətlərinin cəmi Q_novarasındakı fərqə bərabər qəbul edilir: burada К_β-şəbəkənin sərbəst həcminin tənzimləmə təsirini nəzərə alan əmsal olub orta hesabla 0,75-ə bərabər qəbul edilir; Q_nov- novların ötürücülük qabiliyyəti, ekstremal hallarda (intensivliyin həddi aşma dövrünün P_həd =25-50 il müddətində) küçənin hərəkətli hissəsinin yol verilən maksimal dərinliyə qədər (h_mak ≤ 0,15 m) dolmasına yol verərkən küçələrin tam dolmasının mümkün nəticələrini qabaqlamaq üçün ehtiyat nəzərdə tutulur, l/s; Q_h və Q_həd- şəhər ərazisinin yüksək abadlığa malik sahələrində yağış sularının hesabi və həddi sərfləri (l/s) olub (9) və (10)düsturları ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 10. Yaşayış məntəqələri üçün xüsusi hallarda yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P-nin qiymətləri

Axım hövzəsinin xarakteri	Yaşayış məntəqələri üçün yağışın intensivliyinin həddi aşma dövrünün aşağıdakı həddi qiymətlərində (P_həd ) yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü P, illər
	Kollektorun yerləşmə şəraitləri
	yerli əhəmiyyətli yollar üçün -əlverişsiz şəraitlərdə və magistral küçələr üçün - orta şəraitlərdəP_həd= 25	yerli əhəmiyyətli yollar üçün – xüsusilə əlverişsiz şəraitlərdə və magistral küçələr üçün - əlverişsiz şəraitlərdə P_həd= 50
1. Sahəsi 150 ha-dan çox olmayan hövzə yer səthinin orta mailliyi 0,005-dən kiçik düz səthli relyef	0,5 -1	0,5-1,5
Eynilə, sahəsi 150 ha-dan çox olan hövzə	0,5-1,5	1- 2
2. Yamacda yerləşən axım hövzəsinin sahələrinin aşağıdakı qiymətlərində:
20 ha-a qədər	0,5-1	1-2
20-dən 50 ha-a qədər	1-2	2-3
50- dən 75 ha-a qədər	2-3	3-5
75- dən 100 ha-a qədər	3-5	5
100- dən 150 ha-a qədər	5	5-10
150 ha-dan yuxarı		10
Q e y d : 1. P-nin daha kiçik qiymətləri yerli əhəmiyyətli yollara, daha böyük qiymətləri magistral küçələrə aid edilməlidir; 2. P-nin qiymətləri cədvəl 7-də verilənlərdən kiçik olmamalıdır; 3. Axım hövzəsi hər tərəfdən yüksəkliklərlə əhatə olunmuş çökək ərazilərdə (çalada) yerləşdiyi hallarda P-nin qiyməti cədvəl 7-ə əsasən qəbul edilməlidir. 4. Yağışın hesabi intensivliyinin müasir tikililəri olan zonalar üçün cədvəl 7 və 10-da göstərilən bir dəfə həddi aşma dövrü P, 5 mərtəbədən az tikilisi olan ərazilər üçün yerli şəraitə uyğun olaraq azaldılmasına yol verilir.

4.2.4.6. Şəbəkənin hesablanan məntəqəsində axının maksimum sərfini yaradan hesabi axım sahəsi hövzənin ümumi sahəsinə və yaxud onun bir hissəsinə bərabər qəbul edilməlidir.

Böyük axım sahələri üçün (500 ha və daha çox) (9,10 və 18) düsturlarına yağışın sahə üzrə F qeyri-müntəzəm düşməsini nəzərə alan düzəliş əmsalı (K) daxil edilməli və əmsalın qiyməti cədvəl 11-ə əsasən qəbul edilməlidir.

4.2.4.7. Müxtəlif xarakterli tikintilərə malik, yaxud torpaq səthinin müxtəlif sərt mailliyi olan, sahəsi 50 ha-dan böyük hövzələrdən axım hesablanan zaman hövzənin müxtəlif hissələrində yaranan yağış sularının sərfi təyin edilməli və onlardan ən böyüyü hesabi sərf kimi qəbul edilməlidir. Əgər yağış suyunun hövzənin bu hissəsindəki hesabi sərfi ondan yuxarıdakı sahənin kollektorunun hesablandığı sərfdən az olarsa kollektorun bu sahəsi üçün hesabi sərf yuxarı sahədəki sərfə bərabər qəbul edilməlidir.

Cədvəl 11. Yağışın sahə üzrə qeyri-müntəzəm düşməsini nəzərə alan düzəliş əmsalı K-nın qiymətləri

Axım sahəsi F, ha	500	1000	2000	4000	6000	8000	10000
K əmsalı	0,95	0,90	0,85	0,80	0,70	0,60	0,55

Bağlı, yaxud açıq tipli yağış kanalizasiyası ilə təchiz edilməmiş bağ və parkların əraziləri axım sahəsinin hesabi qiymətində və z əmsalının təyinində hesaba alınmır. Ərazinin səthi küçə yolları istiqamətində ≥ 0,008-0,01 maillik olan hallarda axımın hesabi sahəsinə yola söykənən və eni 50-100 m-ə bərabər sahə də daxil edilməlidir.

Məhəllədaxili yaşıllıq sahələri (bulvar sahələri, qazonlar və s.) axımın hesabi sahəsinə daxil edilməli, axım və səth əmsalları təyin edilərkən nəzərə alınmalıdır.

4.2.4.8. Yağış sularının yer səthi və borularda hesabi axma müddəti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

dəq, (14)

burada t_f- yağış sularının küçə novuna qədər, yaxud məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olduqda küçə kollektoruna qədər (yerüstü toplanma müddəti) axma müddəti (dəq-ə) olub 4.2.4.9 maddəsinin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir;

t_k- yağış sularının küçə novları ilə (məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olmadıqda) yağış-qəbuledicilərə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (15) düsturu ilə hesablanmalıdır;

t_b - yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

4.2.4.9. Yağış axımlarının torpaq səthində toplanma müddəti hesablanma ilə təyin edilməli, yaxud yaşayış sahələrində məhəllədaxili qapalı yağış şəbəkələri olmadıqda 5-10 dəq-ə, olduqda isə 3-5 dəq-ə qəbul edilməlidir.

Məhəllədaxili kanalizasiya şəbəkəsi hesablanan zaman yağış sularının səthi toplanma müddəti 2-3 dəq-ə qəbul edilməlidir.

Yağıntıların küçə novları ilə axmasının davametmə müddəti (15) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada l_k- küçə novlarının uzunluğu, m;

v_k- sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.

Yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada l_b- kollektorun hesabi sahələrinin uzunluğu, m;

v_b-sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.

4.2.4.10. Axım əmsalının yağışın intensivliyi q₂₀, davamı t və axım səthinin növü z_orilə əlaqəsi (17) düsturu ilə ifadə edilir.

burada z_or- axım səthinin növünü xarakterizə edən əmsalın orta qiyməti (örtük əmsalı olub müxtəlif növ örtüklər üçün z_i əmsalının qiymətindən asılı olaraq cədvəl 12 və 13-ə əsasən təyin edilməlidir);

q₂₀ - baxılan ərazi üçün P=1 il olduqda davametmə müddəti 20 dəqiqə olan yağışın intensivliyi (l/(s.ha));

t - t - yağışın hesabi davametmə müddətidir (dəq-ə); yerüstü axım sularının yer səthi və borularla hesabi məntəqəyə qədər axmasına sərf olunan vaxta bərabər olub, maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Axım və örtük əmsallarının orta qiyməti səthi xarakterizə edən cədvəl 12 əsasında təyin olunan z_ivə əmsallarının qiymətlərindən asılı olaraq ortaq qiyməti kimi təyin olunmalıdır.

Cədvəl 12. Müxtəlif səth növları üçün axım və örtük z_iəmsallarının qiymətləri

Səthin növü	Axım əmsalı	Örtük əmsalı z_i
Dam örtükləri və küçələrin asfalt-beton örtükləri	0,95	Cədvəl 13-dən götürülür
Dördtin daşlı və qara qırma daş döşənmiş yol örtükləri	0,60	0,224
Çay daşı döşənmiş yol	0,45	0,145
Yapışdırıcı materiallarla işlənməmiş qırma daşlı örtüklər	0,40	0,123
Bağ və parklarda cığırların çınqıl örtükləri	0,30	0,090
Düzləndirilmiş qrunt səthləri	0,20	0,064
Qazonlar	0,10	0,038
Q e y d. Yerli şəraitdə aparılmış tədqiqatların əsasında göstərilənvə z_iəmsallarının qiymətlərinin dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.

Cədvəl 13. A və n parametrlərinin müxtəlif qiymətləri üçün örtük əmsalı z-in qiymətləri

n parametri	A parametrinin aşağıdakı qiymətlərində z əmsalı
n parametri	300	400	500	600	700	800	1000	1200	1500
0,65-dən az	0,32	0,30	0,29	0,28	0,27	0,26	0,25	0,24	0,23
0,65 və daha çox	0,33	0,31	0,30	0,29	0,28	0,27	0,26	0,25	0,24

4.2.4.11. Axımın ümumi sahəsinin 30-40%-i, əksər sənaye müəssisələri üçün səciyyəvi olan sukeçirməyən səthdən ibarət olduqda yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış suyunun sərfi Q_h daimi axım əmsallarının cədvəl 12-də verilmiş qiymətlərində (9) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.

Ərimiş qar sularının sərfi illər üzrə və günlər ərzində ərimə şəraitinin müxtəlifliyindən, həmçinin məskunlaşma ərazilərində qar örtüyü qeyri müntəzəm olduğu üçün geniş hüdudda dəyişə bilər. Ərimiş qar sularının təqribi sərfinin (l/s), gün ərzində qarın ərimə saatlarında axım layı üzrə (18) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.

burada h_c- 10 gündüz saatlarında axımın hündürlüyü, mm;

K_y- qarın qismən toplanıb kənarlaşdırılmasını nəzərə alan əmsal olub 0,5-0,7 qəbul edilməlidir;

F- axım sahəsi, ha;

t_h- hövzənin ən uzaq hissəsindən çatma vaxtı(maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir).

4.3. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri

4.3.1. Yarimayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarında tullantı sular qarışığının hesabi sərfi (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_cit- qeyri-müntəzəmlik əmsalı nəzərə alınmaqla istehsalat və məişət tullantı sularının maksimal hesabi sərfi, l/s.;

- yağış suyunun təmizlənməli olan maksimal sərfidir və hesablanan məntəqəyə qədər yerləşmiş hər bir ayırıcı kameradan ümumiaxımlı kollektora yönəldilən yağış sularının həddi sərflərinin cəminə bərabərdir, l/s.

P_lim= (0,05-0,1) ilində həddi yağış intensivliyini bir dəfə aşma müddətində yerüstü axım sularının ≥ 70%-ni təmizləməyə aparmağı təmin edən həddi yağışdan axım sərfiq_lim maddə 4.2.4.1-nin göstərişlərinə görə təyin edilməlidir.

P_lim-in göstərilən qiymətləri yerli şəraitə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.

4.3.2. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektoruna ayırıcı kameradan yönəldilən yağış suyunun həddi sərfinin q_lim maddə 4.2.4.2-ə əsasən β = 1 qiyməti üçün hesabatla mövcud, yaxud sututara axıdılmayan yağış üçün layihələndirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə əsasən tez-tez təkrar olunan yağışlar haqqında meteoroloji parametrlərdən istifadə etməklə təyininə yol verilir. Yağış sularının həddi sərfi (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_div- yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfi olub 4.3.3 maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir;

q_h- yağış sularının ayırıcı kameraya yaxınlaşan sərfi olub β əmsalı nəzərə alınmadan 4.2.4.1. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir.

4.3.3. Hesablamaların tələb olunan dəqiqliyindən asılı olaraq bölünmə əmsalının K_divqiymətinin iki üsulla təyin edilməsinə yol verilir.

Ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə (21) düsturu vasitəsilə

burada -bölünmə əmsalı düsturu ilə hesablanmalıdır);

- düzəliş əmsalı düsturu ilə hesablanmalıdır);

A və А_lim- P_rvəP_lim-ə uyğun olaraq (12) və (13) düsturları ilə təyin olunan parametrlər;

n və n_lim- dərəcə göstəriciləri olub, maddə 4.2.4.3-ə əsasən qəbul edilməlidir;

t_rvə t_r.lim- yağışın hesabi davametmə müddəti (dəq-ə) olub, maddə 4.2.4.8 - nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Aşağıda göstərilən nisbətdən (22) asılı olaraq cədvəl 14-ə əsasən.

burada m_h, g - 4.2.4.3. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilən parametrlərdir.

Cədvəl 14. Yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfini nəzərə alan əmsal

Dərəcə göstəricisi n_lim

-in aşağıdakı qiymətlərində K_div əmsalı

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0,4

0,45

0,5

0,75

0,5

0,3

0,02

0,025

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

0,08

0,09

0,1

0,12

0,13

0,15

0,16

0,18

0,19

0,21

0,22

0,24

0,26

0,27

0,3

0,31

0,32

0,36

0,37

0,38

0,42

0,43

Q e y d. Cədvəl 14-də K_div üçün qəbul edilmiş qiymətlər t_h= 20 dəq-ə, həmçinin (10) düsturundakı dərəcə göstəricilərinin fərqi n – n_lim = 0 olduqda t_h-ın istənilən qiymətlərində qəbul edilə bilərlər.

Suyun ayırıcı kameraya hesabi axma müddəti t ≠ 20 və dərəcə göstəricilərinin fərqi n ≠ 0 olan hallarda ayırma əmsalının cədvəl 14-dən götürülən qiymətlərinə ayırıcı kameraya axının davam etmə müddətindən və dərəcə göstəricilərinin n fərqindən asılı olaraq cədvəl 15-dən təyin edilən düzəliş əmsalı daxil edilməlidir.

Cədvəl 15. Axımın davametmə müddətindən t_h(dəq) asılı olaraq ayırma əmsalına ediləcək düzəliş

əmsalının qiymətləri

Dərəcə göstəricilərinin fərqin - n_lim

Axımın aşağıdakı davametmə müddətindən t_h(dəq) asılı olaraq

ayırma əmsalına ediləcək düzəliş əmsalının qiyməti

120

0,3 və daha az

0,07

0,15

0,2

0,3

0,9

0,8

1,1

1,2

1,1

1,2

1,4

1,6

1,1

1,2

1,3

1,6

1,9

1,1

1,2

1,3

1,7

2,1

4.3.4. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci yağış buraxıcıya qədər tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikdən yaranan yağışdan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.

4.3.5. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci və sonrakı hər bir yağış buraxıcıdan sonra tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikli yağışdan yaranan yağış sularının (23) düsturu ilə hesablanan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.

burada q_cit- istehsalat və məişət tullantı sularının sərfi, l/s.;

q_r- axırıncı yağışburaxıcı və hesabi kəsik arasında axın hövzəsinin yağış suları sərfidir, l/s.

4.3.6. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorları onların tam dolmasında buraxa biləcəkləri sərfə hesablanmalıdır.

Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarının istehsalat-məişət tullantı sularının sərfi 10 l/s-dən çox olan sahələri bu sərfi buraxmağa yoxlanmalıdır. Bu zaman axımın ən az sürətləri 0,3 dolma dərəcəsinə görə cədvəl 16-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 16. 0,3 dolma dərəcəsinə görə axımın ən az sürətləri, m/s

Quru havada hesabi sərflərdə ümumi axımlı şəbəkənin boru kəmərlərində su layının dərinliyi, sm

Tullantı sularının minimal axma sürəti, m/s

31 – 40

41 – 60

61 – 100

101 – 150

150-dən çox

1,1

1,2

1,3

1,4

4.4. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası

4.4.1. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının çirklənmə dərəcəsi və xarakteri müxtəlif olur və su yığılan hövzənin və yer səthinə yaxın atmosferin sanitariya vəziyyətindən, ərazinin abadlığından, həmçinin atmosfer yağıntılarının hidrometeoroloji parametrlərindən (yağışın intensivliyi və davametmə müddəti, havanın yağıntısız olduğu müddət və yazda qarın ərimə intensivli) asılı olur.

4.4.2. Yerüstü axımların təqribi tərkibi cədvəl 17-də verilir. Bütün göstəricilərə görə ən çox çirklənən ərimiş qar sularıdır ki, OBT₂₀-ə görə təmizlənməmiş təsərrüfat-məişət tullantı sularına yaxındır.

Cədvəl 17. Məskunlaşma ərazilərində yaranmış yağış və qar suları axımlarındakı çirkləndiricilərin təqribi qatılıqları

Sahələrin növü	Yağış axımı			Ərimiş qar suyundan yaranmış axım
Sahələrin növü	Asılı maddələr,mq/dm³	OBT₅,mqO₂/dm³	Neft məhsulları,mq/dm³	Asılı maddələr,mq/dm³	OBT₅,mqO₂/dm³	Neft məhsulları,mq/dm³
Yüksək səviyyəli abadlığa malik və yol örtüklərinin müntəzəm mexaniki təmizlənməsi həyata keçirilən (şəhərin inzibati binalar, ticarət və tədris mərkəzləri yerləşən mərkəzi hissəsi) məskunlaşma ərazilərinin sahələri	400	30	8	2000	50	20
Müasir yaşayış tikililəri	650	40	12	2500	70	20
Nəqliyyatın intensiv hərəkəti olan mərkəzi küçələr	1000	60	20	3000	85	25
Sənaye müəssisələrinə söykənən ərazilər	2000	65	18	4000	110	25
Bina və qurğuların damları	< 20	< 10	0,01 – 0,7	< 20	< 10	0,01 – 0,7
Fərdi yaşayış binaları üstünlük təşkil edən ərazilər; qazonlar və yaşıllıq sahələri	300	40	< 1	1500	70	< 1

4.4.3. Sənaye müəssisələri sahələrində yaranan yerüstü axımlar, bir qayda olaraq, daha mürəkkəb tərkibə malik olur və əsas texnoloji proseslərin xarakteri ilə təyin edilir. Sudakı qarışıqların qatılığı su toplanan sahənin səthinin növündən, sanitariya-texniki vəziyyətindən və ərazinin təmizlənmə rejimindən, qaz və toztutulma sistemlərinin işinin səmərəliliyindən, xammalın, aralıq və hazır məhsulların, həmçinin istehsalat tullantılarının anbarlara yığılması və nəql etdirilməsinin təşkilindən asılı olur.

Müxtəlif istehsal sahələri olan iri sənaye müəssisələrində ayrı-ayrı sahələrdə yaranmış yerüstü axımlar qarışıqların tərkibinə görə bir-birindən, həmçinin ümumi axımdan kəskin surətdə fərqlənə bilər və bu amil axımın kənarlaşdırılma sxemi və təmizlənmə texnologiyası işlənən zaman nəzərə alınmalıdır.

4.5. Məskunlaşma əraziləri və müəssisə sahələrində yaranmış yerüstü axımların təmizlənməsi

4.5.1. Məskunlaşma əraziləri və müəssisə sahələrində yaranmış yerüstü axımların təmizlənmə dərəcəsi onların şəhər kanalizasiya sisteminə qəbuledilmə, yaxud su obyektlərinə axıdılma şərtləri ilə təyin edilir. İstehsalat su təchizatı sistemlərində təkrar istifadə edildikdə təmizlənmiş yerüstü axım tələbatçılar tərəfindən irəli sürülən texnoloji tələblərə cavab verməli və sanitariya-epidemioloji cəhətdən təhlükəsiz olmalıdır.

4.5.2. Yerüstü axımları təmizləmək üçün texnoloji sxem suyun keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri, qarışıqların faza-dispers halı, tələb olunan təmizlənmə dərəcəsi, axımların qəbul olunmuş toplanma və tənzimlənmə sxemindən asılı olaraq işlənməlidir.

4.5.3. Yerüstü tullantı suları müxtəlif faza-dispers halında olan təbii və texnogen xarakterli çirkləndirici komponentlərə malik olurlar. Odur ki, lazım olan təmizləmə səmərəsi əldə etmək üçün bu qarışıqları sudan çıxarmağın və (və ya) parçalamağın müxtəlif metodlarını özündə birləşdirən çoxpilləli texnoloji sxemlərdən istifadə edilməlidir.

4.5.4. Yerüstü axım sularını su obyektlərinə nəql etdirdikdə və ya onlardan istehsalat su təchizatında istifadə etdikdə təmizləmənin texnoloji sxeminin seçilməsində onlarda olan asılı maddələrin və iri dispersli qarışıqlarda toplanmış yaxud sərbəst (pərdə halında), emulsiya yaxud həll olmuş neft məhsullarının miqdarı əsas amil kimi qəbul edilməlidir.

Neft məhsullarının əsas hissəsinin (90%-ə qədər) asılı maddələr tərəfindən sorbsiya olunmasını nəzərə alaraq yerüstü axımların təmizlənməsinin birinci mərhələsində asılı maddələrin və neft məhsullarının əsas kütləsinin reagentsiz durulma ilə çökdürülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

4.5.5. İri yaşayış məntəqələrinin tikintili ərazilərində yaranan, əsasən asılı maddələr və neft məhsulları ilə (25-50 mq/dm³) çirklənmiş yerüstü axımların təmizləndiyi və məhsuldarlığı 25-1500 m³/st həddində olan komplekslər üçün qurğuların tərkibinin ilkin yaxınlaşmada cədvəl 18-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

4.5.6.Yerüstü axımların təmizlənmə metodu, həmçinin təmizləyici qurğuların növü və konstruk siyasi (açıq, yaxud bağlı) onların məhsuldarlığından, çirkləndiricilərin üstün göstəricilərinə görə təmizlənmə dərəcəsi və hidrogeoloji şəraitdən asılı olaraq seçilməlidir.

4.5.7. Yerüstü axımları təmizləmənin texnoloji sxemlərində istənilən məhsuldarlığa malik qurğulardan çöküntünün və üzüb su səthinə çıxmış maddələrin kənar edilməsi üçün texniki qərarlar nəzərdə tutulmalıdır.

Cədvəl 18 . Yerüstü axımları təmizləyən komplekslərin texnoloji sxeminə daxil olan qurğular

Təmizləyici kompleksin məhsuldarlığı,m³/st	Təmizlənən suyun keyfiyyət göstəriciləri		Texnoloji sxemdəki qurğuların tərkibi
Təmizləyici kompleksin məhsuldarlığı,m³/st	asılı maddələr,mq/dm³	neft məhsulları,mq/dm³	Texnoloji sxemdəki qurğuların tərkibi
25-dən az	700	20	MB®Q®TR®H®RT® ®TSS®DYA
25 – 50	700	20	MB®Q®TRD®RT® ®TSS®DYA
500 – 1000	1000	40	MT®Q®TRD®RT®TSS®®DYA®PSA
1000 – 1500	1500	50	MT®Q®TRD®RT®TSS®DYA®PSA
Q e y d: 1. MB- mexanikləşdirilmiş barmaqlıqlar; Q-qumtutanlar; TR- toplayıcı rezervuar; H-hidrosiklonlar; RT-reagent təsərrüfatı; TSS-təmaslı sürətli süzgəc; DYA- dənəvər yüklü adsorber; TRD- toplayıcı rezervuar-durulducu; MT-mexaniki torlar (barmaqlıqlar); PSA-karbon qazlı parça süzgəcli adsorber. 2. Müvafiq əsaslandırma olduqda texnoloji sxemə süzgəclərdən əvvəl flotasiya qurğusu da daxil edilə bilər.

4.6. Yağış suyu axımının tənzimlənməsi

4.6.1. Atmosfer yağıntılarının düşməsinin ehtimal xarakteri və yağış axımının qeyri sabitliyi onun təmizlənməyə verilməzdən əvvəl sərfinin və tərkibinin tənzimlənməsini tələb edir.

Təmizləyici qurğuların ölçülərini azaltmaq və axımın ən çox çirklənmiş hissəsini təmizləyici qurğulara nəql etdirmək üçün tikintili ərazilərin və birinci qrup sənaye müəssisələrinin sukənarlaşdırıcı sxemlərində ayırıcı kameralar və tənzimləyici tutumlar nəzərdə tutulmalıdır.

4.6.2. Yağış axımının həcminə görə tənzimlənməsi üçün ayırıcı kameralar üzən çirkləndiricilərin (o cümlədən neft məhsulları pərdəsinin) təmizlənmədən su obyektinə axıdılan əlavə axına daxil olma mümkünlüyünün qarşısını alan hidrobağlayıcı şəklində layihələndirilməlidir.

4.6.3. Bilavasitə suqəbulediciyə axıdılmamaqla yerüstü axımların sərfinin tənzimlənməsi, müəyyən müddətdəki (il ərzində, ilin isti dövründə, ay ərzində) axımın və ya maksimal hesabi çöküntü layı yaranan yağışdan axımın qəbul olunmasına hesablanmış toplayıcı (tənzimləyici) rezervuarların qurulması hesabına nəzərdə tutulmalıdır.

4.6.4. Yağış axımını sonradan dərin təmizlənməyə nəql etdirmək üçün tənzimləyən toplayıcı rezervuarın faydalı (işçi) həcmi hesabi yağışdan yaranan axımın (6) düsturu ilə hesablanmış həcmindən W_təm az olmamalıdır. Tullantı suyundan ayrılmış çöküntünü toplamaq və müvəqqəti saxlamaq üçün əlavə həcm nəzərdə tutulmalıdır. Yerüstü axımın qəbul edilməsi, ortalaşdırılması və çirklənmiş hissəsinin ilkin təmizlənməsi üçün toplayıcı rezervuarın tam hidravlik həcmi onun konstruktiv xüsusiyyətlərindən asılı olaraq hesabi yağışdan yaranan axımın həcmindən 10-30% artıq qəbul edilməlidir. Eyni zamanda toplayıcı rezervuarın həcmi bir gündə ərimiş qar sularının qəbuluna yoxlanılmalıdır. Layihələndirmə zamanı alınmış ən böyük qiymət qəbul edilməlidir.

4.6.5. Toplayıcı rezervuarın konstruksiyası onun təyinatından asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Toplayıcı rezervuardan yalnız təmizlənməyə aparılacaq tullantı sularını tənzimləmək üçün istifadə edildikdə çökmə prosesinin getməsinin qarşısını almaq üçün xüsusi tədbirlər (hidravlik, yaxud pnevmatik qarışdırma) nəzərdə tutulmalıdır. Rezervuardan eyni zamanda suyun ilkin mexaniki təmizlənməsi üçün istifadə etdikdə çökən mexaniki qarışıqların və üzüb su səthinə çıxmış maddələrin toplanıb kənar edilməsi üçün səmərəli və etibarlı texniki tədbirlər görülməlidir.

4.6.6. Nohurlara su tullayan və buraxıcılar üçün yağışın hesabi intensivliyinin bir dəfə həddi aşma dövrü hər bir obyekt üçün yerli şərait və hesabi miqdardan artıq yağış düşdükdə baş verə biləcək nəticələr nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

4.7. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması

4.7.1. Özüaxımlı kanalizasiya boru kəmərlərinin (novların, kanalların) hidravlik hesabatı tullantı sularının hesabi maksimum saniyəlik sərfinə, (24) düsturuna əsasən tərtib edilmiş cədvəllər, qrafiklər və nomoqrammaların köməyi ilə aparılmalıdır.

burada v- mayenin hərəkət sürəti, m/s;

C- hidravlik radiusdan və kanalın, yaxud boru kəmərinin islanmış səthinin nahamarlığından asılı olan əmsaldır və (25) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada

n₁-nahamarlıq əmsalı olub dairəvi en kəsikli özüaxımlı kollektorlar üçün 0,014; basqılı boru kəmərləri üçün 0,013 qəbul edilməlidir;

R - hidravlik radius, m;

i - hidravlik maillikdir.

Özüaxımlı boru kəmərləri, novlar və kanallar üçün hidravlik mailliyini (26) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.

burada g - sərbəst düşmə təcili, m/s²;

λ - uzunluq boyu sürtünməyə müqavimət əmsalı olub axımın müxtəlif turbulentlik dərəcəsini nəzərə alan (27) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - ekvivalent nahamarlıq, sm;

R - hidravlik radius, sm;

a₂- boru və kanalların nahamarlıq xarakterini nəzərə alan əmsal;

Re - Reynolds ədədidir.

və a₂-nin qiymətləri cədvəl 19-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 19. Boru və kanallar üçün , (sm) və a₂-nin qiymətləri

Borular və kanallar	, sm	a₂

Borular:
beton və dəmir-beton	0,2	100
saxsı	0,135	90
çuqun	0,1	83
polad	0,08	79
xrizotilsement	0,06	73
Kanallar:
butdan, yonulmuş daşdan	0,635	150
kərpic	0,315	110
beton və monolit dəmir-beton	0,3	120
həmçinin, yığma (zavod istehsalı olan)	0,08	50

4.7.2. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesabatında mayenin hərəkət sürətini v təyin etdikdə digər düsturlar (Manninq və s.) əsasında, xarici ölkələrdə istehsal olunan borular üçün onların nahamarlıq əmsalını n nəzərə alaraq hazırlanmış mövcud proqramlardan istifadə etməyə yol verilir.

4.7.3. Zərurət olduğu halda yeni layihələndirilən və yenidən qurulan fəaliyyətdə olan yağış şəbəkələrinin en kəsiklərinin təyin edilməsi və eyni zamanda qəbul edilmiş Phəddi aşma dövrünün müvafiq əsaslandırılması üçün ilkin hesabatların aparılmasında sadələşdirilmiş hidravlik hesablama metodunun tətbiqinə yol verilir.

4.7.4. Kanalizasiya basqılı boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması TN və Q 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən aparılmalıdır.

4.7.5. Xam və qıcqırdılmış, həmçinin fəal lili nəql etdirən basqılı lil kəmərlərinin hidravlik hesablanması hərəkətin rejimi, çöküntülərin tərkibinin xüsusiyyəti və fiziki xassələri nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

Nəmliyi ≥ 99% olan çöküntü tullantı mayelərinin hərəkət qanunlarına tabe olur.

4.7.6. Diametri 150-400 mm olan basqılı lil kəmərləri hesablanan zaman hidravlik maillik (28) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada r_or - çöküntünün nəmliyi, %;

λ - uzunluq boyu sürtünməyə müqavimət əmsalı olub (29) düsturu ilə hesablanmalıdır

v - çöküntünün hərəkət sürəti, m/s.;

D - boru kəmərinin diametri, m;

- boru kəmərinin diametridir, sm.

Diametri 150 mm olan lil kəmərləri üçün λ-nın qiyməti 0,01 qədər artırılmalıdır.

4.8. Boruların minimal diametrləri

4.8.1. Özüaximli şəbəkələrdə boruların diametrləri aşağıda göstərilənlərdən kiçik qəbul edilməməlidir:

küçə şəbəkələri üçün - 200 mm, məhəllədaxili, məişət və istehsalat kanalizasiyası -150 mm;

yağış və ümumiaxımlı küçə şəbəkəsi - 250 mm, məhəllədaxili - 200 mm.

Basqılı lil kəmərlərinin minimal diametri -150 mm.

Qeydlər: 1. Tullantı su sərfi 300 m³/sut-ya qədər olan yaşayış məntəqələrində məhəllədaxili və küçə şəbəkələrində diametri 150 mm olan borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

2. İstehsalat kanalizasiyası üçün müvafiq əsaslandırma olduqda diametri 150 mm-dən kiçik borulardan istifadə olunmasına yol verilir.

4.9. Hesabi sürətlər, boru və kanalların dolması

4.9.1. Kanalizasiya şəbəkələrinin lillənməsinin qarşısını almaq üçün tullantı sularının hesabi hərəkət sürətləri boru və kanalların dolma dərəcəsindən və tullantı sularındakı asılı maddələrin iriliyindən asılı olaraq qəbul edilməlidir. Məişət və yağış kanalizasiya şəbəkəsində boruların maksimal hesabi dolmasında minimum hərəkət sürətləri cədvəl 20-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 20. Məişət və yağış kanalizasiya şəbəkəsində boruların maksimal dolmasında minimum hesabi hərəkət sürətləri

Diametr, mm	Aşağıdakı H/D dolma dərəcələrində sürətin minimum qiymətləri, v_min, m/s
Diametr, mm	0,6	0,7	0,75	0,8
150 – 250 300 – 400 450 – 500 600 – 800 900 1000 – 1200 1500 1500-dən böyük	0,7 - - - - - - -	- 0,8 - - - - - -	- - 0,9 1 1,10 - - -	- - - - - 1,2 1,3 1,5
*Q e y d:* 1. İstehsalat tullantı suları üçün minimal sürətlər ayrı-ayrı sənaye sahələri üzrə müəssisələrin inşaat layihələndirilməsinə mövcud göstərişlər əsasında, yaxud istismar göstəricilərinə görə qəbul edilməlidir. 2. Tərkibindəki asılı maddələrin xarakterinə görə məişət tullantı sularına yaxın olan istehsalat tullantı suları üçün minimal sürətlər məişət tullantı suları üçün olduğu kimi qəbul edilməlidir. 3. P=0,33 ildə yağış kanalizasiyası üçün minimal sürət 0,6 m/s qəbul edilməlidir.

4.9.2. Şəffaflandırılmış, yaxud bioloji təmizlənmiş tullantı sularının novlarda və borularda minimal hərəkət sürətinin 0,4 m/s qəbul edilməsinə yol verilir.

Tullantı sularının hesabi maksimal hərəkət sürətləri (m/s) qəbul edilməlidir: metal və plastik kütlədən hazırlanmış borularda - 8 m/s, qeyri-metal (beton, dəmir-beton və asbestsement) borularda - 4 m/s; yağış kanalizasiyası üçün müvafiq olaraq 10 və 7 m/s.

4.9.3. Şəffaflandırılmamış tullantı sularının dükerlərdə hesabi hərəkət sürəti 1 m/s-dən az qəbul edilməməlidir; tullantı sularının dükerə yaxınlaşdığı yerlərdə sürətlər dükerin özündə olan sürətlərdən çox olmamalıdır.

4.9.4. Xam və qıcqırdılmış çöküntülərin, həmçinin sıxlaşdırılmış aktiv lilin basqılı lil kəmərlərində minimal hərəkət sürətləri cədvəl 21-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 21. Xam və qıcqırdılmış çöküntülərin, həmçinin sıxlaşdırılmış aktiv lilin basqılı lil kəmərlərində minimal hesabi hərəkət sürətləri

Çöküntünün nəmliyi, %

V_min, m/s

Çöküntünün nəmliyi, %

V_min, m/s

D = 150-200 mm

D =250-400 mm

D = 150-200 mm

D =250-400 mm

0,8

0,9

1,0

1,1

1,2

0,9

1,0

1,1

1,2

1,3

1,4

1,7

1,9

1,4

1,5

1,8

2,1

4.9.5. Yağış və sututarlara axıdılmasına yol verilən istehsalat tullantı sularının kanallarda maksimal hərəkət sürətləri cədvəl 22-ə əsasən qəbul edilməlidir.

4.9.6.İstənilən en kəsiyə malik boru kəmərləri və kanalların (düzbucaq şəkilli istisna olmaqla) hesabi dolması diametrin (hündürlüyün) 0,7-dən çox olmamalıdır.

Cədvəl 22. Yağış və sututarlara axıdılmasına yol verilən istehsalat tullantı sularınınkanallarda maksimal hərəkət sürətləri

Qrunt və ya kanalın bərkidilməsinin növü

Axımın dərinliyi 0,4-1 m olduqda kanallarda maksimal sürətlər, m/s

Beton lövhələrlə bərkitmə

Əhəng daşı, orta ölçülü qum daşı

Çimlə örtülmə:

Yastısına

divar kimi

Döşənmə:

birqat

ikiqat

1,6

3 - 3,5

Q e y d. Axının dərinliyi 0,4 m-dən az olduqda tullantı sularının hərəkət sürətləri 0,85, dərinlik 1 m-dən çox olduqda isə 1,24 əmsalı ilə qəbul edilməlidir.

Düzbucaq en kəsiyə malik kanalların hesabi dolmasının hündürlüyünün 0,75-dən çox olmayaraq qəbul edilməsinə yol verilir.

Yağış və ümumiaxımlı su kənarlaşdırıcı sistemlərin boru kəmərlərində tam dolmanın qəbul edilməsinə yol verilir.

4.10. Boru kəmərləri, kanal və novların maillikləri

4.10.1. Boru kəmərləri və kanalların minimal maillikləri onlarda tullantı sularının yol verilən minimal hərəkət sürətlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Bütün kanalizasiya sistemləri üçün minimal mailliklər diametri 150 mm olan borular üçün 0,008; 200 mm olan borular üçün isə 0,007 qəbul edilməlidir.

Yerli şəraitdən asılı olaraq: qrunt suyunun səviyyəsi yüksək olan yerlərdə (≤ 1 m); eni ≤ 7 m olan küçələrdə; kommunikasiya xətlərinin sıx olduğu küçələrdə; geoloji baxımdan qrunt əlverişli olmadıqda; III kateqoriya (nəm, xırda dənəli, sıxlığı az olan qumlar; konsistensiya əmsalı İ_L≤ 0,5, məsaməlik əmsalı e < 0,9 olan nəmli yarımbərk gillər, gillicələr, məsaməlik əmsalı e < 0,7 olan qumluca) qruntlarda; IY kateqoriya (narın qumlar; dənələrinin ölçüsündən asılı olmayaraq su ilə doymuş qumlu qruntlar; konsistensiya əmsalı İ_L≤ 0,5 olan tozlu gillər; konsistensiya əmsalı İ_L≤ 0,5, məsaməlik əmsalı e ≥ 0,9 olan gillər, gillicələr, məsaməlik əmsalı e ≥ 0,7 olan qumlucalar) qruntlarda, müvafiq əsaslandırma olduqda şəbəkənin ayrı-ayrı məntəqələrində boruların aşağıda göstərilmiş minimal mailliyinin qəbul edilməsinə yol verilir: diametri 200 mm olan borular üçün - 0,004; 300 mm olan borular üçün - 0,0027;400 mm olan borular üçün - 0,00208;500 mm olan borular üçün - 0,00172;D ≥ 600mm olan boruların mailliyinin isə 1/D ifadəsindən təyin edilməsinə yol verilir.

Yağışqəbuledicilərin birləşmələrində maillik 0,02-ə bərabər qəbul edilməlidir.

4.10.2. Açıq yağış şəbəkələrində yollardakı novların, küvetlərin və suaparıcı kanalların minimal mailliyi cədvəl 23-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 23. Açıq yağış şəbəkələrində yollardakı novların, küvetlərin və suaparıcı kanalların minimal mailliyi

Novlar, küvetlər, kanallar	Minimal maillik
Asfaltbetonla örtülmüş novlar	0,003
Dördkünc daş, yaxud qırma daşla örtülmüş novlar	0,004
Daş döşənmiş yol	0,005
Ayrı-ayrı novlar və küvetlər	0,006
Suaparıcı kanallar	0,003
Polimer, polimerbeton novlar	0,001 – 0,005

4.10.3. Küvet və trapesiya şəkilli en kəsiyə malik kanallarin dibinin eni 0,3 m, dərinliyi isə 0,4 m-dən az olmayaraq qəbul edilməlidir.

5. Kanalizasiya sxemləri və sistemləri

5.1. Yaşayış məntəqələri kanalizasiyasının sxemləri və sistemləri

5.1.1. Yaşayış məntəqələrinin kanalizasiyalaşdırılmasında aşağıda göstərilən sistemlərdən biri qəbul edilməlidir: ayrılmış – tam, yaxud natamam, yarımayrılmış, həmçinin kombinasiya edilmiş.

Yerüstü axım sularının əsaslandırma olduqda və sanitariya-epidemioloji xidmət, suların mühafizəsi və tənzimlənməsi, həmçinin balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə razılaşdırmadan sonra açıq novlar sistemi ilə kənar edilməsinə yol verilir.

5.1.2. Kanalizasiya sistemi yerüstü axım sularının təmizlənməsinə irəli sürülən tələblər, iqlim şəraiti, ərazinin relyefi və digər amillər nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

Yağışın intensivliyi q₂₀< 90 l/(s.ha) olan rayonlarda yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tətbiqinin mümkünlüyünə baxılmalıdır.

5.2. Kiçik yaşayış məntəqələrinin (5000 nəfərə qədər əhalisi olan) və ayrılıqda dayanmış binaların kanalizasiya sistemləri

5.2.1. Kiçik yaşayış məntəqələrində, bir qayda olaraq, yarımayrılmış kanalizasiya sistemləri tətbiq olunmalıdır.

5.2.2. Kiçik yaşayış məntəqələri üçün, bir qayda olaraq, bir, yaxud bir neçə yaşayış məntəqəsi, ayrı-ayrı bina qrupları və istehsalat zonaları üçün mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya sxemləri nəzərdə tutulmalıdır.

Mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya sxemləri yaşayış və istehsalat zonaları üçün, tərkibində peyin olan tullantı suları istisna olmaqla, birləşmiş layihələndirilməlidir. Belə hallarda məişət və istehsalat tullantı sularının birləşdirilməsi maddə 5.3.7-nin göstərişləri nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir.

Yaşayış və istehsalat zonaları üçün müvafiq texniki-iqtisadi əsaslandırma olduqda, ayrıca mərkəzləşdirilmiş sistemlərin qəbul edilməsinə yol verilir.

5.2.3. Mərkəzləşdirilməmiş kanalizasiya sxemlərinin qəbuluna aşağıdakı hallarda yol verilir:

su təchizatı üçün istifadə edilən sudaşıyıcı layların çirklənmə təhlükəsi olmadıqda;

mövcud, yaxud yenidən qurulan yaşayış məntəqələrində birinci növbədə kanalizasiyalaşdırılmalı olan obyektlər üçün (xəstəxanalar, məktəblər, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri, inzibati-təsərrüfat binaları, ayrı-ayrı yaşayış binaları, sənaye müəssisələri və s.) mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya olmadıqda, həmçinin kanalizasiyalaşdırılmalı obyektlər 500 m-dən uzaq məsafədə yerləşdikdə yaşayış məntəqələrinin birinci mərhələ tikintisində;

ayrı-ayrı bina, yaxud binalar qrupunun kanalizasiyalaşdırılmasına ehtiyac olduqda.

5.2.4. Mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya sxemlərində tullantı sularını təmizləmək üçün aşağıdakı qurğular tətbiq edilməlidir:

təbii bioloji təmizləmə (filtrasiya sahələri, bioloji nohurlar);

süni bioloji təmizləmə (aerotenklər və müxtəlif növ biosüzgəclər, dövretdirici oksidləşdirici kanallar);

iş növbəsi heyətinin müvəqqəti yaşadığı qəsəbələr, eləcə də insanların fasilələrlə olduğu digər obyektlər üçün fiziki-kimyəvi təmizləmə.

5.2.5. Mərkəzləşdirilməmiş kanalizasiya sxemlərində tullantı sularını təmizləmək üçün süzücü quyular, yeraltı süzmə sahələri, qum-çınqıl süzgəcləri, süzmə xəndəkləri, tam oksidləşmə üçün aerotenklər, fasilələrlə işləyən obyektlər üçün (turist bazaları, uşaq istirahət evləri və s.) fiziki-kimyəvi təmizləmə tətbiq edilməlidir.

5.2.6. Kiçik yaşayış məntəqələrinin tullantı sularını təmizləmək üçün DÜİST 25298-in tələblərinə uyğun, zavod şəraitində hazırlanmış qurğulardan istifadə edilməlidir.

5.2.7. Məişət tullantı suyunun sərfi 1 m³/sut-ya qədər olan və ayrılıqda dayanmış binalar üçün lyüftklozet, yaxud çirkab quyusunun inşasına yol verilir.

5.2.8. Çamaşirxanaların sintetik səthi fəal maddələrlə (SSFM) çirklənmiş tullantı sularını 1:9 nisbətində qarışdırılmış məişət tullantı suları ilə birlikdə təmizləməyə yol verilir. Hamam-çamaşırxana tullantı suları üçün bu nisbət 1:4, hamam suları üçün 1:1 olmalıdır.

Müvafiq əsaslandırma olduqda tənzimləyicirezervuarların tətbiqinə yol verilir.

Hamam-çamaşırxana tullantı sularının miqdarı çox olduqda SSFM-in miqdarını yol verilən qatılığa çatdırmaq üçün belə suların əlavə emalı nəzərdə tutulmalıdır.

5.2.9. Kiçik yaşayış məntəqələrinin tullantı suları təmizləyici məntəqəyə nasoslarla nəql etdirilən hallarda təmizləyici qurğular nasosların məhsuldarlığına hesablanmalıdır.

5.3. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemləri və sistemləri

5.3.1. Sənaye müəssisələrinin su təsərrüfatı sistemi istehsalat sularının ayrı-ayrı texnoloji proseslərdə maksimum təkrar (ardıcıl) istifadə edilməsi və soyuducu suyun ayrı-ayrı sexlər, yaxud bütün müəssisə üçün təkrar istifadəyə qaytarılması ilə layihələndirilməlidir. Sistemdə geri qaytarılmayan itkilər yerüstü axım sularının toplanması, məişət, şəhər və istehsalat tullantı sularının təmizlənməsi və zərərsizləşdiririlməsindən sonra təkrar istifadəyə qaytarılması hesabına bərpa edilməlidir.

İstehsalat ehtiyaclarını ödəmək üçün suyun düzaxımlı sistemlə verilməsinə və istifadədən sonra təmizlənərək sututara axıdılmasına, yalnız müvafiq əsaslandırmadan və suyun mühafizəsi və istifadəsinin tənzimlənməsi və balıq təsərrüfatı orqanları ilə razılaşdırıldıqdan sonra yol verilir.

5.3.2. Sənaye müəssisələri kanalizasiyasının sxemi və sistemi seçilərkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

tullantısız, az sulu və susuz istehsalatın tətbiqi, quru proseslərdən istifadə edilməsi, qapalı su təsərrüfatı sisteminin yaradılması, hava ilə soyutma sistemlərinin tətbiqi və s. hesabına texnoloji prosesdə çirklənmiş tullantı sularının yaranmasının qarşısının alınmasının mümkünlüyü;

müxtəlif texnoloji proseslərdə istifadə edilən suyun keyfiyyəti və miqdarına tələblər;

müxtəlif texnoloji proseslərdə yaranan tullantı sularının miqdarı və xarakteristikası və onların

tərkibində olan çirkləndirici maddələrin fiziki-kimyəvi xassələri, su tələbatının və kənar edilməsinin material və enerji balansı;

tullantı sularından ayrı-ayrı birləşmə və istehsal məhsullarının çıxarılması və sudan təkrar istifadə edilməsi, həmçinin istehsalat su təchizatının yerli qapalı sistemini yaratmaq üçün tullantı sularının yarandıqları yerdə təmizlənməsinin mümkünlüyü;

suyun keyfiyyətinə müxtəlif tələblər irəli sürən müxtəlif texnoloji proseslərdə sudan ardıcıl istifadənin mümkünlüyü;

yerli təmizləmə tələb edən tullantı sularının ayrıca axın şəklində çıxarılmasının mümkünlüyü;

oxşar keyfiyyət göstəricilərinə malik olan tullantı sularının birləşdirilməsinin mümkünlüyü;

təmizlənmiş məişət və şəhər, həmçinin yerüstü axım sularından istehsalatda istifadənin və suobyektlərinə tullantı suyu axıtmayan qapalı su təsərrüfatı sisteminin yaradılmasının mümkünlüyü;

kanalizasiyaya müxtəlif tullantı suları daxil olduqda boru kəmərlərində müxtəlif qazların, yaxud bərk maddə şəklində məhsulların yaranması ilə kimyəvi proseslərin getməsinin mümkünlüyü;

istehsalat tullantı sularının su obyektlərinə, yaxud yaşayış məntəqəsinin və ya digər su işlədicinin kanalizasiya sisteminə axıdılma şərtləri.

5.3.3. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiyalaşdırılması, bir qayda olaraq, tam ayrılmış sistemlə nəzərdə tutulmalıdır.

5.3.4. Xüsusi təmizlənmə tələb edən tullantı suları istehsalata qaytarılmazdan, yaxud su obyektlərinə, yaxud yaşayış məntəqəsinin, yaxud digər su işlədicinin kanalizasiya sisteminə axıdılmazdan əvvəl hazırlanması üçün müstəqil axınla kənarlaşdırılmalıdır.

5.3.5. Müxtəlif çirkləndirici maddələrə malik istehsalat tullantı sularının axınları onların birlikdə təmizlənməsi məqsədəuyğun hesab edilən hallarda birləşdirilə bilər.

5.3.6. İstehsalat və şəhər tullantı sularının meydançadan kənar qurğularda-onlara daxil olan tullantı sularının xarakterindən və onlardan təkrar istifadə şərtlərindən asılı olaraq-birlikdə, yaxud ayrılıqda təmizlənməsinə yol verilir.

5.3.7. Məişət tullantı suları ilə birlikdə kənar ediləcək və təmizlənəcək istehsalat tullantı suları:

şəbəkə və qurğuların işini pozmamalı;

tərkibində kanalizasiya şəbəkəsi borularını tuta biləcək, yaxud boruların divarlarına çökə biləcək maddələr olmamalı;

kanalizasiya qurğularının elementlərinə və boruların materialına dağıdıcı təsir göstərməməli;

tərkibində kanalizasiya şəbəkə və qurğularında toksik və partlama qabiliyyəti olan qazlar yarada biləcək yanacaq qarışıqları olmamalı;

tərkibində təmizləyici qurğuların işini pozan, yaxud gələcəkdə onlardan texniki su təchizatında istifadəyə, yaxud su obyektlərinə axıtmağa (təmizləmə səmərəsi hesaba alınmaqla) mane ola biləcək zərərli maddələr yol verilən həddən artıq olmamalıdır.

Yuxarıda qeyd edilən tələblərə cavab verməyən istehsalat tullantı suları ilkin təmizləndikdən sonra məişət tullantı suları ilə birlikdə kənar edilə və təmizlənə bilər. Bu suların ilkin təmizlənmə dərəcəsi yaşayış məntəqəsinin və ya digər su işlədicilərin təmizləyici qurğularını layihələndirən təşkilatlarla razılaşdırılmalıdır.

5.3.8. İstehsalat prosesində çirklənməyən tullantı suları müəssisənin istehsalat su təchizatı sistemlərində, o cümlədən suvarmada istifadə edilməli, yaxud digər tələbatçıya verilməlidir.

5.3.9. Sənaye müəssisələrinin tullantı sularının miqdarı texnoloji göstəricilərə əsasən, tullantı sularından təkrar istifadə edilməsi və dövriyyəyə buraxılmasının mümkünlüyünü nəzərə alaraq su təsərrüfatı balansı təhlil edilməklə təyin edilməlidir; belə göstəricilər olmadıqda oxşar müəssisələrdə vahid məhsul, yaxud xammal istehsalına su sərfi əsas götürülməklə hesablanmalıdır. Sənaye müəssisələrinin tullantı sularının ümumi miqdarından yaşayış məntəqəsinin, yaxud digər su işlədicinin kanalizasiyasına qəbul edilən miqdar ayrılmalıdır.

5.4. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının kanalizasiyalaşdırılma sxemi

5.4.1. Kanalizasiyanın ayrılmış sistemində yerüstü axım suları yerli, yaxud yerüstü axım sularının mərkəzləşdirilmiş təmizləyici qurğularında təmizlənməlidir. Belə hallarda mövcud tələblərdən asılı olaraq, mexaniki təmizləmə qurğularından (barmaqlıqlar, qumtutanlar, durulducular, süzgəclər) istifadə edilməlidir. Bəzi hallarda yerüstü axım suları, məişət və istehsalat tullantı sularının birlikdə təmizlənməsi mümkündür. Belə hallarda yerüstü axımsuları toplayıcılarda yığılmalı və şəhər tullantı sularının minimal axım saatlarında kanalizasiya sisteminə yönəldilməlidir.

5.4.2. Yarımayrılmış kanalizasiya sistemində yerüstü axım sularının, məişət və istehsalat tullantı suları ilə qarışığı şəhər tullantı suları üçün qəbul edilmiş tam sxem üzrə təmizlənməlidir.

Təmizləyici qurğulara düşən hidravlik yükü azaltmaq üçün tənzimləyici həcmlərdən istifadəyə yol verilir.

5.4.3. Sənaye müəssisələri ərazisində yaranan yerüstü axım suları təmizlənməlidir. Müəssisələrdə yaranan yerüstü axım sularının təmizlənməsi üçün tədbirlər ərazini və havanı çirkləndirən mənbələr, su toplanan hövzənin səciyyəvi xüsusiyyətləri, bu rayonda düşən atmosfer yağıntıları haqqında məlumat, suvarma və ərazinin yuyulma rejimləri haqqında faktiki göstəricilər əsasında hazırlanmalıdır.

Müəssisənin ərazisi onun səthində toplanan çirkləndiricilərin tərkibi və miqdarına görə yaşayış zonasında olandan az fərqlənən hallarda yerüstü axım sularının yaşayış məntəqəsinin yağış kanalizasiyasına yönəldilməsinə yol verilir.

5.4.4. Yerüstü axımsularının təmizlənməyə kənarlaşdırılmasının sxemi texniki imkanın qiymətləndirilməsi və iqtisadi cəhətdən sərfəli olması nəzərə alınaraq seçilməlidir. Yerüstü axım sularından istehsalat su təchizatı sistemlərində istifadə olunması və bu suların müstəqil təmizlənməsi ön planda durmalıdır.

5.4.5. Yerüstü axımsularının kənarlaşdırılması və təmizlənməsi sxemi hazırlanan zaman konkret şəraitlərdən (çirkləndirmə mənbələri, su toplanan hövzənin ölçüləri, yerləşməsi və relyefi) asılı olaraq istehsalat ərazilərinin zərərli maddələr düşə biləcək ayrı-ayrı sahələrinin təcrid edilməsinə ehtiyacın olması nəzərə alınmalıdır. Bu sahələrdən tullantı suları istehsalat, yaxud ilkin təmizlən-dikdən sonra yağış kanalizasiyasına axıdılmalıdır. Bəzi hallarda xarakterinə və ərazisinin çirklənmə dərəcəsinə görə fərqlənən istehsalat sahələrinin axımlarının ayrılıqda təmizlənməsinin məqsədə-uyğunluğu qiymətləndirilməlidir.

5.4.6. Yerüstü axımsularının təmizlənməsi üçün istismarı sadə və etibarlı işi ilə seçilən mexaniki və fiziki-kimyəvi təmizləmə qurğularından istifadə edilməlidir. Bütün hallarda durulducular tətbiq olunmalıdır. Təmizləmə prosesini intensivləşdirmək və durulducularda olduğundan daha dərin təmizləmə dərəcəsini təmin etmək üçün süzmə, koaqulyasiya və flotasiyadan istifadə edilməlidir.

Üzvi qarışıqların miqdarını azaltmaq lazım olduqda şəffaflanmış su bioloji təmizləmə qurğularına yönəldilməlidir. Şəhər və yerüstü axımsularının bioloji təmizlənməsini sürətləndirmək üçün aerotenklərdə təmas-stabilizasiya üsulundan istifadə etməyə yol verilir.

6. Kanalizasiya şəbəkələri və onların üzərindəki qurğular.

Şəbəkələrin trassalaşdırılması və boru kəmərlərinin çəkilməsi şərtləri

6.1. Özüaxımlı (basqısız) kanalizasiya şəbəkələri bir qayda olaraq bir xətdən ibarət layihələndirilirlər.

Q e y d:

1. Özüaxımlı kanalizasiya kollektorları paralel çəkildikdə qəza hallarında onların təmirini təmin etmək məqsədilə ayrı-ayrı sahələrdə (bu harada mümkünsə) bir-birləri ilə bağlantılar nəzərdə tutmaq lazımdır.

2. Sanitariya-epidemioloji xidmət ilə razılaşdırma olduqda suyun qəza rezervuarlarına (sonradan kənarlaşdırmaq şərtilə), təmizləyici qurğularla təchiz olunmuş yağış kollektorlarına axıdılmasına yol verilir.

6.2. Basqısız kanalizasiya şəbəkələrinin (kollektorlarının) etibarlı fəaliyyəti boru (kanal) materialının və calaq birləşmələrinin nəql etdirilən tullantı suları, eləcə də su səthindəki qaz mühitinin təsirindən yarana biləcək korroziyaya dayanıqlığı ilə təyin edilir.

6.3. Baş planlarda şəbəkənin yerləşməsi, həmçinin planda və kəsişmə zamanı boruların xarici səthindən qurğulara və mühəndis kommunikasiya xətlərinə qədər minimal məsafələr AzDTN 2.6-1-in tələblərinə əsasən qəbul edilməlidir.

6.4. Kanalizasiyanın basqılı boru kəmərləri nəql etdirilən tullantı suyunun aqressivliyi, tərkibində asılı maddələrin miqdarı və s. səciyyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir. Belə hallarda boru kəmərlərinin istismarı prosesində onların çevik təmiri və ya ayrı-ayrı məntəqələrinin yeni borularla əvəz edilməsi üçün əlavə tədbirlər nəzərdə tutulmalı, həmçinin tutulmayan müvafiq boru kəmərləri armaturları qəbul edilməlidir.

6.5. Bir neçə basqılı boru kəməri paralel çəkildikdə boruların xarici səthləri arasındakı məsafə onların çəkilməsi zamanı işin yerinə yetirilmə şəraitindən, boruların birində qəza baş verdikdə digərlərinin müdafiəsinin borunun materialından asılı olaraq təmin olunması, daxili təzyiqdən və geoloji şəraitdən asılı olaraq TNvəQ 2.04.02-ə əsasən qəbul edilməlidir.

6.6. Lövhəli, yaxud mədən qazma üsulu ilə çəkiləcək, o cümlədən çox dərində yerləşəcək kollektorların layihələndirilməsi TN və Q 2.09.03 və lövhəli keçid tunel üsulu ilə şəhərlərdə və sənaye müəssisələrində kollektorların tikintisi və işlərin qəbuluna dair göstərişlərin (SN 322) tələbləri əsasında yerinə yetirilməlidir.

Paralel çəkilmiş iki kollektor arasındakı məsafə onlardan ən böyüyünün diametrinin 5 misli qədər, lakin 10 m-dən az olmayaraq qəbul edilməlidir.

6.7. Yaşayış məntəqələri ərazisində kanalizasiya kollektorlarının yer səthində və yer səthindən müəyyən hündürlükdə çəkilməsinə yol verilmir.

Dərin yarğanları, suaxarları və sututarları kəsib keçdikdə, həmçinin yaşayış məntəqələrinin sərhədlərindən kənarlarda boru kəmərlərinin yer səthində və yer səthindən müəyyən hündürlükdə çəkilməsinə yol verilir.

6.1. Boru kəmərlərinin dönmələri, birləşmələri və basdırılma dərinlikləri

6.1.1. Birləşdirilən və kənarlaşdırıcı borular arasındakı bucaq 90⁰-dən az olmamalıdır.

Q e y d. Quyuda dik boru ilə düşmə və yağış suyu qəbul edənləri birləşdirən boruda düşmə olduqda birləşdirilən və kənarlaşdırıcı borular arasında istənilən bucağın olmasına yol verilir.

6.1.2. Kollektorlarda birləşmələr və dönmələr quyularda olmalıdır; quyudakı novun dönmə radiusu borunun diametrindən az olmamalıdır, diametri 1200 mm və daha böyük olan kollektorlarda dönmə radiusu kollektor diametrinin ən azı 5 mislinə bərabər olmalı və əyrinin əvvəlində və sonunda baxış quyuları nəzərdə tutulmalıdır.

6.1.3. Müxtəlif diametrli boru kəmərləri quyularda boruların üst səviyyələri ilə birləşdirilməlidir. Müvafiq əsaslandırma olduqda boruların hesabi su səviyyələri ilə birləşdirilməsinə yol verilir.

6.1.4. Kanalizasiya boru kəmərlərinin minimal basdırılma dərinliyi istilik texniki hesabatlarla və ya bu rayondakı şəbəkələrin istismar təcrübəsinə əsasən qəbul edilməlidir. İstismar göstəriciləri olmadıqda boru novunun minimal döşənmə dərinliyi diametri 500 mm-ə qədər olan borular üçün 0,3 m; bundan böyük diametrli borular üçün sıfır temperaturun qrunta ən böyük keçmə dərinliyindən 0,5 m az, planlaşdırma, yaxud yer səthindən borunun üstünə qədər ≥ 0,7 m qəbul edilməsinə yol verilir.

Lövhəli keçidlə döşənmiş kollektorların minimal basdırılma dərinliyi yer, yaxud planlaşdırma səthindən lövhənin yuxarısına qədər ən azı 3 m qəbul edilməlidir.

Borunun yuxarı səthinə qədər 0,7 m və bundan dayaz basdırılmış boru kəmərləri donmaqdan və yerüstü nəqliyyat vasitələri ilə zədələnmədən qorunmalıdırlar.

Lövhəli, yaxud mədən qazma üsulu ilə döşənəcək boruların, həmçinin kollektorların maksimum basdırılma dərinliyi boruların materialından, qrunt şəraitindən, işin yerinə yetirilmə üsulundan asılı olaraq hesabatla təyin edilməlidir.

6.2. Borular, dayaqlar, armaturlar və boru altındakı əsaslar

6.2.1. Kanalizasiya boru kəmərləri üçün qəbul edilməlidir:

özüaxımlı-basqısız dəmir-beton, beton, saxsı, çuqun, asbestsement, plastmas borular və dəmir-beton detallar;

basqılı - basqılı dəmir-beton, çuqun, asbestsement, polad və plastmas borular.

Q e y d:

1. Çətinliklə gedilə bilən inşaat yerlərində, çökən qruntlarda, işlənilən ərazilərdə, su, dəmir yolu, avtomobil yolu kimi maneələrdən keçidlərdə, təsərrüfat-içməli su kəmərləri ilə kəsişən yerlərdə, boru kəməri estakadalar üzərində çəkildikdə, boruların mexaniki zədələnmə ehtimalı olan yerlərdə basqısız şəbəkələrdə çuqun, basqılı şəbəkələrdə polad borulardan istifadə edilməsinə yol verilir.

2. Aqressiv mühitdə çəkilən boru kəmərlərində korroziyaya dayanıqlı borulardan istifadə edilməlidir.

3. Polad boru kəmərlərinin xarici səthi korroziya əleyhinə təcridedici materialla örtülməlidir. Elektrokorroziyanın mümkün ola biləcəyi sahələrdə boru kəmərlərində katod müdafiəsi nəzərdə tutulmalıdır.

6.2.2. Borular altındakı əsasın növü qruntların daşıyıcı qabiliyyətindən və onlara düşən yükdən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Qayalıq, axar qumlu, bataqlıq və I tip çökən qruntlar istisna olmaqla bütün qruntlarda borular xəndəyin hamarlanmış və döyəclənmiş dibində çəkilməlidir.

Qayalıq qruntlarda borular yerli qumlu, yaxud çınqıllı qruntdan hazırlanmış və qalınlığı 10 sm olan yastıq üzərində, palçıqlı, torflu və digər zəif qruntlarda süni əsaslar üzərində çəkilməlidir.

6.2.3. Ehtiyac olduqda basqılı boru kəmərlərinin üzərində quyularda siyirtmələr, vantuzlar, buraxıcılar və kompensatorların qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

6.2.4. Basqılı boru kəmərlərinin buraxıcı istiqamətində mailliyi 0,001-dən az olmamalıdır.

Buraxıcıların diametri 3 st-dan çox olmayan müddətdə boru kəməri məntəqəsinin tam boşaldılmasına hesablanmalıdır.

Boşaldılan məntəqədən çıxarılmış tullantı suyu su obyektinə axıdılmadan xüsusi kameraya toplanmalı və oradan kanalizasiya şəbəkəsinə axıdılmalı, yaxud avtosistern ilə ərazidən çıxarılmalıdır.

6.2.5. Boru kəmərlərinin şaquli, yaxud üfüqi istiqamətdə dönmələrində calaq yerlərinin qəbul edə bilmədiyi qüvvələri neytrallaşdırmaq üçün TNvəQ 2.04.02-ə əsasən dayaqlar nəzərdə tutulmalıdır.

6.3. Baxış quyuları

6.3.1.Bütün sistemlərdən olan özüaxımlı kanalizasiya şəbəkələrində aşağıda göstərilən yerlərdə baxış quyuları nəzərdə tutulmalıdır:

boru, yaxud kollektorların birləşdiyi yerlərdə;

istiqamətin, mailliyin və boru kəmərlərinin diametrinin dəyişdiyi yerlərdə;

boruların diametrindən asılı olaraq düzxətli sahələrdə:150 mm- 35 m, 200-450 mm- 50 m, 500-600 mm- 75 m, 700-900 mm- 100 m, 1000-1400 mm-150 m,1500-2000 mm- 200 m, >2000 mm- 250-300 m.

6.3.2. Məişət və istehsalat kanalizasiyası baxış quyularının, yaxud kameralarının planda ölçüləri ən böyük diametrə malik boruya görə qəbul edilir:

diametri 600 mm-ə qədər olan boru kəmərlərində - eni və uzunu 1000 mm;

diametri ≥ 700 mm olan boru kəmərlərində - uzunluğu D + 400 mm, eni D + 500 mm.

Dairəvi şəkilli baxış quyularının diametri: duiametri 600 mm-ə qədər olan boru kəmərlərində - 1000 mm, 700 mm olduqda -1250 mm, 800-1000 mm olduqda - 1500 mm, ≥1200mm olduqda isə 2000 mm qəbul edilməlidir.

Q e y d:

1. Dönmələrdəki baxış quyularının planda ölçüləri onlarda dönmə novlarının yerləşmə şəraitindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

2. Diametri 150 mm-dən böyük olmayan və basdırılma dərinliyi 1,2 m-ə qədər olan boru kəmərlərində diametri 700 mm olan baxış quyularının tikilməsinə yol verilir. Bu quyular istismar heyətinin düşməməsi şərti ilə yalnız təmizləyici vasitələrin endirilməsinə xidmət edir.

3. Basdırılma dərinliyi 3 m-dən çox olduqda baxış quyularının diametri 1500 mm-dən az olmamalıdır.

6.3.3. Baxış quyularının işçi hissəsinin hündürlüyü (döşəmədən tavana qədər) 1800 mm qəbul edilməlidir; baxış quyularının işçi hissəsinin hündürlüyü 1200 mm-dən az olduqda onların eninin D +300 mm, lakin 1000 mm-dən az olmayaraq qəbul edilməsinə yol verilir.

6.3.4. Baxış quyularının hissəsində aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

quyuya düşmək üçün polad ayaqaltılar, yaxud asma nərdivan;

diametri 1200 mm-dən böyük olan boru kəmərlərində işçi hissəsinin hündürlüyü 1500 mm-dən çox olduqda – iş meydançasının 1000 mm hündürlüyündə hasara alınması.

6.3.5. Baxış quyularındakı novun rəfləri böyük diametrli borunun yuxarı səviyyəsində olmalıdır.

Diametri ≥ 700 mm olan boru kəmərlərindəki baxış quyularında iş meydançasını novun bir tərəfində, digər tərəfində isə eni 100 mm-dən az olmayaraq rəfin nəzərdə tutulmasına yol verilir. Diametri > 2000 mm olan boru kəmərlərindəki baxış quyularında iş meydançasının konsollarda qurulmasına yol verilir. Belə hallarda novun açıq hissəsinin ölçüləri 2000x2000 mm-dən az olmamalıdır.

6.3.6. Yağış kanalizasiyası baxış quyularının planda ölçüləri: diametri ≤ 600 mm olan boru kəmərlərində - diametri 1000 mm; diametri ≥ 700 mm olan boru kəmərlərində -dairəvi, yaxud novlu hissəsinin uzunluğu 1000 mm və eni ən böyük borunun diametrinə bərabər düzbucaq şəkilli.

Diametri 700 mm-dən 1400 mm daxil olmaqla boru kəmərlərində baxış quyularının işlək hissəsinin hündürlüyünü ən böyük diametrli borunun novundan qəbul etmək lazımdır; diametri ≥ 1500 mm olan boru kəmərlərində işlək hissələr nəzərdə tutulmur.

Baxış quyularının novlarının rəfləri yalnız diametri ≤ 900 mm olan boru kəmərlərindəki quyularda ən böyük boru diametrinin yarısı səviyyədə nəzərdə tutulmalıdır.

6.3.7. Bütün sistemlərdən olan kanalizasiya şəbəkələrindəki baxış quyularının boğazlarının diametri 700 mm qəbul edilməlidir; diametri ≥ 600 mm olan boru kəmərlərinin dönmələrində, həmçinin düzxətli sahələrində 300-500 m məsafələrdən bir quyuların işlək hissəsinin və boğazının ölçüləri şəbəkənin təmizlənməsinə lazım olan avadanlığın maneəsiz endirilməsi üçün nəzərdə tutulmalıdır.

6.3.8. Quyuların qapaqları təkmilləşdirilmiş örtüyə malik yollarda yolun gediş hissəsi ilə eyni səviyyədə, yaşıllıq zonasında torpaq səviyyəsindən 50-70 mm və tikinti olmayan ərazidə 200 mm hündür qoyulmalıdır. Ehtiyac olduqda qapaqlar kilidlə qoyulur. Qapağın konstruksiyası nəqliyyat vasitələrinin yükünə davamlı olmalı, istismar heyətinin quyuya təhlükəsiz enməsi və oradan çıxmasını təmin etməlidir.

6.3.9. Qrunt sularının hesabi səviyyəsi quyunun dibindən yüksək olduqda quyunun dibi və divarları qrunt suları səviyyəsindən 0,5 m yuxarıya qədər hidroizolyasiya ilə örtülməlidir.

6.3.10. Lövhəli, yaxud mədən qazma üsulu ilə çəkilmiş kollektorlarda diametri 0,9 m-dən az olmayan baxış şaxtaları, yaxud quyuları nəzərdə tutulmalıdır. Baxış şaxta gövdələri, yaxud quyuların aralarındakı məsafə 500 m-dən çox olmamalıdır.

6.3.11. Şaxtaların avadanlığı yeraltı hidrotexniki qurğuların tikintisində təhlükəsizlik qaydaları və kömür, şist, yaxud filiz şaxtalarında təhlükəsizlik qaydalarının tələblərinə cavab verməlidir.

Baxış quyularında hündürlük boyu aralarındakı məsafə 6 m-dən çox olmayan qapaqlı meydançalar, həmçinin metal pilləkən, yaxud dəmir çənbərlər nəzərdə tutulmalıdır. Qapağın planda ölçüsü 600x700 mm-dən az, yaxud diametri 700 mm-dən az olmamalıdır.

6.4. Enmə quyuları

6.4.1. Enmə quyuları aşağıdakı hallarda nəzərdə tutulmalıdır:

boru kəmərlərinin basdırılma dərinliyini azaltmaq üçün;

tullantı sularının maksimal yol verilən hərəkət sürətiniaşmasının, yaxud bu sürətin kəskin dəyişməsinin qarşısını almaq üçün;

yeraltı qurğularla kəsişmə hallarında;

sututardan qabaqkı axırıncı quyuda batırılmış buraxıcılar olduqda.

Q e y d. Diametri 600 mm-ə qədər olan boru kəmərlərində hündürlüyü 0,5 m-ə qədər olan düşmələrin düşmə quyusu olmadan baxış quyusuna boşaltma ilə layihələndirilməsinə yol verilir.

6.4.2. Diametri ≥ 600 mm olan boru kəmərlərində hündürlüyü 3 m-ə qədər olan düşmələr praktik profilli suaşıranlar şəklində qəbul edilməlidir.

Diametri ≤ 500 mm olan boru kəmərlərində hündürlüyü 6 m-ə qədər olan düşmələr quyularda en kəsiyi tullantı suyunu gətirən boru kəmərinin en kəsiyinə bərabər olan dik boru və ya şaquli divar şəklində olmalıdır (tullantı suyunun şaquli divarın 1 poq.m eninə və ya dik borunun diametrinin açılış uzunluğunun 1 poq.m-nə xüsusi sərfi 0,3 m³/s-dən çox olmadıqda).

Quyularda dik borunun üstündə qəbuledici qıf, dik borunun altında isə əsasına metal lövhə qoyulmuş su sipəri-çökəklik nəzərdə tutulmalıdır.

Diametri 300 mm-ə qədər olan dik borular üçün su sipəri-çökəklik əvəzinə istiqamətləndirici dirsək qoyulmasına yol verilir.

6.4.3. Yağış kanalizasiya kollektorlarında düşmənin hündürlüyü 1 m-ə qədər olduqda suaşıran tipli, düşmə hündürlüyü 1-3 m olduqda su sipəri tirlərindən (lövhələrdən) ibarət bir barmaqlıqlı su sipəri-çökəklik tipində, düşmə hündürlüyü 3-4m olduqda iki barmaqlıqlı su sipəri-çökəklik tipli düşmə quyusu nəzərdə tutulmalıdır.

6.5. Yağışqəbuledicilər

6.5.1. Yağışqəbuledicilər qoyulmalıdır:

uzununa mailliyi olan küçələrin novlarında - yol ayrıcları və piyada keçidlərində, yerüstü axım suları gələn tərəfdə;

enişlərin uzun sahələrinin sonundakı səviyyəsi aşağı olan yerlərdə;

mişarabənzər profilli küçə novlarının səviyyəsi aşağı olan yerlərində;

yerüstü axım sularının hərəkəti üçün şəraitolmayan küçə, həyət və park ərazilərində.

Səviyyəsi aşağı olan yerlərdə yolların gediş hissəsi müstəvisi ilə eyni səviyyədə üfüqi bar-maqlıqla örtülü yağışqəbuledicilərlə yanaşı səki daşı müstəvisində şaquli yarıqları olan və üfüqi və şaquli yarıqlara malik kombinə edilmiş yağışqəbuledicilərin də tətbiqinə yol verilir.

Uzununa mailliyi olan küçələrin novlarında şaquli və kombinə edilmiş yağışqəbuledicilərin tətbiqinə yol verilmir.

6.5.2. Mişarabənzər uzununa profilli novların səviyyəsi aşağı olan yerlərində və uzununa mailliyi 0,005-dən az olan sahələrdə üfüqi yarıqları olan yağışqəbuledicilər kiçik düzbucaq şəkilli barmaqlıqla təchiz edilirlər.

Uzununa mailliyi ≥ 0,005 olan küçələrin sahələrində və enişlərin uzanan sahələrinin sonunda səviyyəsi aşağı olan yerlərdə yağışqəbuledicilər böyük düzbucaq şəkilli barmaqlıqla təchiz edilməlidirlər.

6.5.3. Mişarabənzər uzununa profilli novlarda yağışqəbuledicilər arasındakı məsafə novun uzununa mailliyinin qiymətindən və uzununa mailliyin istiqamətinin dəyişdiyi yerdə novda və yağış-qəbuledicinin yanında suyun dərinliyindən asılı olaraq (12sm-dən çox olmamaq şərtilə) təyin edilir.

Bir istiqamətdə uzununa mailliyə malik küçə sahələrində yağışqəbuledici barmaqlıqlar arasındakı məsafə barmaqlıqdan əvvəl novda axımın eninin 2 m-dən çox olmayan halları üçün hesablama ilə təyin edilir.

Küçənin eni 30 m-ə qədər olduqda və məhəllə ərazilərindən yağış suyu daxil olmadıqda yağış-qəbuledicilər arasındakı məsafəni cədvəl 24-ə əsasən qəbul etməyə yol verilir.

Küçənin eni 30 m-dən çox olduqda yağışqəbuledicilər arasındakı məsafə 60 m-dən artıq qəbul edilməməlidir.

Cədvəl 24. Yağışqəbuledicilər arasındakı ən böyük məsafələr

Küçələrin mailliyi	Yağışqəbuledicilər arasındakı ən böyük məsafə,m
0,004 və daha az	50
0,004-dən çox 0,006-ya qədər	60
0,006-dən çox 0,01-ə qədər	70
0,01-dən çox 0,03-ə qədər	80

6.5.4. Yağışqəbuledici ilə kollektor üstündəki baxış quyusunu birləşdirən xəttin uzunluğu 40 m-dən çox olmamalıdır. Bu məsafədə birdən artıq aralıq yağışqəbuledicinin qoyulmasına yol verilmir. Birləşdirici xəttin diametri onun 0,02 mailliyində qəbulediciyə axan yağış suyunun hesabi sərfinə hesablanır və 200 mm-dən az olmamalıdır.

6.5.5. Yağışqəbulediciyə binaların yağış suyu borularının və drenaj boru kəmərlərinin birləşdi-rilməsi nəzərdə tutula bilər.

6.5.6. Yarımayrılmış kanalizasiya sistemlərində yağışqəbuledicilər çöküntünün toplanması üçün dərinliyi 0,5-0,7 m olan çuxurla və hündürlüyü 0,1 m-dən az olmayan hidravlik bağlayıcı ilə nəzərdə tutulmalıdır.

6.5.7. Ayrılmış kanalizasiya sistemlərində rəvan çevrə şəkilli dibə malik, çöküntü üçün çuxuru olmayan yağışqəbuledicilər nəzərdə tutulmalıdır.

6.5.8. Qanovların (novların) bağlı şəbəkə ilə birləşdirilməsi durulducu hissəsi olan quyu vasitəsilə olmalıdır.

Qanovun (novun) əvvəlində yarıqlarının eni 50 mm-dən böyük olmayan barmaqlıq nəzərdə tutulmalıdır; birləşdirici boru kəmərinin diametri hesabatla təyin edilməli və 250 mm-dən az olmamalıdır.

6.6. Dükerlər

6.6.1. Dükerlərin borularının diametri 150 mm-dən az olmamalıdır.

6.6.2. Dükerlər kollektorlar, sututarlar və suaxarlarla kəsişdikdə korroziya əleyhinə gücləndirilmiş izolyasiya materialı ilə örtülmüş və mexaniki zədələnmələrdən mühafizə olunmuş polad borulardan, ən azı iki xətdən ibarət layihələndirilməlidirlər.

Hesabi sürətləri təmin etməyən tullantı su sərflərində iki xətdən biri ehtiyat (işləməyən) nəzərdə tutulmalıdır.

Təsərrüfat-içməli su təchizatı və balıqçılıq təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə edilən su obyektlərindən keçən dükerlərin layihələri sanitar-epidemioloji xidmət və balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə, gəmiçilik olan suaxarlardan keçdikdə isə çay gəmiçilik orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

Yarğanları və quru dərələri keçən dükerlərin bir xətdən ibarət layihələndirilməsinə yol verilir.

6.6.3. Dükerlər layihələndirilən zaman aşağıda göstərilənlər qəbul edilməlidir:

boru kəmərinin sualtı hissəsinin basdırılma dərinliyi layihə qiymətlərindən, yaxud suaxarın dibinin mümkün yuyulmasından borunun yuxarısına qədər - ≥ 0,5 m;

gəmiçilik su obyektlərində gəmi keçən yerlərin sərhədləri daxilində - ≥ 1 m;

dükerlərin yuxarı qalxan hissəsinin mailliyi – üfüqə görə 20⁰-dən çox olmayaraq;

düker boruları arasındakı məsafə - təzyiqdən asılı olaraq 0,7-1,5 m-dən az olmayaraq.

6.6.4.Dükerin giriş və çıxış kameraları bağlayıcı ilə təmin edilməlidir.

6.6.5.Dükerin kameraları su obyektinin subasar hissəsində yerləşdikdə onların yanında planlaşdırma səviyyəsi 3% təminatlı yüksək su horizontundan 0,5 m yuxarı olmalıdır.

6.6.6. Dükerlərin su obyektlərindən keçdiyi yerlər sahillərdə müvafiq işarələrlə nişanlanmalıdır.

6.7. Yollardan keçidlər

6.7.1. Boru kəmərləri onların I, II və III kateqoriyalı dəmir yolları ilə iki stansiya arasındakı məsafədə, eləcə də I və II kateqoriyalı avtomobil yolları ilə kəsişdiyi yerlərdə futlyardan keçirilməlidir.

Digər kateqoriyalardan olan yolların altından boruların futlyarsız keçirilməsinə yol verilir. Belə hallarda basqılı kəmərlərdə polad, basqısız kəmərlərdə isə çuqun borular qəbul edilməlidir.

6.7.2. Dəmir yolları və avtomobil yollarından keçidlər müvafiq təşkilatlarla mövcud qaydada razılaşdırılmalıdır.

Keçidlər layihələndirilərkən əlavə yolların çəkilmə ehtimalı nəzərə alınmalıdır.

6.7.3. Kanalizasiyanın basqılı boru kəmərlərinin yolların altından keçidləri TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə uyğun layihələndirilməlidir.

Belə hallarda qəza baş verdikdə tullantı sularının futlyardan kanalizasiya şəbəkəsinə axıdılması, belə şəbəkələr olmadıqda isə bu suların su obyektinə və ya ətraf əraziyə axmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər (qəza tutumları, nasosların işdən avtomatik ayrılması, boru kəməri armaturları ilə bağlanma və s.) nəzərdə tutulmalıdır.

6.7.4. Özüaxımlı boru kəməri çəkildikdə layihə mailliyinin qorunması üçün futlyarda istiqamətləndirici konstruksiyalı beton yastıq nəzərdə tutulmalıdır.

6.7.5. Polad futlyarın yuxarı zonasından xüsusi borulardan keçirməklə elektrik və ya rabitə kabellərinin yerləşdirilməsinə yol verilir.

6.7.6. Bəzi hallarda boruları futlyardan keçirdikdən sonra onlar arasında qalan boşluğun sement məhlulu ilə doldurulmasına yol verilir.

6.7.7. Polad futlyarın divarının qalınlığı basdırılma dərinliyi nəzərə alınmaqla hesabatla, futlyar basqı altında torpağa yeridildikdə isə domkratlar tərəfindən yaradılan güc nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

6.7.8. Polad futlyarların daxili və xarici səthləri korroziya əleyhinə örtüklə, həmçinin elektro-kimyəvi korroziya əleyhinə protektor mühafizəsi ilə təmin edilməlidir.

6.8. Buraxıcılar və yağış suyu kənarlaşdırıcılar

6.8.1. Tullantı sularını su obyektlərinə buraxan qurğular axının yüksək turbulentliyi olan yerlərdə (daralmalar, çay qolları, astanalar və s.) yerləşdirilməlidir.

Təmizlənmiş tullantı sularının suaxarlara axıdılma şərtlərindən asılı olaraq sahil, məcra, yaxud səpələndirici buraxıcılar tətbiq edilməlidir. Təmizlənmiş tullantı suları dənizlərə və su anbarlarına, bir qayda olaraq, suyun dərinliyində yerləşdirilmiş buraxıcılar vasitəsilə axıdılmalıdır.

6.8.2. Buraxıcıların yerləşəcəyi sahələr sanitariya-epidemioloji nəzarət və balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə, gəmiçilik olan yerlərdə isə müvafiq təşkilatlarla razılaşdırılmalıdır.

6.8.3. Məcra və dərinlik buraxıcılarının boru kəmərləri, bir qayda olaraq, gücləndirilmiş izolyasiyaya malik polad borulardan qəbul edilməli və onlar xəndəklərdə döşənməlidirlər.

Məcra, sahil və dərinlik buraxıcıların başlıqları əsasən betondan hazırlanmalıdır.

Buraxıcıların konstruksiyaları gəmiçilik, səviyyə rejimləri, dalğaların təsiri, həmçinin geoloji şərait və məcra deformasiyaları nəzərə alınaraq qəbul edilməlidir.

6.8.4. Yağış suyu kənaredicilər aşağıdakı şəkillərdə layihələndirilməlidir:

açılan hissəli divarlar formasında olan başlıqlı buraxıcılar - bərkidilməmiş sahillərdə;

dayaq divarında deşik şəklində - sahil küçələri olduqda.

Su obyektində səviyyənin fasilələrlə qalxması hallarında ərazini su basmasının qarşısını almaq üçün yerli şəraitdən asılı olaraq xüsusi bağlayıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

6.8.5. Yağışburaxıcılar suaşıran qurğusu olan və su obyektinə axıdılan su sərfinə hesablanmış kamera şəklində qəbul edilməlidir. Suaşıran qurğunun konstruksiyası yerli şəraitdən (baş kollek-torda, yaxud çay qolunda yağış buraxıcının yerləşdiyi yer, su obyektində suyun maksimum səviyyəsi və s.) asılı olaraq təyin edilməlidir.

6.9. Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya şəbəkələrinin layihələndirilməsinin xüsusiyyətləri

6.9.1. Sənaye sahələrində istehsalat kanalizasiya şəbəkələrinin sayı tullantı sularının tərkibi, sərfi və temperaturu, sudan təkrar istifadə edilə bilməsinin mümkünlüyü, yerli təmizləmənin vacibliyi və tullantısız su təminatı sisteminin tikintisi nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

6.9.2. Tullantı sularının tərkibindən asılı olaraq sənaye sahələrində kanalizasiya boru kəmərlərinin açıq və bağlı kanallarda, novlarda, tunellərdə, həmçinin estakadalarda çəkilməsinə yol verilir.

6.9.3. Tərkibində aqressiv, uçan toksik və partlayıcı maddələr (qazların və buxarların xüsusi çəkisi havaya nisbətdə 0,8-dən az) olan tullantı sularını nəql etdirən boru kəmərlərindən keçid tunellərinin xarici divarlarına qədər məsafə 3 m-dən, zirzəmi otaqlarının divarlarına qədər isə 6 m-dən az olmamalıdır.

Aqressiv tullantı sularını nəql etdirən basqılı boru kəmərləri açıqda çəkildikdə onları ventil-yasiya ilə təmin olunmuş keçilən, yaxud yarım keçilən kanallarda yerləşdirmək lazımdır. Onları baxış kameraları olan keçilməyən kanallarda yerləşdirməyə də yol verilir.

6.9.4. Tərkibində uçan toksik və partlayıcı maddələr olan tullantı sularının boru kəmərlərindəki bağlayıcı, təftişedici və birləşdirici elementlər üçün yüksək dərəcəli kiplik təmin edilməlidir.

6.9.5. Aqressiv tullantı sularını nəql etdirmək üçün tərkibindən və qatılığından, həmçinin temperaturundan asılı olaraq, onlarla nəql etdirilən maddələrin təsirinə davamlı borulardan istifadə edilməlidir.

6.9.6. Aqressiv tullantı sularını nəql etdirmək üçün nəzərdə tutulmuş geniş ağızlı (rastrublu) boruların calaq yerləri bu mayelərin təsirinə davamlı materialla kipləşdirilməlidir.

Sərt calaqlı boru kəmərləri üçün onların çökməsinin qarşısını alan əsas nəzərdə tutulmalıdır.

6.9.7. Aqressiv tullantı su kanalizasiya şəbəkələrinin qurğuları mayelərin və onlarda yaranan buxarların təsirindən mühafizə olunmalıdır.

6.9.8. Turşuluq xassəyə malik tullantı suları üçün quyuların novları turşuya davamlı material-lardan inşa olunmalıdır; belə quyularda metal çənbər və pilləkənlərin qoyulmasına yol verilmir.

Boru kəmərlərinin diametri 500 mm-ə qədər olanda düzxətli novlar ikiyə bölünmüş saxsı boru iləüzlənməlidir.

6.9.9.Tərkibində asan alovlanan, yanan və partlayan xassəli maddələr olan tullantı sularının binalardan çıxışlarında hidravlik bağlayıcısı olan kameralar nəzərdə tutulmalıdır.

6.9.10. Yanacaq, asan alovlanan və toksik mayelər, turşular, qələvilər və s. saxlanan açıq rezervuar parklarının ərazisindən (müntəzəm axıdılan çirklənmiş tullantı suları ilə əlaqəsi olmayan) yağış sularının kənar edilməsi, normal şəraitdə suyu yağış kanalizasiyasına, rezervuarlarda sızma baş verdikdə isə anbar təsərrüfatının tərkibinə daxil olan texnoloji qəza qəbuledicilərinə yönəltməyə imkan verən siyirtmələr qoyulmuş paylaşdırıcı quyular vasitəsilə nəzərdə tutulmalıdır.

6.10.Şəbəkələrin ventilyasiyası

6.10.1. Məişət və ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkələrinin sorma ventilyasiyası bina daxili kanalizasiya dik boruları vasitəsilə həyata keçirilir. Müvafiq əsaslandırma olduqda, şəbəkədə sorucu mexaniki ventilyasiyasıyanın nəzərdə tutulmasına yol verilir.

6.10.2. Dükerlərin giriş kameralarında, baxış quyularında (diametri 400 mm-dən böyük olan borularda su axımının sürətinin kəskin azaldığı yerlərdə) və enmə hündürlüyü 1 m-dən və tullantı suyunun sərfi 50 l/s-dən çox olan enmə quyularında xüsusi sorma qurğuları nəzərdə tutulmalıdır.

6.10.3. Ventilyasiya hava atılmaları sanitariya-mühafizə və yaşayış tikintiləri olan zonalarda və çox sayda insanların toplandığı ərazidə yerləşdikdə onların təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

6.10.4.Tərkibində uçan toksik və partlayan maddələr olan tullantı sularını nəql etdirən xarici şəbəkələrin təbii ventilyasiyası üçün binanın hər bir çıxışında diametri 200mm-dən az olmayan, binanın isidilən hissəsində yerləşdirilən sorma dik boruları nəzərdə tutulmalı, borular hidravlik bağ-layıcının xarici kamerası ilə əlaqələndirilməli və damın üst səviyyəsindən ən azı 0,7 m yuxarı qaldırılmalıdır.

Bina çıxışları birləşdirilməyən şəbəkə sahələrində sorma dik boruları ən azı 250 m-dən bir qoyulmalıdır. Binalar olmadıqda dik boruların diametri 300 mm, hündürlüyü isə 5 m-dən az olmamalıdır.

6.10.5. Lövhə, yaxud mədən üsulu ilə çəkilən kanalizasiya kollektorlarının ventilyasiyası, bir qayda olaraq, şaxta lülələri üstündə quraşdırılmış ventilyasiya köşkləri vasitəsilə təmin edilir.

Ventilyasiya köşklərini baxış quyularının üstündə yerləşdirməyə yol verilir.

6.11. Boşaltma stansiyaları

6.11.1. Kanalizasiyalaşdırılmamış rayonlardan tullantı suları boşaltma stansiyalarında qəbul edilir.

6.11.2. Boşaltma stansiyası diametri 400 mm-dən az olmayan kanalizasiya kollektoru yaxınlığında yerləşdirilməlidir. Boşaltma stansiyasından daxil olan tullantı sularının miqdarı kollektorun hesabi sərfinin 20%-dən artıq olmamalıdır.

Boşaltma stansiyalarının təmizləyici qurğuların ərazisində yerləşdirilməsinə yol verilmir.

6.11.3. Boşaltma stansiyasından daxil olan tullantı suyunun tərkibində iri mexaniki qarışıqlar, qum olmamalı, OBT_tam ≤ 1000 mq/l olmalıdır.

6.11.4. Maye tullantıların miqdarı ilə əlavə edilən suyun miqdarı 1:1 nisbətində olmalı, ümumi sərfin 30%-i -nəqliyyat vasitələrinin brandspoytla yuyulmasına, 25% -i qəbuledici qıflar qarşısında kanalda tullantıların duruldulması və 45%-i barmaqlıq şöbəsində tullantıların duruldulması və su pərdəsinin yaradılması üçün nəzərdə tutulmalıdır.

Su, su kəmərindən şırnaq kəsilməsilə verilməlidir.

7. Nasos və hava üfürücü stansiyaları

7.1. Ümumi müddəalar

7.1.1. Nasos və hava üfürücü stansiyalar işlərinin etibarlılığına görə üç kateqoriyaya bölünürlər (cədvəl 25).

Cədvəl 25. Nasos stansiyalarının işinin etibarlılıq dərəcəsinə görə kateqoriyaları

İşinin etibarlılıq dərəcəsi	Nasos stansiyalarının iş rejiminin səciyyəvi xüsusiyyətləri
Birinci	Tullantı sularının verilməsində fasiləyə, yaxud azalmaya yol verilmir
İkinci	Tullantı sularının verilməsində 6 st-dan çox olmayan fasiləyə, yaxud yaşayış məntəqəsi və ya sənaye müəssisəsinin su təchizatı sisteminin etibarlılığına görə yol verilən həddə azalmasına yol verilir.
Üçüncü	Tullantı sularının verilməsində 1 sutkadan çox olmayan fasiləyə yol verilir
*Q e y d:* İkinci və üçüncü kateqoriya nasos stansiyalarının işində fasiləyə 1.17 maddəsinin tələbləri,istehsalatın texnoloji şərtləri nəzərə alındıqda, yaxud əhalisi 5000 nəfərdən çox olmayan yaşayış məntəqələrinin su təchizatının bir sutkadan çox olmayaraq kəsilməsi zaman yol verilir.

7.1.2. Nasos və hava üfürücü stansiyaların tərtibinə, maşın zallarının ölçülərinin təyininə, qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıqlara, nasos aqreqatlarının, armaturun və boru kəmərlərinin yerləşdirilməsinə, maşın zallarını su basmasının qarşısını almaq üçün tədbirlərə irəli sürülən tələblər TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Batırılmış nasoslara malik kanalizasiya nasos stansiyalarının avadanlıqla təchizatı və tərtibatına tələblər quraşdırılmış nasosların məxsusi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla bu qaydalara əsasən (məsələn, təmirə ehtiyacı olan nasosların 2-4 st müddətində yenisi ilə əvəz edilməsi mümkün olan hallarda ehtiyat nasosların quraşdırılmadan anbarda saxlanmasına yol verilir) qəbul edilməlidir.

7.1.3. Tərkibində yanan, asan alovlanan, partlama xassəli və toksik maddələr olan istehsalat tullantı sularını nəql etdirən nasos stansiyaları layihələndirilən zaman bu normalardan əlavə müvafiq sahə normaları, göstərişləri, təlimatları, həmçinin ölkədə qüvvədə olan elektrik qurğularının qurulma qaydaları nəzərə alınmalıdır.

7.2. Nasos stansiyaları

7.2.1. Nasoslar, avadanlıq və boru kəmərləri hesabi axımdan və tullantı suları və çöküntülərin fiziki-kimyəvi xassələrindən, suyun qaldırılma hündürlüyü və nasosların və basqılı boru kəmərlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, həmçinin obyektin istismara verilmə növbəliliyindən asılı olaraq seçilməlidirlər.

Avadanlığın qarşılıqlı yerləşdirilməsi və kommunikasiya xətləri ilə əlaqələndirilməsi stansiyanın fəaliyyətini dayandırmadan aqreqatların, armaturun və ayrı-ayrı qovşaqların dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü təmin etməlidir. Ehtiyat nasosların sayı cədvəl 26-a əsasən qəbul edilməlidir.

Q e y d:

1. Yağış sularını vurmaq üçün nasosların məhsuldarlığı şəbəkənin bir dəfə dolmasının təyin edilmiş müddətində və axım tənzimlənəndə səviyyəsi aşağı olan ərazilərin su ilə basılmaması nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

2. Kanalizasiya lili, çöküntüsü və qumunun vurulması üçün hidroelevator və erlift qurğularından istifadə edilməsinə yol verilir.

3. İstehsalat sularını nəql etdirmək üçün birinci kateqoriya nasos stansiyalarında elektrik cərəyanı ilə qidalandırma iki mənbədən mümkün olmadıqda onlar istilik, daxili yanma və s. mühərrikləri olan ehtiyat nasosların, həmçinin avtonom elektrik enerjisi mənbəyi(dizel elektrik stansiyası və s.) ilə təmin olunmalıdır.

4. Dərində yerləşən nasos stansiyalarının məhsuldarlığının perspektivdə artırılma ehtiyacı olduqda nasosların daha böyük məhsuldarlıqlı nasoslarla əvəz edilməsinin mümkünlüyü, yaxud əlavə nasoslar quraşdırmaq üçün ehtiyat özüllərin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

Cədvəl 26. Müxtəlif kateqoriyalı nasos stansiyalarında ehtiyat nasos aqreqatlarının tələb olunan sayı

Məişət və tərkibinə görə ona yaxın olan istehsalat tullantı suları					Aqressiv tullantı sular
İşləyən nasoslar	Nasosların sayı
	Aşağıdakı etibarlılıq kateqoriyasından asılı olaraq ehtiyat			İşçi	Bütün kateqoriyalardan olan nasos stansiyaları üçün ehtiyat nasosların sayı
	birinci	ikinci	üçüncü	İşçi
1	1 və 1-i anbarda	1	1	1	1 və 1-i anbarda
2	1 və 1-i anbarda	1	1	2 – 3	2
3 və çox	2	2	1 və 1 anbarda	4	3
-	-	-	-	5 və çox	Ümumi sayın 50%-dən az olmayaraq
*Q e y d:* 1. Yağış kanalizasiyasının nasos stansiyalarında ehtiyat nasoslar, yağış sularının su obyektlərinə qəza buraxılışı mümkün olmayan hallar istisna olmaqla, bir qayda olaraq, nəzərdə tutulmurlar. 2. Məhsuldarlığın artırılması ilə bağlı yenidənqurma işləri aparılarkən məişət və tərkibinə görə ona yaxın istehsalat tullantı sularını nəql etdirən üçüncü kateqoriya nasos stansiyalarında ehtiyat aqreqatlar qoyulmur və onlar anbarda saxlanılır. 3. Məişət və tərkibcə ona yaxın olan istehsalat tullantı sularını nəql etdirən və sayı 3 və daha çox olan batırılmış və (və ya) quru quraşdırılmış nasoslarla təchiz edilmiş nasos stansiyalarında ikinci ehtiyat nasos anbarda saxlanılır.

7.2.2. Məişət və yerüstü axım sularını nəql etdirən nasos stansiyaları ayrıca dayanan binalarda yerləşdirilməlidir.

İstehsalat tullantı sularını nəql etdirən nasos stansiyalarının istehsalat binaları ilə blokda, yaxud istehsalat otaqlarında yerləşdirilməsinə yol verilir. Nasos stansiyalarının ümumi maşın zallarında, tərkibində yanan, asan alovlanan, partlama qorxusu və uçan toksik qazlar olan tullantı sularından başqa, müxtəlif kateqoriyalı tullantı sularını nəql etdirən nasosların qoyulmasına yol verilir.

Məişət tullantı sularını nəql etdirən nasosların tullantı sularını təmizləyən stansiyanın istehsalat otaqlarında yerləşdirilməsinə yol verilir.

7.2.3. Nasos stansiyalarının maşın zallarında keçidlərin eni aşağıda göstərilənlərdən az qəbul edilməməlidir:

nasoslar və ya elektrik mühərrikləri arasında - 1 m;

nasoslar və ya elektrik mühərrikləri ilə yer səviyyəsindən aşağıda yerləşən otaqların divarlarına

qədər - 0,7 m, digər otaqların divarlarına qədər - 1 m; elektrik mühərriki tərəfindən keçidin eni

rotorun sökülməsi üçün kifayət qədər olmalıdır;

avadanlıqların hərəkətsiz çıxıntılı hissələri arasında - 0,7 m;

paylaşdırıcı elektrik lövhəsi qarşısında-2 m.

Q e y d:

1. Avadanlıq ətrafındakı keçidlər istehsalçı-zavod tərəfindən verilmiş pasport göstəricilərinə uyğun qəbul edilməlidir.

2. Basqılı borusunun diametri 100 mm-ə qədər olan aqreqatların divar yanında və ya kronşteynlərdə quraşdırılmasına və bir özül üstündə iki aqreqatın quraşdırılmasına yol verilir, bu şərtlə ki, onların çıxıntılı hissələri arasındakı məsafə 0,25 m-dən az olmasın və cütləşdirilmiş qurğu ətrafında eni 0,7 m-dən az olmayan keçid yaradılsın.

7.2.4. Nasos stansiyasının su gətirən kollektorunda yer səthindən idarə olunan ötürücülü bağlayıcı qurğu qoyulmalıdır.

7.2.5. Avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında intiqalların akkumulyatorlardan və ya fasiləsiz qidalanma qurğularından elektrik enerjisi ilə təchiz edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Q e y d. Qəza zamanı nasos stansiyalarına yaxın əraziləri tullantı sularının basmaması üçün tullantı sularının sanitariya nəzarəti orqanları ilə razılıq əsasında su obyektlərinə, xüsusi rezervuarlara və s. axıtmaq üçün qəza buraxıcısı nəzərdə tutulmalıdır. Bağlayıcı armaturlardakı intiqallar möhürlənməlidir.

7.2.6. Nasos stansiyalarının su qəbul edən tutumlarının konstruksiya və ölçüləri nəql etdirilən maye axınında turbulentlik yaratmamalıdır. Bunu sorma borusunu mayenin minimal səviyyəsindən ən azı borunun diametrinin iki misli qədər, lakin nasos istehsalçısı tərəfindən tələb olunan kavitasiya ehtiyatından çox aşağı endirməmək, həmçinin sorma borusunun ucundan mayenin tutuma, yaxud barmaqlığa, ələyə və s. daxil olma nöqtəsinə qədər borunun diametrinin beş mislindən az olmayan məsafə nəzərdə tutmaqla təmin etmək olar. Hər birinin məhsuldarlığı 315 l/s-dən çox olan nasos qrupları paralel işlədikdə onlar arasında axın paylaşdıran arakəsmələr qoyulmalıdır.

7.2.7. Hər bir nasos müstəqil sorma borusu ilə təchiz edilməlidir. Su qəbul edən tutumun ölçüləri və sorma borularının yerləşməsi TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

7.2.8. Fəaliyyət etibarlılığına görə istənilən kateqoriyalı nasos stansiyalarının basqılı boru kəmərlərinin miqdarı qəza buraxıcısının, tənzimləyici tutumunun qurulmasının mümkünlüyü, şəbə-kənin tutumundan istifadə, su tələbatının TNvəQ 2.04.02-ə görə yol verilən azalması nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalar əsasında qəbul edilməlidir.

Birinci etibarlılıq kateqoriyasına mənsub nasos stansiyalarından basqılı boru kəmərlərinin sayı 2 və daha çox və onların uzunluğu 2 km-dən çox olduqda onlar arasında bağlamalar nəzərdə tutulmalıdır. Bağlamalar arasındakı məsafə elə qəbul edilməlidir ki, boru kəmərlərindən birində qəza baş verdikdə ehtiyat nasoslardan istifadə edilməklə hesabi sərfin 100%, qəza buraxıcısı olduqda isə 70% keçirilməsi təmin edilsin.

İkinci və üçüncü kateqoriya nasos stansiyaları üçün bir basqılı boru kəmərinin qəbul edilməsinə yol verilir.

7.2.9. Nasosların gövdəsi, bir qayda olaraq, su səviyyəsindən aşağıda yerləşdirilməlidir. Nasosun gövdəsi rezervuardakı tullantı suyunun hesabi səviyyəsindən yuxarıda yerləşdiyi hallarda nasosun işə salınması üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır. Şlam və lil nasosları mütləq bu məhsulların rezervuardakı səviyyəsindən aşağıda yerləşdirilməlidirlər.

7.2.10. Tullantı sularının, yaxud çöküntülərin sorma və basqılı borularda hərəkət sürəti asılı maddələrin çökməsinə imkan verməməlidir. Məişət tullantı suları üçün minimal sürət 1 m/s-dən az qəbul edilməməlidir.

7.2.11. Şlam, yaxud lil üçün nasos stansiyalarında sorma və basqılı boru kəmərlərinin yuyulmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

Bəzi hallarda şlam kəmərlərinin mexaniki təmizləmə vasitələrinin nəzərdə tutulmasına yol verilir.

7.2.12. Batırılmış nasoslarla təchiz edilmiş nasos stansiyalarında batırılma qurğuları istehsalçı firmaların tövsiyələri əsasında nasosların konstruktiv və texnoloji xüsusiyyətləri, həmçinin TN və Q 2.04.02-nin tələbləri nəzərə alınmaqla layihələndirilməlidir.

7.2.13. Nasosları tutulmadan müdafiə etmək lazım gəldikdə nasos stansiyalarının qəbuledici rezervuarlarında mexanikləşdirilmiş dırmıqları olan barmaqlıqlar, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Tutulan bərk tullantıların miqdarı 0,1 m³/sut-dan az olan hallarda əl ilə təmizlənən barmaqlıqlardan istifadəyə yol verilir. Barmaqlıq milləri arasındakı məsafə nasosların keçid kəsiklərinin diametrindən 10-20 mm kiçik olmalıdır.

Mexanikləşdirilmiş dırmıqları olan barmaqlıqlar, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcılar qoyulduqda ehtiyat barmaqlıqların sayı cədvəl 27-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 27. Mexanikləşdirilmiş dırmıqları olan barmaqlıqlar, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcılar qoyulduqda ehtiyat barmaqlıqların sayı

Barmaqlığın növü	Barmaqlıqların sayı
Barmaqlığın növü	işləyən	ehtiyat
Mexanikləşdirilmiş dırmıqları olan və millər arasındakı məsafə, mm: 20-dən çox................................................ 16 – 20......................................................	1 və çox 3-ə qədər 3-dən çox	1 1 2
Barmaqlıq-xırdalayıcılar: boru kəmərlərində qoyulan....................... kanallarda..................................................	3-ə qədər 3-ə qədər 3-dən çox	1 (əl ilə təmizlənən) 1 2
Əl ilə təmizlənən............................................	1	-

7.2.14. Məişət tullantı sularından barmaqlıqlarla tutulan tullantıların miqdarı cədvəl 28-ə əsasən qəbul edilməlidir. Tullantıların orta sıxlığı - 750 kq/m³, daxil olmasının saatlıq qeyri-müntəzəmlik əmsalı - 2 qəbul edilməlidir.

Cədvəl 28. Məişət tullantı sularından barmaqlıqlarla tutulan tullantıların miqdarı

Barmaqlıq milləri arasındakı məsafə, mm

Barmaqlıqlardan götürülən tullantıların miqdarı, 1 nəfərə ildə litr hesabı ilə

16 – 20

25 – 35

40 – 50

60 – 80

90 – 125

2,3

1,6

1,2

7.2.15. Mexanikləşdirilmiş barmaqlıqların milləri arasında maksimal axımda tullantı suyunun hərəkət sürəti 0,8-1 m/s, barmaqlıq-xırdalayıcıların milləri arasında isə 1,2m/s qəbul edilməlidir.

7.2.16. Mexanikləşdirilmiş barmaqlıqlarda tutulmuş tullantıları xırdalamaq və xırdalanmış kütləni barmaqlıqdan əvvəl tullantı suyuna qarışdırmaq üçün xırdalayıcı, yaxud 8.2.1.4. maddəsinin tələblərinə uyğun kip bağlı konteynerlər qoyulmalıdır.

Tullantıların miqdarı 1 t/sut-dan artıq olan hallarda işləyəndən əlavə ehtiyat xırdalayıcı da nəzərdə tutulmalıdır.

7.2.17. Mexanikləşdirilmiş dırmıqlı barmaqlıq ətrafında eni ən azı: 1,2 m (barmaqlığın önündə 1,5 m); əl ilə təmizlənəndə - 0,7 m; kanallarda qoyulan barmaqlıq-xırdalayıcı ətrafında isə 1 m olan keçid yaradılmalıdır.

Dərinlikdə yerləşən nasos stansiyalarında boru kəməri üstündəki barmaqlıq-xırdalayıcı divardan ən azı 0,25 m məsafədə qoyulmalıdır.

7.2.18. Maşın zalı ilə bir binada yerləşən qəbuledici rezervuar və barmaqlıqlar bütöv su keçirməyən arakəsmə ilə maşın zalından ayrılmalıdırlar. Maşın zalı ilə barmaqlıqlar yerləşən otaq arasında qapı ilə əlaqə olmasına yalnız binanın dərinə batırılmamış hissəsində, şəbəkədə daşma baş verən hallarda tullantı sularının barmaqlıqlar yerləşən otaqdan maşın zalına keçməsinin qarşısını alan tədbirlərin görülməsi ilə yol verilir.

7.2.19. Nasos stansiyasının qəbuledici rezervuarının tutumu gələn tullantı sularının miqdarından, nasosların məhsuldarlığından və elektrik avadanlığının işə salınma tezliyinin yol verilən həddindən asılı olaraq təyin edilir. Bu tutum nasoslardan birinin 5 dəq-lik maksimal məhsuldarlığından az olmamalıdır.

Məhsuldarlığı 100 min m³/sut-dan çox olan nasos stansiyalarının qəbuledici rezervuarlarında ümumi həcmi artırmadan iki şöbənin yaradılması lazımdır.

Ardıcıl işləyən nasos stansiyalarının qəbuledici rezervuarlarının tutumu onların birlikdə işləməsinə hesablanmalıdır. Tək-tək hallarda bu tutumun basqılı boru kəmərinin boşaldılma sərfinə əsasən təyin edilməsinə yol verilir.

7.2.20. Çöküntünü tullantı sularını təmizləyən stansiya hüdudlarından kənara nəql etdirən lil stansiyalarının rezervuarının tutumu nasosun 15 dəq-lik fasiləsiz işinə hesablanmalıdır. Bu tutumun nasos işləyən zaman təmizləyici qurğulardan lilin fasiləsiz daxil olduğu hallarda azaldılmasına yol verilir.

Lil nasos stansiyalarının qəbuledici rezervuarlarından lil boru kəmərlərinin yuyulmasından yaranan suları toplamaq üçün istifadə olunmasına yol verilir.

7.2.21. Qəbuledici rezervuarlarda lili qarışdırmaq və rezervuarı yumaq üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır. Rezervuarların dibinin çuxur istiqamətində mailliyi 0,1-dən az olmamalıdır. Dərinliyə doğru planda ölçüləri azalan rezervuarlar və çuxurlar üçün onların beton divarlarının üfüqə görə mailliyi ≥ 60⁰, hamar səthli divarlar üçün (plastik, polimer örtüklü beton və s.) ≥ 45⁰ qəbul edilməlidir.

7.2.22. Qarışması nəticəsində təhlükəli qazlar, çökən maddələr yaradan tullantı sularını qəbul edən rezervuarlarda, yaxud müxtəlif çirkləndiriciləri olan hər bir axını saxlamaq üçün müstəqil bölmələr layihələndirilməlidir.

7.2.23. Tərkibində yanan, asan alovlanan və partlama xassəli maddələr olan istehsalat tullantı suyu rezervuarları digərlərindən ayrı yerləşdirilməlidir. Bu rezervuarların divarlarından nasosstansiyası binalarına qədər ≥ 10 m, digər istehsalat binalarına qədər ≥ 20 m, ictimai binalara qədər isə ≥ 100 m məsafə olmalıdır.

7.2.24. İstehsalatın aqressiv tullantı sularının rezervuarları, bir qayda olaraq, digərlərindən ayrı dayanmalıdır. Onların maşın zalında yerləşdirilməsinə yol verilir. Tullantı suları fasiləsiz daxil olan hallarda rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır. Daxilolma fasilələrlə olduqda bir rezervuarın qəbul edilməsinə yol verilir. Bu zaman fasilələr təmir işlərinin aparılmasına imkan yaratmalıdır.

7.2.25.Sorma boru kəmərinin diametri, bir qayda olaraq, nasosun sorma qol borusunun diametrindən böyük qəbul edilməlidir.

Nasosun sorma qol borusundan ona ən yaxın fitinqə (dirsək, armatur) qədər olan məsafə borunun diametrinin beş mislindən az olmamalıdır.

Sorma boru kəməri nasosa doğru yüksələn istiqamətdə ən azı 0,005 mailliyə malik olmalıdır.

Rezervuarlarla nasos stansiyaları arasında sorma boru kəmərləri kanallarda, yaxud tunellərdə mailliyi nasoslar istiqamətində yüksələn vəziyyətdə çəkilməlidir.

7.2.26. Tullantı sularını nəql etdirən nasos stansiyalarında boru kəmərləri və armatur döşəmə üstündə, yaxud döşəmə altındakı kanalda yerləşdirilməlidir. Axırıncı variantda armaturları idarə etmək və onlara xidmət göstərmək üçün şərait təmin olunmalıdır.

Aqressiv suları nəql etdirən boru kəmərlərinin kanallarda çəkilməsinə yol verilmir. Bağlayıcı armaturların sayı mümkün qədər az olmalıdır.

7.2.27. Nasos stansiyalarında, bir qayda olaraq, xidmət heyətinin sayından və istehsalat proseslərinin qrupundan asılı olaraq məişət otaqları (sanitariya qovşağı, duş kabinələri, qarderoblar), həmçinin köməkçi otaqlar (cədvəl 29) nəzərdə tutulmalıdır.

Cədvəl 29. Sutəmizləyici qurğuların məhsuldarlığından asılı olaraq köməkçi otaqların məsləhət görülən sahələri

Məhsuldarlıq, m³/sut	Otaqların sahələri, m²
Məhsuldarlıq, m³/sut	xidmət	emalatxana	anbar
5000-ə qədər	-	-	-
5000-dən 15000 -ə qədər	8	10	6
15000-dən 100000-ə qədər	12	15	6
100000-dən çox	20	25	10
*Q e y d:* 1. Müəssisələrin və təmizləyici qurğuların ərazisində yerləşən nasos stansiyalarındakı məişət otaqlarının tərkibi yaxınlıqdakı binalarda olan oxşar otaqların mövcud olmasından asılı olaraq təyin edilməlidir. Nasos stansiyasında sanitariya qovşağı, sanitariya-məişət otaqları olan istehsalat binalarından 50 m-dən böyük məsafədə yerləşdikdə nəzərdə tutulmalıdır. 2. Xidmətedici heyətin köməyi olmadan idarə olunan nasos stansiyalarında xidmət otaqları nəzərdə tutulmaya bilər

7.3. Hava üfürücü stansiyalar

7.3.1.Tullantı sularını aerasiya etmək üçün hava üfürücü stansiyalar təmizləyici qurğuların ərazisində, sıxılmış havanın sərf edildiyi yerlərə və elektrik paylaçdırıcı qurğulara yaxın yerləşdirilməlidir.

7.3.2. Hava üfürücü avadanlıq aerasiya qurğularının texnoloji hesablanması əsasında meydançanın sıxılmış havaya olan digər tələbatları hesaba alınmaqla seçilməlidir.

7.3.3. Stansiyanın məhsuldarlığı 1 st-da 5000 m³-dən artıq hava olduqda işləyən aqreqatların sayı ikidən az qəbul edilməməlidir, məhsuldarlıq bundan az olduqda isə, bir işləyən aqreqatın qəbul edilməsinə yol verilir.

İşləyən aqreqatların sayı 3-ə qədər olduqda bir, 4 və daha çox olduqda isə iki ehtiyat aqreqat qəbul edilməlidir.

7.3.4. Hava üfürücü stansiya binasında havanı təmizləmək üçün qurğular, istehsalat suyu, aktiv lil, aerotenkləri boşaltmaq üçün nasoslar, həmçinin dispetçer məntəqəsi, paylaşdırıcı qurğular, transformator yarımstansiyası, köməkçi və məişət otaqları yerləşdirilə bilər.

7.3.5. Maşın zalı digər otaqlardan ayrılmalı və xaricə müstəqil çıxışı olmalıdır. Maşın zalının planda ölçüləri TN və Q 2.04.02-ə əsasən təyin edilməlidir.

7.3.6. Havanın rulon və digər süzgəclərdə təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Süzgəclərin tərtibatı ayrı-ayrı süzgəclərin regenerasiya məqsədilə əvəz olunması üçün işdən ayrıla bilməsini təmin etməlidir.

İşləyən süzgəclərin sayı 3-ə qədər olduqda bir, 3-dən çox olduqda isə iki ehtiyat süzgəc nəzərdə tutulmalıdır.

Aerotenklərdə deşikli borulardan istifadə etdikdə hava təmizlənmədən verilə bilər.

7.3.7. Havanın hərəkət sürəti süzgəclər kamerasında 4 - m/s-yə, su gətirən kanallarda - 6 m/s-yə, boru kəmərlərində - 40 m/s-yə qədər qəbul edilməlidir.

7.3.8. Hava nəql etdirilən boruların hesablanması havanın sıxılması, temperaturunun artması və qurğunun ayrı-ayrı bölmələrində minimal təzyiq fərqinin təmin edilməsinə ehtiyacın olması nəzərə alınaraq aparılmalıdır.

Aeratorlarda təzyiq itkisinin hesabi qiyməti (istismar müddətində müqavimətin artması hesaba alınmaqla):

xırda qabarcıqlı aeratorlar üçün - ≤ 0,07 bar;

orta qabarcıqlı, yuxarıdan 3m batırılmış –0,015bar;

aşağı basqılı aerasiyada - 0,0015-0,005 bar qəbul edilməlidir.

7.3.9. Dörddən çox bölməsi olan aerotenklər üçün hava üfürücü stansiyadan ən azı iki hava borusu ilə verilməlidir.

8. Təmizləyici qurğular

8.1. Ümumi müddəalar

8.1.1. Tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsi yerli şəraitdən və təmizlənmiş tullantı və yerüstü axım sularından istehsalat və kənd təsərrüfatı su təchizatında istifadə edilə bilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

Su obyektlərinə axıdılan tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsi “Su təchizatı və tullantı suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi”, Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin tələblərinə, təkrar istifadə edilən tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsi isə sanitariya-gigiyena və suişlədicilərin texnoloji tələblərinə cavab verməlidir.

Tullantı sularının zərərsizləşdirilmiş çöküntülərindən gübrə kimi və digər məqsədlər üçün istifadə edilə bilməsinin mümkünlüyü araşdırılmalıdır.

Tullantı sularının su obyektinin suyu ilə qarışdırılma dərəcəsi “Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydalarının tətbiqinə dair metodik göstərişlər”ə əsasən təyin edilməlidir.

8.1.2. Mövcud təmizləyici qurğuların yenidən qurulması və genişləndirilməsi layihələri üçün ilkin göstəricilər daxil olan tullantı sularının sərfi və xassələrinin ən azı 3 il müddətində yüksək səviyyədə nəzarətindən alınmış nəticələr əsasında, yaşayış məntəqəsinin perspektiv inkişafı nəzərə alınmaqla qəbul edilməlidir.

Qurğuları hesablamaq üçün ilkin göstəricilərin bu qurğunun xüsusiyyətlərini və onun işinə təsir edən parametrləri nəzərə alan qiymətlərindən istifadə edilməlidir.

Ayrı-ayrı qurğuların hesabi sərfləri onların texnoloji xüsusiyyətlərini (suyun onlarda qalma vaxtı, hidravlik rejim) və bu qaydaların tövsiyələri nəzərə alınmaqla təyin edilməlidir.

İlkin göstəricilər kimi istifadə edilməlidir:

müşahidələrin konkret günü üçün götürülmüş və sudakı çirkləndiricilərin qatılığına hasili ilə təyin edilən çirk yükü (kq/sut, yaxud ton/sut);

tullantı sularının sərfi;

tullantı sularında çirkləndiricilərin qatılığı.

Seçilmiş ilkin qiymətlər təmizləyici qurğuların hesabi göstəricilərini orta sutkalıq (24 st-lıq) nisbi sınaq nümunələrinə görə ən azı 85% təmin etməlidir.

8.1.3. Daxil olan üzvi çirkləndiricilərin (əhalinin ekvivalent sayı, ƏES) miqdarına görə təmizləyici qurğuların ümumi məhsuldarlığının (30) düsturu ilə hesablanmasına yol verilir.

burada B_en5- 3 il müşahidə dövründə 2 həftə-də OBT₅-ə görə maksimum orta yük, kqO₂/nəf;

60- bir sakindən OBT₅-ə görə çirkləndiricinin hesabi miqdarıdır, qrO₂/nəf sutkada.

Q e y d. Yeni layihələndirilən yaşayış məntəqələri üçün əhalinin ekvivalent sayı əhalinin ictimai-iaşə və xidmət müəssisələrini nəzərə alan 1,1 əmsalı ilə təyin edilmiş layihə sayına bərabər qəbul edilə bilər.

8.1.4. Şəhər tullantı sularını təmizləyən və özüaxımlı sxemlə işləyən mövcud qurğuların yenidən qurulmasının texnoloji hesablamalarında 97% təminatlı sutkalıq sərfin qiymətinin qəbul edilməsinə yol verilir. Bu məqsədlə hesabi sutkalıq sərf kimi 3 illik gündəlik müşahidə dövründə daxil olan tullantı su sərflərinin hər il üçün birinci 10 maksimal qiymətini nəzərə almamaqla (30-31 dekabr və 30-31 avqusta olan nəticələr nəzərə alınmadan) maksimal qiymətinin qəbuluna yol verilir.

8.1.5. Tullantı sularının miqdarı və çirklənmə dərəcəsinə aid məlumat olmadıqda, həmçinin əhalisinin ekvivalent sayı 20 min nəfərdən az olan yaşayış məntəqələrinə xidmət edən mövcud qurğuların yenidən qurulmasının texnoloji hesablamalarında aşağıdakıların qəbul edilməsinə yol verilir:

sərflər -bu qaydaların 4 və 6-cı bölmələrinin göstərişlərinə uyğun;

çirkləndirici maddələrə görə yüklər - əhalidən, istehsalat müəssisələrindən və digər obyektlərdən

hər bir çirkləndirici maddəyə görə kütlə balansının hesabatlarının nəticələrinə görə. Əhalidən çirk yükü onların mövcud sayının bir nəfərin çirk yükünə (cədvəl 30) hasili ilə təyin edilməlidir.

Cədvəl 30. Bir nəfər sakindən tullantı suyuna daxil olan çirkləndirici maddənin miqdarı

Göstəricilər

Bir nəfər sakindən tullantı suyuna daxil olan çirkləndirici maddələrin miqdarı, qr/sut

Asılı maddələr...............................

Şəffaflanmamış mayenin, OBT_tam

Şəffaflanmış mayenin, OBT_tam.....

Ammonium duzlarının azotuN....

Fosfatlar P₂O₅................................

O cümlədən yuyucu maddələrdən.

Xloridlər Cl...................................

Səthi-aktiv maddələr (SAM).........

3,3

1,6

2,5

Q e y d:

1. Kanalizasiyalaşdırılmamış rayonlarda yaşayan əhalidən daxil olan çirkləndirici maddələrin miqdarı cədvəl 30-da göstərilənlərin 33% -i qədər hesaba alınmalıdır.

2. Sənaye müəssisələrinin məişət tullantı suları yaşayış məntəqələrinin kanalizasiyasına axıdıldıqda istismar heyətindən çirkləndirici maddələrin miqdarı əlavə olaraq hesaba alınmır.

8.1.6. Məişət və istehsalat tullantı sularının qarışığında əsas çirkləndirici maddələrin bioloji təmizləmə qurğularına daxil olduqda yol verilən qatılığı (orta sutkalıq nümunədə), həmçinin təmiz-ləmə prosesində onların kənar edilmə dərəcəsi “İstehsalat tullantı sularının yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya sisteminə qəbulu qaydaları”na əsasən təyin edilməlidir.

Q e y d:

1. Su obyektinin suyunda çirkləndirici maddələrin yol verilən qatılığını təmin etmək mümkün olmadıqda,təmizləyici qurğulara daxil olmaqdan əvvəl istehsalat və məişət tullantı suları yaranma yerlərində ilkin təmizlənməlidir.

2. Biogen elementlərin miqdarı: hər 100 mq/l OBT_tam-a azot (N) 5 mq/l-dən , fosfor P 1mq/l-dən az olmamalıdır.

8.1.7.Çoxkomponentli qarışığın orta oksidləşmə sürəti təcrübə göstəricilərinə əsasən təyin edilməlidir; belə göstəricilər olmadıqda oksidləşmə sürəti çoxkomponentli qarışığa daxil olan maddələrin oksidləşmə sürətlərinin orta ölçülmüş qiymətinə bərabər qəbul edilməsinə yol verilir.

8.1.8. Tullantı sularındakı çirkləndirici maddələrin tərkibində və qatılığında onların su kəmərinin suyunda miqdarı, həmçinin tullantı sularının çöküntülərini emal edən qurğulardan, dərin təmizləmə qurğularının yuyulma suyundan və s. daxil olan çirkləndirici maddələr də hesaba alınmalıdır.

8.1.9. İstehsalat tullantı sularını təmizləyən və alınmış çöküntüləri emal edən qurğuların hesablanması bu normalar, müvafiq sənaye sahələri müəssisələrinin, binaların və qurğuların inşaat layihələndirilməsi normaları, elmi-tədqiqat institutlarının tövsiyələri və fəaliyyətdə olan qurğuların istismar təcrübəsi əsasında yerinə yetirilməlidir.

8.1.10. Tullantı sularının hesabi sərfləri təmizləyici qurğulara nasoslarla verilən, yaxud basqısız daxil olan axımın cəm qrafikinə əsasən təyin edilməlidir.

8.1.11. Tullantı sularının bioloji təmizlənmə qurğuları (məişət tullantı suları üçün OBT_tam= OBT₂₀ qəbul edilməlidir) üzvi çirkləndiricilərin OBT_tam-la ifadə olunmuş cəminə hesablanmalıdır.

8.1.12. İstehsalat və məişət tullantı suları birlikdə bioloji təmizləndikdə onların ayrılıqda, eləcə də birlikdə mexaniki təmizlənməsinə yol verilir.

Partlama təhlükəsi olan istehsalat tullantı suları üçün, həmçinin istehsalat tullantı sularının kimyəvi, yaxud fiziki-kimyəvi təmizlənməsinə ehtiyac olduqda və istehsalat və məişət tullantı sularının çöküntüləri müxtəlif üsullarla emal edildikdə ayrılmış mexaniki təmizləmə tətbiq olunmalıdır.

8.1.13. Qurğuların tərkibi təmizlənməyə daxil olan tullantı sularının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən və miqdarından, təmizlənmənin tələb olunan dərəcəsindən, çöküntünün emal üsulundan və yerli şəraitdən asılı olaraq seçilməlidir.

8.1.14. Təmizləyici qurğular, bir qayda olaraq, yaşayış zonasından əks istiqamətdə ilin isti günlərində əsən hakim küləklər istiqamətində və suaxarda axım istiqamətində yaşayış məntəqəsindən sonra seçilmiş sahədə yerləşdirilməlidir.

8.1.15. Qurğuların yerləşdirilmə vəziyyəti aşağıdakıları təmin etməlidir:

ərazidən qurğuların gələcəkdə genişləndirilə bilməsi və tikintinin növbə ilə aparılması üçün

səmərəli istifadə edilməsi;

müxtəlif təyinatlı bina və qurğuların bloklaşdırılmasının mümkünlüyü və sahədaxili kommunikasiyaların uzunluğunun mümkün qədər az olması;

tullantı sularının əsas axımının qurğulardan bütün basqı itkiləri də nəzərə alınmaqla və yerləşmə ərazisinin mailliyindən istifadə etməklə basqısız keçməsi.

8.1.16. Təmizləyici qurğuların tərkibində nəzərdə tutulmalıdır:

tullantı suları və çöküntünün qurğuların ayrı-ayrı elementləri arasında bərabər paylanmasını, həmçinin qurğuların, kanalların və boru kəmərlərinin təmir, boşaldılma və yuyulma üçün işdən ayrılmasını təmin edən qurğular;

tullantı suları və çöküntünün sərfini ölçmək üçün cihaz və qurğular;

təmizlənməyə daxil olan və təmizlənmiş tullantı sularının keyfiyyət göstəricilərinə nəzarət etmək üçün cihazlar və laboratoriya avadanlığı.

8.1.17. Kanalizasiya təmizləyici qurğularının kanalları və novları tullantı sularının 1,4 əmsalı nəzərə alınmaqla maksimal saniyəlik sərfinə hesablanmalıdır.

8.1.18. Tullantı sularını təmizləyən komplekslərin köməkçi və laboratoriya otaqlarının tərkibi və sahələri yerli şəraitdən asılı olaraq (bu rayonda müvafiq profilli laboratoriyanın olması, avadanlıq və cihazların təmiri və onlara xidmət üzrə təşkilatların olması, digər təşkilatlarla bu sahələrdə kooperasiyanın mümkünlüyü və s.) TNvəQ 2.09.04-ə əsasən təyin edilməlidir.

İlkin layihələndirmədə bu məqsədlə cədvəl 31-dən istifadəyə yol verilir.

Cədvəl 31. Tullantı sularını təmizləyən komplekslərin köməkçi və laboratoriya otaqlarının tərkibi vəsahələri

Otaqlar	Təmizləyici qurğuların aşağıdakı məhsuldarlığında (min m³/sut.) otaqların sahələri, m²
Otaqlar	1,4-dən çox 10-a qədər	10-dan çox 50-ə qədər	50-dən çox 100-ə qədər	100-dən çox 250-ə qədər	250-dən çox
Fiziki-kimyəvi nəzarət laboratoriyası:				40 (hər biri 20 m², iki otaq)	50 (hər biri 25 m², iki otaq)
tullantı sularına	20	25	25	40 (hər biri 20 m², iki otaq)	50 (hər biri 25 m², iki otaq)
tullantı sularının çöküntülərinə	-	-	15	15	20
Bakterioloji laboratoriya	-	20	22	33 (iki otaq, 18 və 15)	35 (iki otaq, 20 və 15)
Çəki	-	6	8	10	12
Yuma və avtoklav	-	10	12	15	15
Reaktivlərin və qabların saxlanılması üçün otaqlar	6	6	12	15	20
Laboratoriya müdirinin kabineti	-	10	12	15	20
Nümunə götürücülər üçün otaq	-	-	6	8	8
Yerli dispetçer məntəqəsi	Dispetçerləşdirmə və avtomatlaşdırma sistemindən asılı olaraq təyin edilir
Stansiya rəisinin kabineti	10	15	15	25	25
Texniki heyət üçün otaq	10	15	20	25 (iki otaq, 10 və 15)	30 (hər biri 15 iki otaq)
Növbətçi heyət üçün otaq	8	15	20	25	25
Xırda avadanlığın cari təmir emalatxanası	10	15	20	25	25
Cihaz emalatxanası	15	15	15	20	20
Kitabxana və arxiv	-	-	10	20	30
Təsərrüfat inventarı üçün otaq	-	-	6	8	8
*Q e y d:* 1.Köməkçi otaqlar bir binada yerləşdirilməlidir. 2.Laboratoriya nasos və hava üfürən stansiyalarında o vaxt yerləşdirilə bilər ki, avadanlıqdan titrəmənin divarlara ötürülməsinin qarşısını almaq üçün müvafiq tədbirlər görülsün. 3.Məhsuldarlığı 1,4 min m³/sut-dan az olan stansiyalar üçün otaqların sahəsi və tərkibi yerli şəraitdən asılı olaraq təyin edilməlidir.

8.2. Tullantı sularının mexaniki təmizlənməsi üçün qurğular

8.2.1. Barmaqlıqlar

8.2.1.1. Tullantı sularını təmizləmə stansiyalarının tərkibində sudakı iri dispersli çirkləndiriciləri tutmaq üçün avadanlıq nəzərdə tutulmalıdır. Bunun üçün düzbucaq formalı milləri arasındakı məsafə 16 mm-dən çox olmayan barmaqlıqlar, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcılar nəzərdə tutulmalıdır. Barmaqlıq milləri arasındakı məsafə 10 mm-dən böyük olmamalıdır.

Q e y d: Tullantı suları təmizləyici qurğulara qarşısında milləri arasındakı məsafə 16 mm-dən çox olmayan barmaqlıq, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcı qoyulmuş nasoslar vasitəsilə verildikdə barmaqlıq qoyulmaya bilər, bu zaman:

basqılı boru kəmərinin uzunluğu 500 m-dən çox olmamalı;

nasos stansiyalarında barmaqlıqlarda tutulmuş tullantıların daşınması təmin edilməlidir.

8.2.1.2. Barmaqlıqların və barmaqlıq-xırdalayıcıların sayı, millər arasından suyun keçmə sürəti, tullantıların götürülmə norması, qoyulmuş avadanlıqlar arasındakı məsafə və s. 7.2.13-7.2.17 maddələrinin göstərişlərinə uyğun təyin edilməlidir.

8.2.1.3. Tutulan tullantıların miqdarı 0,1 m³/ sut və bundan çox olduqda barmaqlıqların tullantılardan mexaniki təmizlənməsi və xırdalayıcılara nəql etdirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Tullantıların miqdarı bundan az olan hallarda əl ilə təmizlənən barmaqlıqların qəbul edilməsinə yol verilir.

Barmaqlıqların milləri arasındakı məsafə 5-80 mm olduqda şəhər tullantı sularından tutulan tullantıların miqdarı ildə 25-dən 1,5 l/ƏES-na bərabər olur. Tutulan tullantıların orta sıxlığı 750 kq/m³ təşkil edir.

8.2.1.4. Tullantıların barmaqlıqlardan texniki su ilə yuyulması və preslənməsi tövsiyə edilir. Müvafiq əsaslandırma olduqda barmaqlıqda tutulmuş tullantıları kip bağlanan qapaqları olan konteynerlərə yığaraq bərk məişət və sənaye tullantıları emal edilən yerlərə daşımağa yol verilir.

Tullantılar 2 sutkadan artıq müddətə toplandıqda hər bir layın üstünə toplandıqca zərərsizləşdirici reagent səpələnməlidir. Tullantıların 5 sutkadan artıq müddətə toplanmasına yol verilmir.

Tutulmuş tullantılar bərk məişət və sənaye tullantılarının emal edildiyi (basdırıldığı) yerlərə daşınmalı, susuzlaşdırılmalı, tullantı sularının çöküntüləri ilə birlikdə termiki emala yönəldilməli və tullantı sularının çöküntüləri ilə birlikdə kompostlaşdırılmalıdır.

8.2.1.5. Barmaqlıq-xırdalayıcıları binalardan kənarda, birbaşa kanallarda yerləşdirməyə yol verilir.

8.2.1.6. Barmaqlıq yerləşən binalarda suyu gətirən və aparan kanallar vasitəsilə soyuq havanın daxil olmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Barmaqlıq yerləşən binaların döşəməsi kanaldakı hesabi su səviyyəsindən ən azı 0,5 m yuxarıda yerləşdirilməlidir. Barmaqlıqlarda basqı itkisi istehsalçının pasport göstəricilərinə əsasən qəbul edilməlidir. Hər bir barmaqlıqdan əvvəl və sonra onları işdən ayırmaq üçün bağlaqıcı armatur nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.1.7. Barmaqlıqları, xırdalayıcıları və digər avadanlığı quraşdırmaq və təmir etmək üçün TNvəQ 2.04.02-yə müvafiq olaraq qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq qoyulması nəzərdə tutulmalıdır. Konteynerlərin yerini dəyişmək üçün qaldırıcı-nəqletdirici avadanlıq elektrik ötürücülü olmalıdır.

8.2.2. Qumtutanlar

8.2.2.1. Qumtutanlar məhsuldarlığı 100 m³/sut-dan çox olan təmizləyici qurğularda nəzərdə tutulmalıdır. Qumtutanların, yaxud qumtutan bölmələrinin sayı ikidən az olmamalıdır. Bütün qumtutanlar, yaxud bölmələr işləyən olmalıdır. Hər bir qumtutandan əvvəl və sonra onları axımın minimum sərfində və təmir zamanı işdən ayırmaq üçün bağlaqıcı armatur nəzərdə tutulmalıdır.

Qumtutanın növü (üfüqi, tangensial, aerasiya olunan) təmizləyici qurğuların məhsuldarlığı, tullantı sularının təmizlənmə və çöküntülərin emalı sxemləri, asılı maddələrin səciyyəvi xüsusiyyətləri, qurğuların qarşılıqlı yerləşmə variantı və s. nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

8.2.2.2. Üfüqi və aerasiya edilən qumtutanların uzunluğu (31) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_q- cədvəl 32-ə əsasən qəbul edilən əmsal;

H_q- qumtutanın hesabi dərinliyi, m (aerasiya edilən qumtutanlar üçün ümumi dərinliyin yarısı qəbul edilməlidir);

v_q- tullantı sularının hərəkət sürəti, m/s (cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməlidir);

u₀- qumun hidravlik iriliyidir, mm/s (tutulması tələb olunan qum hissəciklərinin diametrin-

dən asılı olaraq qəbul edilməlidir).

Cədvəl 32. K_q əmsalının qiymətləri

Tutulan qum hissəciklərinin diametri,mm

Qumun hidravlik iriliyiu₀, mm/s

K_q əmsalının qumtutanın növündən və aerasiya edilən qumtutanların eninin B dərinliyinə H olan nisbətdən asılı qiymətləri

üfüqi

aerasiya edilən

B : H = 1

B : H = 1,25

B : H = 1,5

0,15

0,20

0,25

13,2

18,7

24,2

1,7

1,3

2,62

2,43

2,50

2,25

2,39

2,08

Cədvəl 33. Qumtutanların texnoloji parametrləri

Qumtutanlar

Qumun hidravlik iriliyi u₀, mm/s

Tullantı sularının hərəkət sürəti v_q, m/s, su axınında

DərinlikH, m

Tutulan qu-mun miqdarı,l/nəf-sut

Qumun nəmliyi, %

Çöküntüdə qumun miqdarı, %

minimal

maksimal

Üfüqi..........................

Aerasiya edilən..........

Tangensial.................

18,7-24,2

13,2-18,7

18,7-24,2

0,15

0,3

0,08-0,12

0,5-2

0,7-3,5

0,5

0,02

0,03

0,02

55-60

90-95

70-75

8.2.2.3. Müxtəlif növ qumtutanlar üçün ümumi hesablanma parametrləri cədvəl 33-ə əsasən qəbul edilməlidir:

a) üfüqi qumtutanlar üçün-maksimal axında tullantı sularının qurğudan keçmə müddəti ≥30 s;

b) aerasiya edilən qumtutanlar üçün:

deşikli borulardan aeratorların qoyulması - qumu toplamaq üçün novun üstündəki uzununa divarlardan birinə paralel 0,7H_qdərinliyində;

aerasiyanın intensivliyi – 3-5 m³/(m².st);

dibin qum novu istiqamətində eninə mailliyi - 0,2-0,4;

suyun daxilə buraxılması - qumtutanda suyun fırlanma istiqaməti ilə üst-üstə düşən, suyu qurğudan buraxan – batırılmış;

bölmənin eninin dərinliyə nisbəti -B:H =1:1,5;

c) tangensial qumtutanlar üçün:

maksimal axımda hidravlik yük - 110 m³/(m².st);

suyun daxilə buraxılması – hesabi dərinlik boyu toxunan xətt istiqamətində;

dərinlik – diametrin yarısına bərabər;

diametr – 6 m-dən çox olmayaraq.

Aerasiya edilən qumtutanlarda qurğunun divarı ondakı su səviyyəsindən ən azı 0,5 m, digər növlərdən olan qumtutanlarda isə 0,3 m hündür qəbul edilməlidir.

8.2.2.4. Bütün növlərdən olan qumtutanlarda tutulmuş qumun həcmi 0,05m³/sut-ya qədər olduqda onu əl ilə, bundan artıq olduqda isə hidroelevatorlar, qum nasosları və digər mexaniki, yaxud hidromexaniki üsullarla qurğudan kənar edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.2.5. Qumu hidromexaniki üsulla kənar edəndə(qum novuna döşənmiş və su sıçradanla təchiz edilmiş boru kəmərinin köməyiilə hidroyumada) istehsalat suyunun sərfi (32) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, l/s (32)

burada v_h- yuma suyunun novda aşağıdan yuxarı qalxma sürəti (0,0065 m/s qəbul edilməlidir);

l_q.n- qum novunun uzunluğu (qum toplanan çuxurun uzunluğu çıxılmaqla qumtutanın uzunluğuna bərabər qəbul edilməlidir, m);

b_q.n- qum novunun enidir (0,5 m qəbul edilməlidir).

8.2.2.6. Qumtutanda tutulan qumun miqdarı məişət tullantı suları üçün 0,02 l/(nəf.sut), qumun nəmliyi 60%, həcm çəkisi (sıxlığı) 1,5 t/m³ qəbul edilməlidir.

8.2.2.7. Qum çuxurunun həcmi iki gündə çökən qumun həcmindən çox, çökəklik divarlarının üfüqə görə mailliyi 60⁰-dən az olmamalıdır.

8.2.2.8. Qumtutanlardan daxil olan qumun qurudulması üçün hündürlüyü 1-2 m olan torpaq yastıqla əhatə olunmuş meydançalar nəzərdə tutulmalıdır. Meydançaların hər 1 m² sahəsinə il ərzində qum yükü 3 m³-dən çox olmamalı, qurumuş qum vaxtaşırı çıxarılıb tələb olunan yerlərə daşınmalıdır. İldə 3 m qalınlığında qum tökülə bilən toplayıcıların qəbul edilməsinə yol verilir. Qum sahələrindən kənarlaşdırılan su texnoloji sxemin birinci təmizləyici qurğusuna yönəldilməlidir.

Nəqliyyat vasitələrinin qum sahələrinə yaxınlaşması üçün xüsusi enişlər düzəldilməlidir.

8.2.2.9. Qumun yuyulması və susuzlaşdırılması üçün sonradan məhsulun hərəkət edən nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsini təmin edə bilən bunkerlərin nəzərdə tutulmasına yol verilir. Bunkerlərin tutumu 1,5-5 günlük qumun saxlanılmasına hesablanmalıdır. Qumun yuyulma səmərəsini artırmaq üçün bunkerlər diametri 300 mm olan hidrosiklonlarla təchiz edilməli və hidrosiklonlardan əvvəl pulpa xəttində basqı 2 bar olmalıdır. Qum bunkerlərinin drenaj suyu qumtutanlardan əvvəl kanala qaytarılmalıdır.

İqlim şəraitindən asılı olaraq bunker isidilən binalarda yerləşdirilməli, yaxud onun qızdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.2.10. Üfüqi qumtutanlarda tullantı sularının sabit hərəkət sürətini təmin etmək üçün qurğunun çıxışında enli astanalı suaşıran nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.3. Ortalaşdırıcılar

8.2.3.1. Tullantı sularının sərf və tərkibinin ortalaşdırılmasına ehtiyacın olması texniki-iqtisadi hesablamalarla təyin edilməlidir.

8.2.3.2. Ortalaşdırıcının növü (barbotaj, mexaniki qarışdırıcılı, çoxkanallı) tullantı sularındakı çirkləndirici maddələrin qatılığının dəyişmə xarakterindən (dövrlü, sərbəst enib qalxma və qəfil atılmalar), həmçinin asılı maddələrin növündən və miqdarından asılı olaraq seçilməlidir.

8.2.3.3. Ortalaşdırıcı hər ikisi işləyən olmaqla ən azı iki bölmədən ibarət qəbul edilməlidir. Boşaltmadan ondakı çöküntünü mexaniki üsulla təmizləmək mümkün olan hallarda bir bölməli ortalaşdırıcılardan istifadəyə yol verilir.

8.2.3.4. Tullantı sularında asılı maddələr olduqda onların ortalaşdırıcılarda çökməsinin qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.3.5. Tullantı sularında asanlıqla sudan ayrılıb uçan zəhərli maddələr olduqda barbotajlı, yaxud mexaniki qarışdırıcılı ortalaşdırıcılar örtülməli və ventilyasiya sistemi ilə təmin olunmalıdırlar.

8.2.3.6. Barbotaj növlü ortalaşdırıcılar tərkibində hidravlik iriliyi 10 mm/s-yə və miqdarı 500 mq/l-ə qədər asılı maddələr olan və istənilən rejimdə daxil olan tullantı sularını ortalaşdırmaq üçün tətbiq edilməlidir.

8.2.3.7. Qəfil atılmalar zamanı ortalaşdırıcının həcmi K_av<5 olduqda (33) və K_av≥5 olduqda (34) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada q_t- qəfil atılma sularının sərfi, m³/st;

t_q- qəfil atılmanın davam etmə müddəti, st;

K_av- ortalaşdırmanın tələb edilən əmsalı olub (35) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_max- qəfil atılma sularında çirkləndiricilərin qatılığı;

C_or- atılma suyunda çirkləndiricilərin orta qatılığı;

C_y.v-sonrakı qurğuların normal işləmə şərtlərinə görə çirkləndiricilərin yol verilən qatılığıdır.

8.2.3.8. Tullantı sularındakı çirkləndiricilərin dövrlü dəyişməsində ortalaşdırıcının həcmi K_av<5 olduqda (36) və K_av≥5 olduqda (37) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada t_d- dəyişmə dövrünün davam etmə müddəti, st;

K_av- ortalaşdırma əmsalı olub (35) düsturu ilə hesablanmalıdır.

8.2.3.9. Tullantı sularındakı çirkləndiricilərin sərbəst enib qalxma dəyişməsində ortalaşdırıcının həcmi tədriclə yanaşma üsulu istifadə olunmaqla (38) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - hesablamanın müvəqqəti addımı olub 1 st-dan artıq qəbul edilmir;

- hesablamanın cari addımında ortalaşdırıcının çıxışında qatılığın artmasıdır (müsbət və mənfi ola bilər), qr/m³.

Hesablamanı saatlar üzrə dəyişmə qrafikinin əlverişsiz sahələrindən başlamaq lazımdır. Hesablama nəticəsində sırasının texnoloji tələbi ödəmədiyi aşkar olunduqda (məsələn, -in maksimal qiymətində), hesabatı W_ö-nün artırılmış qiymətində təkrar etmək lazımdır. W_ö-nün başlanğıc qiyməti dəyişmənin ümumi xarakterinin qiymətləndirilməsi əsasında təqribi təyin olunmalıdır.

Ortalaşdırıcının girişində dəyişmə qrafiki faktiki (bu, yaxud oxşar istehsalat üzrə), yaxud texnoloji tapşırığa əsasən qəbul edilməlidir.

8.2.3.10. Tullantı sularının barbotaj növlü ortalaşdırıcının sahəsi boyu mümkün qədər bərabər paylanması dibində deşiklər, yaxud üçbucaq suaşıranları olan novlar və verici kanallar vasitəsilə təmin edilməlidir. Tullantı suyunun novda axım sürəti 0,4 m/s-dən az olmamalıdır.

8.2.3.11. Tullantı suyunun havalandırılması rezervuar boyu üfüqi vəziyyətdə döşənmiş deşikli borular vasitəsilə yerinə yetirilməlidir. Havalandırma boruları divara yaxın döşəndikdə onlardan qarşıdakı divara qədər olan məsafə 1-1,5h, borular arasındakı məsafə 2-3h, borular aralıqda döşən-dikdə onlardan divara qədər olan məsafə 1-1,5h (h-borunun suya batırılma dərinliyidir) qəbul edilməlidir. Ortalaşdırıcıda suyun dərinliyi dəyişdikdə h maksimal səviyyəyə görə qəbul edilməlidir.

8.2.3.12. Hesablamada aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir:

borular divara yaxın döşəndikdə (bir dövretdirici axım yaradan) havalandırma intensivliyi - 6 m³/st 1 m uzunluğa;

aralıqda döşəndikdə (iki dövretdirici axım yaradan) - 12 m³/st 1 m uzunluğa;

borular divara yaxın döşəndikdə asılı maddələrin çökməsinin qarşısını alan havalandırma intensivliyi - 12 m³/st 1 m uzunluğa;

aralıqda döşəndikdə - 24 m³/st 1 m uzunluğa;

boruların deşiklərində basqı itkisi –0,01-0,04 bar.

8.2.3.13. Mexaniki qarışdırıcılı ortalaşdırıcı tərkibində asılı maddələrin miqdarı 500 mq/l-dən çox olan tullantı sularının istənilən daxil olma rejimində ortalaşdırılması üçün tətbiq edilməlidir. Suyun verilməsi müntəzəm olaraq ortalaşdırıcının perimetri boyu novla yerinə yetirilməlidir.

8.2.3.14. Mexaniki qarışdırıcılı ortalaşdırıcının həcmi barbotaj növlü ortalaşdırıcının həcmi kimi hesablanmalıdır.

8.2.3.15. Tərkibində hidravlik iriliyi 5 mm/s-dən kiçik 500 mq/l-ə qədər asılı maddə olan qəfil axıdılan tullantı sularını tarazlaşdırmaq üçün tullantı suları kanallarında təyin edilmiş miqdarda

paylanan çoxkanallı ortalaşdırıcılardan istifadə edilməlidir.

8.2.3.16.Qəfil atılan yuksək qatılıqlı tullantı suları üçün çoxkanallı ortalaşdırıcıların həcmi (39) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_t- tullantı sularının sərfi, m³/st;

t_q- qəfil axıdılmanın davam etmə müddəti, st;

K_av- ortalaşdırma əmsalıdır.

8.2.3.17. Təmizləyici qurğulara daxil olan tullantı sularının hesabi sərflərini azaltmaq üçün tənzimləyici rezervuarların tətbiqinə yol verilir.

8.2.3.18. Tənzimləyici rezervuarlar barmaqlıqlardan və qumtutanlardan sonra yerləşdirilməli, tullantı suları onlara ortalaşdırılmışdan artıq sərfi ayıran bölüşdürücü kameralar vasitəsilə verilməlidir.

8.2.3.19. Tənzimləyici rezervuarların konstruksiyası birinci pillə durulduculara oxşar qəbul edilir.

Rezervuarlar çöküntünü kənarlaşdıran və minimal axım zamanı şəffaflanmış suyu təmizləmək üçün sonrakı qurğulara nəql etdirən avadanlıqlarla təmin edilməlidir.

8.2.3.20. Tənzimləyici rezervuarın həcmlərinin və tullantı sularını təmizləmək üçün əsas və köməkçi qurğuların (hava üfürücü və nasos stansiyaları və s.) həcmlərinintənzimlənməsindən sonra qeyri-müntəzəmlik əmsallarının K_tənz bir sıra qiymətləri ardıcıl seçilərək tarazlaşdırılan hesabi sərfin optimal miqdarı texniki-iqtisadi hesablamalarla təyin edilməlidir.

8.2.3.21. Tənzimləyici rezervuarın həcmlərinin tənzimlənməsindən sonra qeyri-müntəzəmlik əmsallarının K_tənz qiymətlərinin seçilməsi aşağıdakı nisbətlərlə yerinə yetirilməlidir:

burada K_ü- tullantı sularının daxil olmasının ümumi qeyri-müntəzəmlik əmsalı;

q_or- tullantı sularının orta saatlıq sərfidir.

və arasında asılılığın cədvəl 34-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

8.2.3.22. Sərfin və tullantı sularının qatılığını tarazlaşdırmağa ehtiyac olduqda ortalaşdırıcının həcmi və çirkləndirici maddələrin qatılığı tədriclə yanaşma üsulu ilə təyin edilməlidir.

Cədvəl 34.

	1	0,95	0,9	0,85	0,8	0,75	0,67	0,65
	0	0,24	0,5	0,9	1,5	2,15	3,3	4,4

Cari yanaşmada su kütləsinin həcminin, və qatılığın, artması (42) və (43) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada q_en,q_ex,C_en,C_ex-əvvəlki yanaşmada tullantı sularının sərfi və çirkləndirici maddələrin qatılığı;

W_av - hesablama anı üçün ortalaşdırıcının həcmidir, m³.

8.2.4. Durulducular

8.2.4.1. Durulducular tullantı sularını şəffaflandırmaq üçün məhsuldarlığı 1000 m³/sut-dan çox olan təmizləyici komplekslərdə qəbul edilməsi tövsiyə edilir. Bu məqsədlə birinci pillə durulducuları, mexaniki süzgəclər, həmçinin istehsalat tullantı suları və onların məişət tullantı suları ilə qarışığı üçün yağ-, piy-, nefttutanlar, hidrosiklonlar, flotasiya qurğuları və s. istifadə edilə bilər.

Müvafiq əsaslandırma olduqda məişət tullantı sularının şəffaflandırılma mərhələsindən imtina etməyə yol verilir. Belə hallarda süzücü barmaqlıqların milləri arasındakı məsafə 6 mm-dən çox, suyun qumtutanlarda qalma müddəti isə 10 dəq-dən az olmamalıdır.

8.2.4.2. Durulducuların növü (şaquli, fırlanan yığıcı-paylaşdırıcı tərtibatı olan radial, üfüqi, iki yaruslu və d.) tullantı sularının təmizlənməsinin və onlarda yaranan çöküntünün emalının qəbul edilmiş texnoloji sxemi, qurğuların məhsuldarlığı, tikintinin növbəliliyi, istismar edilən vahidlərin sayı, ərazinin konfiqurasiyası və relyefi, geoloji şərait, qrunt sularının səviyyəsi və s. nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

8.2.4.3. Birinci pillə durulducuların sayı - ikidən az olmayaraq, ikinci pillə - üçdən az olmayaraq qəbul edilməlidir, bu şərtlə ki, bütün durulducular işləyən olmalıdır. Minimum sayda onların hesabi həcmini 1,2-1,3 dəfə artırmaq lazımdır.

8.2.4.4. Bioloji təmizləmədən sonra ikinci pillə durulducular istisna olmaqla durulducular tələb olunan şəffaflanma səmərəsi nəzərə alınmaqla asılı maddələrin çökmə kinetikasına əsasən hesablanmalıdır.

İki yaruslu durulducuların novları çökmənin 1,5 st davametmə müddətinə hesablanmalıdır. İkinci pillə durulducular 9.3.3-9.3.6 maddələrinin göstərişlərinə əsasən hesablanmalıdır.

8.2.4.5. Hidravlik iriliyin hesabi qiyməti, təcrübə yolu ilə qurulmuş E=f(t) çökmə kinetikası əyrisinə əsasən laboratoriya şəraitində alınan qiyməti durulducunun axım hissəsinin dərinliyinə uyğunlaşdırmaqla (44) düsturu ilə təyin edilməlidir.

burada H_a.h- durulducunun axım hissəsinin dərinliyi, m;

K_a.h- durulducunun axım hissəsinin həcmindən istifadə əmsalı;

t_a.h- içərisindəki su layının hündürlüyü h₁ olan laboratoriya silindrində alınmış təmizləmə səmərəsinə müvafiq çökmə müddəti olub, şəhər tullantı suları üçün cədvəl 35-ə əsasən təyin edilməsinə yol verilir;

n₂- çökmə prosesində asılı maddələrin aqlomerasiyasından asılı dərəcə göstəricisi olub şəhər tullantı suları üçün şək.3-ə əsasən təyin edilməsinə yol verilir.

Q e y d:

1. Tərkibində sudan yüngül çirkləndirici maddələr olan (neft məhsulları, yağlar, piylər və s.) tullantı suları üçün durulducular üzüb su səthinə çıxan hissəciklərin hidravlik iriliyinə hesablanmalıdır.

2. Suda ondan ağır və yüngül maddələr olduqda hidravlik iriliyin kiçik qiyməti qəbul edilməlidir.

3. İstehsalat şəraitində tullantı sularının temperaturu çökmə kinetikası təyin ediləndən fərqlənən hallarda (45) düsturu ilə hesablanan düzəliş daxil edilməlidir.

burada - laboratoriya və istehsalat şəraitlərində müvafiq temperaturlarda suyun özlülüyü;

u₀ - hidravlik iriliyin (33) düsturu ilə hesablanmış qiymətidir, mm/s.

Şək.3. Aşağıdakı durulma effektivliyində n₂ dərəcə göstəricisinin şəhər tullantı sularındakı asılı maddələrin ilkin qatılığından asılılığı: 1-E=50%; 2-E=60%; 3-E=70%

Cədvəl 35.

Şəffaflanma səmərəsi,

h₁=500 mm hündürlüyü olah su layında qatılığı (mq/l) olan asılı maddələrin çökməsinin davam etmə müddəti t_a.h(saniyə).

200

300

400

600

960

1440

2160

7200

540

900

1200

1800

3600

480

840

1080

1500

2700

7200

8.2.4.6. Durulducunun əsas hesabi parametrləri cədvəl 36-a əsasən təyin edilməlidir.

Cədvəl 36. Durulducuların texnoloji parametrləri

Durulducu

Həcmdən istifadə əmsalı K_a.h

İşçi dərinlikH_a.h, m

Eni B_a.h,m

İşçi axımın sürətiv, mm/s

Lil çökəkliyi istiqamətində dibin mailliyi

Üfüqi....................................................

Radial...................................................

Şaquli...................................................

Fırlanan yığıcı-paylaşdırıcı elementli.

Aşağıdan və yuxarıdan daxil olan axımlı...................................................

Nazik laylı bloklarla:

əks axımlı (düz axımlı) iş sxemli....

çarpaz iş sxemli..............................

0,5

0,45

0,35

0,85

0,65

0,5 - 0,7

0,8

1,5 – 4

1,5 – 5

2,7 – 3,8

0,8 – 1,2

2,7 – 3,8

0,025 – 0,2

0,025 – 0.2

2H_a.h- 5H_a.h

2 – 6

1,5

5 – 10

2u₀ – 3u₀

0,005 – 0,05

0,05

0,005

Q e y d:

1. K_a.h əmsalı durulducunun hidravlik səmərəsini təyin edir və qiyməti supaylaşdırıcı və suyığıcı elementlərin konstruksiyasından asılıdır.

2. Sürətin turbulentlik yaradan qiyməti v_tb, mm/s, işçi axımın sürətindən v, mm/s, asılı olaraq cədvəl 37-yə əsasən təyin edilməlidir.

8.2.4.7. Bir durulducunun məhsuldarlığı qurğunun verilmiş həndəsi ölçülərindən və tullantı sularının tələb olunan şəffaflanma səmərəsindən asılı olaraq aşağıdakı düsturlarla hesablanmalıdır:

a) üfüqi durulducular üçün

b) radial, şaquli və fırlanan yığıcı-paylaşdırıcı tərtibatlı durulducular üçün

с) aşağıdan və yuxarıdan daxil olan axımlıdurulducular üçün

ç) çarpaz sxemlə işləyən nazik laylı blokları olan durulducular üçün

d) əks axımlı sxemlə işləyən nazik laylı blokları olan durulducular üçün

düsturlarda K_a.h - həcmdən istifadə əmsalı (cədvəl 36-a əsasən təyin edilir);

L_a.h - bölmənin, şöbənin uzunluğu, m;

L_bl- nazik laylı blokun (modulun) uzunluğu, m;

B_a.h- bölmənin, şöbənin eni, m;

B_bl- nazik laylı blokun eni, m;

D_a.h- durulducunun diametri, m;

d_en- giriş elementinin diametri, m;

u₀- tutulan hissəciklərin hidravlik iriliyi, mm/s (düstur 44 ilə hesablanmalıdır);

v_tb- sürətin turbulentlik yaradan qiyməti (durulducuda axımın sürətindən asılı olaraq cədvəl 37-ə əsasən təyin edilir);

H_bl - nazik laylı blokun hündürlüyü, m;

h_ti- nazik laylı blokun (modulun) yarusunun hündürlüyü, m;

K_dis- ayrılmış hissəciklərin sürüşmə əmsalıdır (dalğalı lövhələr üçün 1, müstəvi lövhələr üçün 1,2 qəbul edilməlidir).

Cədvəl 37.

v, mm/s	5	10	15
v_tb.mm/s	0	0,05	0,1

8.2.4.8. Aşağıda göstərilən əsas konstruktiv parametrlər qəbul edilməlidir:

a) üfüqi və radial durulducular üçün:

xam suyun girişi və şəffaflanmış suyun toplanması - durulducunun giriş və toplayıcı elementlərinin bütün eni (perimetri) boyu müntəzəm;

birinci pillə durulducular üçün neytral layın hündürlüyü - durulducunun dibindən 0,3 m yuxarı (durulducunun çıxışında),ikinci pillə durulducular üçün - 0,3 m və lil layının qalınlığı - 0,3-0,5 m;

lil toplanan çuxur divarlarının maillik bucağı - 50-55⁰;

b) şaquli durulducular üçün:

mərkəzi borunun uzunluğu - çökmə zonasının dərinliyi qədər;

mərkəzi boruda işçi axımın hərəkət sürəti - ≤ 30 mm/s;

geniş ağızın diametri - borunun diametrinin 1,35-i qədər;

əksetdirici lövhənin diametri - geniş ağızın diametrinin 1,3-ü qədər;

əksetdirici lövhənin konusluq bucağı - 146⁰;

geniş ağızla əksetdirici lövhə arasında işçi axımın sürəti - birinci pillə durulducular üçün 20 mm/s - dən, ikinci pillə durulducular üçün 15 mm/s - dən çox olmayaraq;

əksetdirici lövhənin aşağısı ilə lil səviyyəsi arasında neytral layın hündürlüyü - 0,3 m;

konus şəkilli dibin maillik bucağı - 50-60⁰;

c) aşağıdan və yuxarıdan daxil olan axımlıdurulducular üçün:

aşağı enən axım zonasının sahəsi - yuxarı qalxan axım zonasının sahəsinə bərabər;

zonaları ayıran arakəsmənin hündürlüyü - 2/3H_a.h;

arakəsmənin yuxarı tilinin səviyyəsi - su səviyyəsindən 0,3 m yuxarı (durulducunun divarından yuxarı olmamaq şərtilə);

dəyişən en kəsikli paylaşdırıcı nov - ayırıcı arakəsmənin daxilində. Novun başlanğıc en kəsik sahəsi hesabi sərfin 0,5 m/s-dən az olmayan sürətlə nəqlinə, axırıncı en kəsik isə 0,1 m/s-dən az olmayan sürətlə nəqlinə hesablanmalıdır.

Suyu bərabər paylamaq üçün paylayıcı novun üçbucaq şəkilli suaşıranları hər 0,5 m-dən bir qoyulmalıdır;

ç) nazik laylı bloklu durulducular üçün - lövhələrin maillik bucağı 45⁰-dən 60⁰-yə qədər.

8.2.4.9. İstismar edilən təmizləyici komplekslərdəki mövcud durulducuların (üfüqi, radial, şaquli) təmizləmə dərəcəsini, yaxud məhsuldarlığını artırmaq üçün onlara nazik laylı elementlərdən ibarət blokların yerləşdirilməsinə yol verilir. Bloklar suyun durulduculardan çıxan hissəsində su toplayan nov qarşısında yerləşdirilməlidirlər.

8.2.4.10. Çökmə zamanı sudan ayrılan çöküntünün miqdarı daxil olan C_d və şəffaflanmış sudakı C_çasılı maddələrin miqdarı nəzərə alınmaqla (51) düsturu ilə hesablanmalıdır.

_{burada q - tullantı sularının sərfi, m3/st;}

_ρor_{- çöküntünün nəmliyi, %;}

_g_or_{- çöküntünün sıxlığıdır, qr/sm3.}

_8.2.4.11._{Yaranmış çöküntünün həcmindən və durulducuda toplanma zonasının tutumundan asılı olaraq çöküntünün boşaldılmaları arasındakı müddət təyin edilməlidir. Çöküntü hidrostatik təzyiq altında boşaldıldıqda birinci pillə durulducuların və biofiltrlərdən sonra ikinci pillə durulducuların çuxurlarının tutumu 2 gündən çox olmayan müddətdə çökən çöküntülərin həcminə bərabər, aerotenklərdən sonra ikincipillə durulducuların çuxurlarının tutumu çöküntülərin 2 st-dan çox olmayaraq qalmasına hesablanmalıdır.}

_{Çöküntü mexaniki üsulla boşaldıldıqda onun birinci pillə durulducuların toplanma zonasının tutumu 8 st-dan çox olmayan vaxtda sudan ayrılan çöküntülərin miqdarına uyğun qəbul edilməlidir.}

_8.2.4.12._{Sudan ayrılmış çöküntünün çuxur istiqamətində yerdəyişməsi mexaniki üsulla, yaxud dibinə müvafiq maillik (≥ 500) verməklə təmin edilməlidir.}

_8.2.4.13._{Durulducunun çuxurundan çöküntü hidrostatik təzyiqin təsiri altında özüaxımlı, tərkibində böyük miqdarda asılı maddələr olan suları nəql etdirən nasoslar, hidroelevatorlar, erliftlər, çalovlu elevatorlar, qreyferlər və digər vasitələrlə kənar edilməlidir.}

_{Məişət tullantı suları durulducularından çöküntülər kənar edildikdə hidrostatik basqı birinci pillə durulducularda -0,15 bar-dan, ikinci pillə durulducular və biofiltrlərdən sonra –0,12 bar-dan və aerotenklərdən sonra - 0,09 bar-dan az olmamalıdır.}

_{İkinci pillə durulducular üçün hidrostatik basqının hündürlüyünün dəyişdirilməsinin mümkün-lüyünün nəzərdə tutulması tövsiyə edilir.}

_{Çöküntünü kənar edən boruların diametri 200 mm-dən az qəbul edilməməlidir.}

_8.2.4.14._{Hidrostatik təzyiq altında özüaxımlı üsulla birinci pillə durulduculardan kənar edilən şəhər məişət tullantı sularının çöküntülərinin nəmliyi 95-96%, nasoslarla kənar edilən çöküntülərinin nəmliyi 94-95% qəbul edilməlidir.}

_8.2.4.15._{Durulduculardan çöküntünün fasiləsiz, yaxud fasilələrlə kənar edilməsinə yol verilir.}

_{Fasilələrlə kənarlaşdırılmada iki əməliyyat arasındakı müddət toplanan çöküntünün həcmindən və toplanma zonasının tutumundan asılı olaraq, lakin 2 gündən şox olmamaq şərtilə qəbul edilməlidir.}

_{Çöküntü mexaniki üsulla kənar edildikdə birinci pillə durulducularda onun toplanma zonasının tutumu 8 st-dan çox olmayan müddətdə çökən çöküntünün miqdarına bərabər qəbul edilməlidir.}

_8.2.4.16._{Üzüb su səthinə çıxan çirkləndirici maddələri tutmaq və kənar etmək üçün sutoplayıcı elementlər qarşısında yarım batırılmış arakəsmələr nəzərdə tutulmalıdır. Arakəsmə suya 0,3 m-dən az olmayaraq batırılmalıdır.}

_{Durulducunun kənar divarları su səthindən ən azı 0,3 m yuxarı qaldırılmalıdır.}

_8.2.4.17._{Su qəbul edən novlar nazik divarlı suaşıranlarla təchiz edilməlidir. Suaşıran nova elə bəkidilməlidir ki, onu hündürlük istiqamətində tənzimləmək mümkün olsun. Suaşıran kənar düz, yaxud üçbucaq kəsikli ola bilər. Suaşıranın 1 m uzunluğuna su sərfi 10l/s-dən çox olmamalıdır.}

_{8.2.5. İki yaruslu durulducular və şəffaflandırıcı-çürüdücülər}

_8.2.5.1._{İki yaruslu durulducular tək və ya cütləşdirilmiş olmaqla qəbul edilə bilərlər. Durul-ducular cütləşdirilmiş qəbul edildikdə çökdürücü novlarda tullantı suyunun hərəkət istiqamətini dəyişdirməyin mümkünlüyü təmin edilməlidir.}

_8.2.5.2._{İki yaruslu durulducular 8.2.4.2.-8.2.4.4., 8.2.4.10.-8.2.4.17 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidirlər. Layihələndirmədə aşağıdakı hesabi parametrlər qəbul edilməlidir:}

_{çöküntünün üzüb çıxması üçün su güzgüsünün sərbəst səthi - durulducunun planda sahəsinin 20%-dən az olmayaraq;}

_{qonşu çökdürücü novların divarları arasındakı məsafə - ≥ 0,5 m;}

_{çökdürücü novun divarlarının üfüqə görə mailliyi - ≥ 500; divarların biri digərini ən azı 0,15 m örtməlidir;}

_{çökdürücü novun dərinliyi - 1,2-2,5 m, nov yarığının eni - 0,15 m;}

_{nov yarığından septik kamerada çöküntü səviyyəsinə qədər neytral layın hündürlüyü - 0,5 m;}

_{septik kameranın konus şəkilli dibinin mailliyi - ≥ 300;}

_{kənar edilən çöküntünün nəmliyi - 90%;}

_{çöküntünün külsüz maddəsinin parçalanması - 40%;}

_{asılı maddələrin tutulma səmərəsi- 40-50%.}

_8.2.5.3._{İki yaruslu durulducunun septik kamerasının tutumu cədvəl 38-ə əsasən hesablanmalıdır.}

8.2.5.4. Havanın orta illik temperaturu 3,5⁰C-yə, qədər olduqda məhsuldarlığı 500 m³/sut-ya qədər olan iki yaruslu durulducular isidilən otaqlarda yerləşdirilməlidir;havanın orta illik temperaturu 3,5-6⁰C həddində, məhsuldarlığı ≤100 m³/sut olan iki yaruslu durulducular isidilməyən otaqlarda yerləşdirilməlidir.

_{Cədvəl 38.}

Tullantı sularının qış aylarında orta temperaturu, ⁰C

8,5

Septik kameranın tutumu, l/nəf.-il

110

Q e y d:

1. İki yaruslu durulducuların septik kameralarının tutumu onlara aerotenklərdən və yüksək yüklənmiş biosüzgəclərdən lil tam təmizlənməyə verildikdə 70% və damcılı biosüzgəclərdən və aerotenklərdən sonrakı durulduculardan lil natamam təmizlənməyə verildikdə 30% artırılmalıdır.

2. Tullantı suları təmizlənmək üçün süzmə sahələrinə verildikdə iki yaruslu durulducuların septik kameralarının tutumunu 20% - ə qədər azaltmağa yol verilir.

8.2.5.5. Şəffaflandırıcılar-çürüdücülər çürüdücünün daxilində konsentrik yerləşdirilmiş təbii aerasiyalı şəffaflandırıcılardan ibarət olmaqla layihələndirilməlidirlər.

8.2.5.6. Şəffaflandırıcılar daxili flokulyasiya kameralı, paylaşdırıcı fincanda və şəffaflandırıcıda su səviyyələrinin fərqi hesabına yaranan təbii havalandırılan olmaqla şaquli durulducular şəklində layihələndirilməlidirlər.

Şəffaflandırıcılar layihələndirilərkən aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir:

şəffaflandırıcının diametri - ≤ 9 m;

şəffaflandırıcıda və paylaşdırıcı fincanda su səviyyələrinin fərqi - kommunikasiyalardakı basqı itkiləri nəzərə alınmamaqla 0,6 m;

flokulyasiya kamerasının tutumu - tullantı suyunun onda 20 dəq-dən çox qalmamasınahesablanmalıdır;

flokulyasiya kamerasının dərinliyi - 4-5 m;

çökmə zonasında suyun hərəkət sürəti - 0,8-1,5 mm/s,mərkəzi boruda- 0,5-0,7 m/s;

flokulyasiya kamerasının aşağı kəsiyinin diametri – orta sürətin 8-10 mm/s qiymətlərinə hesablanmalıdır;

flokulyasiya kamerasının aşağı kənarı ilə lil sahəsindəki çöküntü səthi arasındakı məsafə -≥0,6 m;

şəffaflandırıcının dibinin mailliyi - ≥ 50⁰;

asılı maddələrə görə çirkləndiricilərin miqdarının azalması - ≤ 70% və OBT_tam= ≤ 15%.

8.2.5.7. Çürüdücülər layihələndiriləndə qəbul edilməlidir:

çürüdücünün tutumunun ona yüklənəcək çöküntünün sutkalıq dozasına uyğunluğu - çöküntünün nəmliyindən və tullantı sularının orta qış temperaturundan asılı olaraq;

yüklənəcək çöküntünün sutkalıq dozası -cədvəl 39-a əsasən;

şəffaflandırıcının divarının xarici səthi və çürüdücünün divarının daxili səthi arasındakı halqavarı fəzanın eni - ≥ 0,7 m;

dibin mailliyi - ≥ 30⁰;

qabığın hidromexaniki üsulla parçalanması - çöküntünün halqavarı boru kəmərinə çöküntünün səthinə 45⁰ bucaq altında əyilmiş ucluqdan təzyiq altında verilməsi ilə.

Cədvəl 39.

Tullantı sularının, yaxud çöküntünün orta temperaturu,⁰C

8,5

yüklənəcək çöküntünün sutkalıq dozası, %

0,72

0,85

1,02

1,28

1,7

2,57

Q e y d:

1.Yükləmənin sutkalıq dozası nəmliyi 95% olan çöküntü üçün verilmişdir. Nəmliyi P_or 95%-dən fərqlənən çöküntülərin yüklənmə dozası cədvəldəki qiymətin aşağıdakı nisbətdən alınan ədədə hasili ilə dəqiqləşdirilməlidir.

2. İstehsalat tullantı sularının çöküntülərinin sutkalıq yüklənmə dozası təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir

8.2.6. Septiklər

8.2.6.1. Septiklər yeraltı süzmə sahələrinə, qum-çınqıl süzgəclərinə, süzücü xəndəklərə və süzücü quyulara daxil olan tullantı sularını mexaniki təmizləmək üçün tətbiq edilməlidirlər.

8.2.6.2. Septikin tam hesabi həcmi tullantı sularının sərfi 5 m³/sut-ya qədər olduqda 3 günlük; tullantı sularının sərfi 5 m³/sut-dan çox olduqda 2,5 günlük axımın miqdarından az olmayaraq qəbul edilməlidir.

Septiklərin göstərilən hesabi həcmləri onların ildə bir dəfədən az olmayaraq təmizlənməsi nəzərə alınaraq qəbul edilməlidir.

Tullantı sularının orta qış temperaturu 10⁰C-dən yuxarı, yaxud kənar edilən tullantı suyunun bir nəfər sakin hesabına norması 150 l/sut-dan artıq olduqda septikin tam hesabi həcmini 15-20% azaltmağa yol verilir.

8.2.6.3. Tullantı sularının sərfindən asılı olaraq qəbul edilməlidir: bir kameralı septiklər – tullantı sularının sərfi 1 m³/sut-ya qədər, iki kameralı - 10 m³/sut-ya qədər və üç kameralı - > 10 m³/sut olduqda.

8.2.6.4.Birinci kameranın həcmi iki kameralı septiklərdə hesabi sərfin 0,75-i, üç kameralılarda - 0,5-i qədər (ikinci və üçüncü kameraların hər birinin həcmi ümumi hesabi həcmin 0,25-i qədər) qəbul edilməlidir.

Beton həlqələrdən inşa edilən septiklərdə bütün kameralar eyni həcmdə qəbul edilməlidir. Belə septiklərin həcmi 5 m³/sut-dan çox olduqda kameralar bölməsiz nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.6.5.Septikdən çıxan tullantı sularının zərərsizləşdirilməsinə ehtiyac olduqda planda ölçüsü 0,75x1 m olan təmas kamerası nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.6.6. Su gətirən borunun novu septikdəki suyun hesabi səviyyəsindən ən azı 0,05 m yuxarı olmalıdır. Üzən maddələri tutmaq və təbii ventilyasiyanı təmin etmək üçün qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

8.2.6.7. Binalardan septiklərə buraxıcılar baxış quyuları vasitəsilə birləşdirilməlidir.

8.2.7. Hidrosiklonlar

8.2.7.1. Tullantı sularını asılı maddələrdən təmizləmək üçün açıq və basqılı hidrosiklonlardan istifadə olunmasına yol verilir.

8.2.7.2. Açıq hidrosiklonlardan hidravlik iriliyi 0,2 mm/s-dən böyük olan üzən və çökən iri dispersli qarışıqları və koaqulyasiyaya uğradılmış asılı maddələri sudan ayırmaq üçün istifadə edilməlidir.

Basqılı hidrosiklonlardan əsasən mineral mənşəli iri dispersli qarışıqları tullantı sularından ayırmaq üçün istifadə edilməlidir.

Hidrosiklonlardan tullantı sularını şəffaflandırmaq, çöküntüləri qatılaşdırmaq, əhəng südünü zənginləşdirmək, qumu üzvi maddələrdən, o cümlədən neft məhsullarından yumaq üçün istifadə etməyə yol verilir.

Tullantı sularını şəffaflandırmaq üçün kiçik ölçülü aparatlar daha yaxşı təmizləmə səmərəsi almağa imkan verirlər. Mineral mənşəli çöküntüləri qatılaşdırmaq üçün diametri 150 mm-dən böyük olan hidrosiklonlardan istifadə edilməlidir.

8.2.7.3. Açıq hidrosiklonlar üçün xüsusi hidravlik yük (52) düsturu ilə təyin edilməlidir.

burada u₀ - tələb olunan təmizləmə səmərəsini almaq üçün sudan ayrılacaq hissəciklərin hidravlik iriliyi, mm/s;

K_hs-hidrosiklonun növündən asılı olan mütənasiblik əmsalı olub daxili tərtibatsız hidro-siklonlar üçün - 0,61; konus şəkilli diafraqmalı və daxili silindrli hidrosiklonlar üçün -1,98 qəbul edilməlidir.

Mərkəzi buraxıcıları olan çoxyaruslu hidrosiklonlar üçün mütənasiblik əmsalı (53) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada n_ti- yarusların sayı;

D_hs- hidrosiklonun diametri, m;

d_en- buraxıcıların geniş ağızlarının yerləşdiyi çevrənin diametridir, m;

Şəffaflanmış su ətraflarından götürülən çoxyaruslu hidrosiklonlar üçün mütənasiblik əmsalı (54) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, (54)

burada - yarus cütlərinin sayı;

d_d - yarus cütlərinin orta diafraqmasının deşiyinin diametridir,m.

8.2.7.4. Bir aparatın məhsuldarlığı (55) düsturu ilə hesablanmalıdır.

, m³/st (55)

8.2.7.5. Açıq hidrosiklonlarda ayrılmış çöküntü hidrostatik təzyiqin təsiri altında, hidroelevatorlarla, yaxud mexaniki vasitələrlə fasiləsiz kənar edilməlidir.

Üzən qarışıqlar, yağlar və neft məhsulları yarım batırılmış arakəsmə ilə tutulmalıdır.

8.2.7.6. Basqılı hidrosiklonların hesablanması tutulacaq hissəciklərin iriliyi və sıxlığına əsasən aparılmalıdır.

Hidrosiklonun diametri D_h.scədvəl 40-da verilmiş parametrlər əsasında təyin edilməlidir.

Cədvəl 40.

D_hs, mm	25	40	60	80	100	125	160	200	250	320	400	500
,mm	8-25	10-30	15-35	18-40	20-50	25-60	30-70	35-85	40-110	45-150	50-170	55-200

8.2.7.7. Basqılı hidrosiklonun əsas ölçüləri zavod-istehsalçıların verdiyi pasport əsasında seçilməlidir.

Basqılı hidrosiklonun girişində təzyiq qəbul edilməlidir:

1,5-4 bar - bir pilləli şəffaflandırma sxemlərində, çöküntü qatılaşdırılanda və şırnaq kəsilməsi ilə işləyən çoxpilləli qurğularda;

3,5-6 bar - kəsilməz şırnaqla işləyən çoxpilləli sxemlərdə.

Ehtiyat aparatların sayı qəbul edilməlidir:

tullantı sularını təmizlədikdə və abraziv xassəyə malik olmayan bərk hissəciklərdən ibarət çöküntü sıxlaşdırıldıqda – işləyən aparatların sayı 10-a qədər olduqda-1; 15-ə qədər olduqda-2; 15-dən çox olduqda hər 10 aparata bir ədəd;

abraziv xassəli bərk hissəciklərə malik tullantı sularını təmizlədikdə və çöküntüləri sıxlaşdırdıqda - aparatların ümumi sayının 25%-i qədər.

8.2.7.8. Təyin olunmuş ölçülü basqılı hidrosiklonun məhsuldarlığı (56) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada g- sərbəst düşmə təcili, m/s²;

- hidrosiklonda təzyiq itkisi, MPa;

d_en, d_ex- qidalandırıcı və boşaldıcı boruların diametrləridir, mm.

8.2.7.9.Tullantı sularının tələb olunan təmizlənmə səmərəsindən və çöküntünün qatılaşdırılma dərəcəsindən asılı olaraq emalı basqılı hidrosiklonlarda, şırnaqları kəsilən və kəsilməyən aparatları ardıcıl birləşdirməklə bir, iki, yaxud üç pilləli yerinə yetirmək olar.

Kənar edilən çöküntü ilə itən su miqdarını azaltmaq üçün birinci pillə hidrosiklonun şlam borusu şlam rezervuarı ilə kip birləşdirilməlidir.

Qurğunun sonrakı pillələrində istifadə olunan kiçik ölçülü hidrosiklonları doldura (zibilləyə) bilən asılı maddələrin əsas kütləsini sudan ayırmaq üçün birinci pillədə böyük ölçülü hidrosiklonlardan istifadə olunmalıdır.

8.2.8. Mərkəzdənqaçma aparatları (Sentrifuqalar)

8.2.8.1. Fasiləli və fasiləsiz işləyən sentrifuqalardan tullantı sularından, reagentlərin tətbiq edilməsi mümkün olmayan hallarda, kiçik dispersli asılı maddələri ayırmaq üçün, həmçinin çöküntüdən qiymətli məhsulları çıxarmaq və istehsalata qaytarmaq üçün istifadə edilməlidir.

Fasiləsiz işləyən sentrifuqalar sərfi 100 m³/st-a qədər olan tullantı sularını hidravlik iriliyi 0,2 mm/s (əks axınlı) və 0,05 mm/s (düz axınlı) olan hissəciklərdən təmizləmək üçün tətbiq edilməlidirlər; fasilə ilə işləyən sentrifuqalar sərfi 20 m³/st-dan çox olmayan tullantı sularını hidravlik iriliyi 0,05-0,01 mm/s olan hissəciklərdən təmizləmək üçün istifadə edilməlidir.

Mexaniki çirkləndirici maddələrin miqdarı 2-3 qr/l-dən çox olmamalıdır.

8.2.8.2. Çökdürücü sentrifuqaların növü ayırma amilinin Fr təmizləmənin maksimum səmərəsini təmin edən qiymətindən asılı olaraq seçilməlidir.

Ayırma amili Fr və təmizləmə prosesinin davamı t_sf, (s)., laboratoriya şəraitində aparılmış təcrübələrin nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

8.2.8.3. Sentrifuqanın həcmi məhsuldarlığı (57) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada W_sf- sentrifuqa rotoru vannasının həcmi, m³;

K_sf- sentrifuqanın həcmindən istifadə əmsalı olub 0,4-0,6 qəbul edilməlidir.

8.2.9. Flotasiya qurğuları

8.2.9.1. Flotasiya qurğuları tullantı sularının tərkibində çökdürülməsi çətin olan asılı maddələrin, SFM-in, neft məhsullarının, piylərin, yağların, qətranların və digər çirkləndiricilərin kənarlaşdırıl ması üçün istifadə edilməlidir.

8.2.9.2. Flotasiya qurğularından həmçinin aşağıdakı hallarda istifadə olunmasına yol verilir:

bioloji təmizləmədən əvvəl tullantı sularından çirkləndirici maddələri kənarlaşdırmaq üçün;

ikinci pillə durulducularda aktiv lili ayırmaq üçün;

bioloji təmizlənmiş tullantı sularını dərin təmizləmək üçün;

koaqulyant və flokulyant tətbiq etməklə fiziki-kimyəvi təmizləmə zamanı;

təmizlənmiş sulardan təkrar istifadə sxemlərində.

8.2.9.3.Basqılı, vakuum, basqısız, elektroflotasiya qurğuları tərkibində asılı maddələrin miqdarı koaqulyant daxil edildikdə yaranan bərk faza nəzərə alınmaqla 100-150mq/l-dən çox olan tullantı sularını təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

SFM, neft məhsullarının və s. köpüklə ayrılması üçün asılı maddələrin miqdarı az olduqda bu məqsədlə impeller, pnevmatik və məsaməli material vasitəsilə hava qabarcıqlarının xırdalanması ilə işləyən qurğulardan istifadə edilməlidir.

8.2.9.4. Fazaların ayrılma prosesini yerinə yetirmək üçün düzbucaq (suyun üfüqi və şaquli hərəkəti ilə) və dairəvi (suyun radial və şaquli hərəkəti ilə) flotokameralardan istifadəyə yol verilir. Flotokameranın həcmi işləyən zonanın (dərinlik 1-3 m), köpüyün yaranması və toplanması zonaları (dərinlik 0,2-1 m) və çöküntü zonasının (dərinlik 0,5-1m) həcmləri cəmindən yaranır. Hidravlik yük–3-6 m³/(m²/st).Flotokameraların sayı ikidən az olmamalıdır. Bütün kameralar işləyən olmalıdır.

8.2.9.5. Asılı maddələrin tutulma dərəcəsini artırmaq üçün koaqulyantlardan və flokulyantlardan istifadəyə yol verilir. Reagentin növü və dozası emal edilən suyun fiziki-kimyəvi xassələrindən və təmizləmənin keyfiyyətinə irəli sürülən tələblərdən asılıdır.

8.2.9.6. Köpüyün (şlamın) həcmi və nəmliyi asılı və digər çirkləndirici maddələrin miqdarından və su səthində onun toplanmasının davam etmə müddətindən (fasiləsiz, yaxud fasiləli çıxarılma) asılıdır. Səthdə toplanmış çirkləndiricilərin fasiləli çıxarılması basqılı, basqısız və elektroflotasiya qurğularında tətbiq edilməlidir. Köpüyün hesabi nəmliyi qəbul edilməlidir: fasiləsiz çıxarıldıqda - 96-98%; transportyorların sıyırıcıları, yaxud fırlanan sıyırıcıların köməyi ilə fasiləli çıxarıldıqda - 94-95%; şneklər və sıyırıcı arabacıqlarla çıxarıldıqda – 92-93%. Nəmliyi 95-98% olan tutulan maddələrin 7-10%-i çökür. Nəmliyi 94-95% olan köpüyün (şlamın) həcmi (emal edilən su həcmindən faizlə) (58) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_en-təmizlənən suda həll olmayan qarışıqların miqdarıdır, qr/l.

8.2.9.7. İmpeller, pnevmatik və məsaməli materialla hava qabarcıqlarının parcalanması ilə işləyən qurğular layihələndirilən zaman aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir:

flotasiyanın davam etmə müddəti - 20-30 dəq-ə;

flotasiya rejimində işlədikdə hava sərfi - 0,1-0,5 m³/m³;

köpüklü ayırma rejimində işlədikdə hava sərfi - 3-4 m³/m³ (50-200 l 1 qr çıxarılan SFM), yaxud 30-50 m³/(m².st);

flotasiya kamerasında suyun dərinliyi - 1,5-3 m;

impellerin dairəvi sürəti - 10-15 m/s.;

impeller flotasiyası üçün kamera - tərəfi 6D olan kvadrat tərəfli (D impellerin diametri, 200-750 mm həddində dəyişir);

pnevmatik flotasiyada havanın ucluqlardan çıxma sürəti - 100-200 m/s.;

ucluğun diametri - 1-1,2 mm;

məsaməli lövhələrin deşiklərinin diametri - 4-20 mkm;

lövhələr altında havanın təzyiqi - 1-2 bar.

8.2.9.8. Basqılı flotasiya qurğuları layihələndirilərkən qəbul edilməlidir:

flotasiyanın davam etmə müddəti - 20-30 dəq-ə;

1 kq çıxarılan çirkləndirici maddələr hesabına verilən havanın litrlə miqdarı: 40 - çirkləndiricilərin ilkin miqdarı C_en<200 mq/l,28 - C_en=500 mq/l, 20 - C_en=1000 mq/l, 15 -C_en=3-4 qr/l;

flotasiya sxemi - birbaşa flotasiya lazımi miqdarda havanın verilməsini təmin etmədikdə işçi maye ilə;

su üfüqi hərəkət edən flotokameralar - məhsuldarlıq 100 m³/st-a qədər, su şaquli hərəkət edən flotokameralar - məhsuldarlıq 200 m³/st-a qədər, su radial hərəkət edən flotokameralar - məhsuldarlıq 1000 m³/st-a qədər olduqda;

düzbucaq və radial flotokameralarda suyun üfüqi hərəkət sürəti - ≤ 5 mm/s;

havanın ejektorla nasosun sorma borusuna verilməsi - kiçik sorma hündürlüyündə (2 m-ə qədər) və qəbuledici rezervuarda su səviyyəsinin çox az dəyişdiyi hallarda (0,5-1 m), kompressorla basqılı çənə - digər hallarda.

8.2.10. Deqazatorlar

8.2.10.1. Tullantı sularında sərbəst şəkildə həll olmuş qazları kənar etmək üçün barbotaj maye laylı, müxtəlif formalı taxmalar və içiboş tozlandırıcı (səpələyici) aparatlarla təchiz edilmiş deqazatorlardan istifadə edilməlidir.

8.2.10.2. Deqazatorların atmosfer təzyiqi, yaxud vakuum altında işləməsinə yol verilir. Deqazatorda gedən prosesi sürətləndirmək üçün ona hava, yaxud inert qaz daxil edilməlidir.

8.2.10.3. Qurğu atmosfer təzyiqi, yaxud vakuum altında işlədikdə bir həcm emal edilən suya taxmalı deqazatorlara 3 və 5 həcm, barbotajlılara 5 və 12-15 həcm, tozlandırıcılara isə 10 və 20 həcm hava daxil edilməlidir.

8.2.10.4. Taxmaların işçi layının hündürlüyü 2 m-dən 3 m-ə qədər, barbotaj layının - 3 m-dən çox olmayaraq, tozlandırıcı aparatlarda isə 5 m qəbul edilməlidir. Taxma kimi ölçüsü 25x25x4 mm olan turşuya davamlı saxsı həlqələrdən, yaxud ağacdan hazırlanmış fəqərə şəkilli taxmalardan istifadə olunmasına yol verilir.

8.2.10.5. Sütunlu deqazatorlarda işçi layın hündürlüyünün aparatın diametrinə olan nisbəti vakuum altında işlədikdə 3-dən çox, atmosfer təzyiqi altında işlədikdə isə 7-dən çox olmamalıdır;

barbotaj aparatları üçün uzunluğun enə olan nisbəti 4-dən çox olmamalıdır.

8.2.10.6. Taxmalı aparatlar qazsızlaşdırılan suda asılı maddələrin miqdarı 500 mq/l-dən çox olmayan hallarda tətbiq edilməlidirlər. Asılı maddələrin miqdarı bundan çox olan hallarda barbotajlı və tozlandırıcılı aparatlardan istifadə edilməlidir.

8.2.10.7. Mayeni aparatlarda paylaşdırmaq üçün çıxış deşiyi 10x20 mm olan mərkəzdənqaçma taxmalardan istifadə edilməlidir.

8.2.10.8. Sudan kənar edilən qazın miqdarı (59) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada F_f-fazaların təmasının ümumi səthi, m²;

K_x-vahid faza təmas səthinə, yaxud aparatın en kəsiyinə düşən kütlə ötürmə əmsalı olub, elmi-tədqiqat təşkilatlarının aldığı nəticələr əsasında qəbul edilir.

9. Tullantı sularını bioloji təmizləyən qurğular

9.1. Preaeratorlar və biokoaqulyatorlar

9.1.1. Preaeratorlar vəbiokoaqulyatorlar qəbul edilməlidir:

duruldulmuş tullantı sularında çirkləndirici maddələrin, birinci pillə durulducuların təmin etdiyindən artıq, azaldılması üçün;

bioloji təmizləmə prosesinə mənfi təsir göstərən ağır metalların ionlarının (sorbsiya hesabına) və digər çirkləndirici maddələrin sudan çıxarılması üçün.

9.1.2. Preaeratorları birinci pillə durulduculardan əvvəl onlara birləşdirilmiş, yaxud söykənmiş şəkildə, biokoaqulyatorları isə şaquli durulducularla birləşmiş şəkildə layihələndirmək lazımdır.

9.1.3. Preaeratorlar aerotenklər olan, biokoaqulyatorlar isə istər aerotenklər, istərsədə bioloji süzgəclər olan təmizləyici komplekslərdə tətbiq edilməlidir.

9.1.4. Preaeratorlar və biokoaqulyatorlar layihələndiriləndə qəbul edilməlidir:

ayrıca dayanan preaeratorlarda bölmələrin sayı - hamısı işləyən olmaqla ikidən az olmayaraq;

tullantı sularının əlavə aktiv lillə aerasiyasının davam etmə müddəti - 20 dəqiqə;

verilən lilin miqdarı - artıq lilin 50-100%-i, bioloji pərdənin 100%-i qədər;

havanın xüsusi sərfi - 1 m³tullantı suyuna 5 m³;

birinci pillə durulducularda çirkləndirici maddələrin (OBT_tam və asılı maddələrə görə) tutulma səmərəsinin artması - 20-25%;

biokoaqulyatorların çökmə zonasına hidravliki yük - ≤ 3 m³/(m².st).

Q e y d:

1. Lil preaeratora regeneratorlardan sonra verilməlidir. Regeneratorlar olmadıqda aktiv lilin preaeratorlarda regenerasiya edilə bilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır; regenerasiya üçün bölmələrin tutumu onların ümumi həcminin 0,25-0,3-nə bərabər qəbul edilməlidir.

2. Biokoaqulyatorlara verilən bioloji pərdə üçün aerasiya müddəti 24 st olan xüsusi regeneratorlar nəzərdə tutulmalıdır.

9.2. Bioloji süzgəclər

9.2.1. Ümumi müddəalar

9.2.1.1. Bioloji süzgəclər (damcılı və yüksək yüklənmiş) tullantı sularını bioloji təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

9.2.1.2. İstehsalat tullantı sularını təmizləmək üçün bioloji süzgəclərdən əsas qurğu kimi bir pilləli təmizləmə sxemində, yaxud birinci və ya ikinci pillə qurğu kimi iki pilləli bioloji təmizləmə sxemində istifadə olunmasına yol verilir.

9.2.1.3. Bioloji süzgəclər bütöv divarlı və ikiqat dibi olan rezervuarlar şəklində layihələndirilməlidir: aşağı dib - bütöv, yuxarı dib yükü saxlamaq üçün barmaqlıqlı. Qurğunun dibarası fəzasının hündürlüyü - ≥ 0,6 m; aşağı dibin yığıcı novlar istiqamətində mailliyi ≥ 0,01; yığıcı novların uzununa mailliyi - konstruktiv olaraq, lakin 0,005-dən az olmamaq şərtilə qəbul edilməlidir.

9.2.1.4. Damcılı biosüzgəclər təbii aerasiya ilə, yüksək yüklənmişlər təbii və ya süni aerasiyalı (aerosüzgəclər) layihələndirilməlidir.

Biosüzgəclərin təbii aerasiyası onların perimetri boyu dibarası fəzada müntəzəm yerləşdirilmiş və onları tam bağlaya bilən qurğularla təchiz edilmiş pəncərələr vasitəsilə təmin edilməlidir.

Pəncərələrin sahəsi biosüzgəclərin sahəsinin 1-5%-ni təşkil etməlidir.

Aerosüzgəclərdə havanın dibarası fəzaya girişdə təzyiqi 0,01bar təmin edən ventilyatorlar ilə verilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Aerosüzgəclərin kənaredici boru kəmərlərində hündürlüyü 200 mm olan hidravlik bağlayıcılar qoyulmalıdır.

9.2.1.5. Biosüzgəclər üçün yük materialı kimi möhkəm dağ süxurlarından yaranmış çınqıl, xırda çay daşı, keramzit, həmçinin 6-40⁰C temperatur həddində möhkəmliyini itirməyən plastmas materiallar istifadə edilə bilər. Plastmas materiallar istisna olmaqla qalan bütün təbii və süni materiallar aşağıda göstərilən təsirlərə davam gətirməlidir:

tökmə sıxlığı 1000 kq/m³-a qədər olduqda ən azı 1 bar təzyiqə;

natrium sulfatın doymuş məhlulu ilə 5 dəfədən az olmayan hopdurmaya;

şaxtaya davamlılığa görə 10 silsilədən az olmayan sınağa;

kütləsi sınaqdan çıxarılan materialın kütləsindən 3 dəfə çox olan 5%-li sulfat turşusu məhlulunda 1 st müddətində qaynatmağa.

Sınaqdan çıxmış yükləmə materialında nəzərə çarpacaq zədələnmələr olmamalı və kütləsi ilkin miqdara nisbətən 10%-dən çox azalmamalıdır.

9.2.1.6. Süzgəclər iriliyi 70-100 mm, hündürlüyü 0,2 m olan alt saxlayıcı layın üstündə bircinsli iriliyə malik materialla yüklənməlidir.

Biosüzgəclər üçün yük materialının iriliyi cədvəl 41-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Biosüzgəclərin plastmas yük materialına olan tələblər 9.2.3.7. maddəsinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 41. Müxtəlif biosüzgəclər üçün yük materialının iriliyi

Biosüzgəclər (yüklənən material)	Yük materialının iriliyi, mm	Aşağıdakı diametrli (mm) deşikləri olan nəzarət ələklərində qalan materialın miqdarı, çəkiyə görə faizlə
Biosüzgəclər (yüklənən material)	Yük materialının iriliyi, mm	70	55	40	30	25	20
Yüksək yüklənmiş (çınqıl)	40 – 70	0 – 5	40 – 70	95 – 100	-	-	-
Damcılı (çınqıl)	25 – 40	-	-	0 – 5	40 – 70	90 – 100	-
Damcılı (keramzit)	20 – 40	-	-	0 – 8	norma-lanmır	-	90 – 100
*Q e y d.* Yükdə lövhə şəkilli parçaların miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır.

9.2.1.7. Tullantı sularını biosüzgəclərin səthində paylamaq üçün müxtəlif konstruksiyalardan istifadə etmək olar.

Səpələyicilər layihələndirildikdə aşağıda verilmiş parametrlər qəbul edilməlidir:

başlanğıc sərbəst basqı - 1,5 m-ə yaxın, son - ≥ 0,5 m;

deşiklərin diametri - 13-40 mm;

başlıqların yük materialının səthindən yerləşmə hündürlüyü - 0,15-0,2 m;

suyun maksimum axınında damcılı biosüzgəclərdə suvarmanın davam etmə müddəti-5-6 dəq-ə.

Reaktiv suvarıcılar layihələndiriləndə qəbul edilməlidir:

paylaşdırıcı boruların sayı və diametri - mayenin borunun əvvəlində 0,5-1 m/s sürətlə hərəkət etməsi nəzərə alınmaqla hesabatla təyin edilməlidir;

paylaşdırıcı borulardakı deşiklərin diametri və sayı - mayenin deşiklərdən axma sürətini ən azı 0,5 m/s, deşiklərin diametrini 10 mm-dən az olmayaraq qəbul etməklə hesablama ilə təyin edilməlidir;

suvarıcının qarşısında basqı - 0,5 m-dən az olmamaq şərtilə hesablama ilə təyin edilməlidir;

paylaşdırıcı boruların yerləşməsi - yük materialının səthindən 0,2 m yuxarı.

9.2.1.8. Biosüzgəclərin, yaxud bölmələrin sayı ikidən az, 8-dən çox olmamalı, onların hamısı işləyən qəbul edilməlidir.

9.2.1.9. Biosüzgəclərin paylaşdırıcı və kənaredici şəbəkələri yenidən geri qaytarılmış sərf (maddə 9.2.3.1-ə əsasən) nəzərə alınmaqla maksimum su sərfinə hesablanmalıdır.

9.2.1.10. Süzgəclərin avadanlıqlarının konstruksiyalarında qış aylarında tullantı sularının verilməsi qısa müddətə kəsilən zaman süzgəci boşaltmaq, həmçinin dibini yumaq üçün müvafiq qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.1.11. Tikinti rayonunun iqlim şəraitindən, təmizləyici qurğuların məhsuldarlığından, tullantı sularının axma rejimindən və temperaturundan asılı olaraq biosüzgəclərin otaqlarda (isidilən və ya isidilməyən) və ya açıq havada yerləşdirilməsinə yol verilir.

Biosüzgəclərin otaqdan kənar, yaxud isidilməyən otaqlarda yerləşdirilməsi istilik texnikası hesablamaları ilə əsaslandırılmalıdır. Belə hallarda oxşar şəraitdə işləyən qurğuların istismar təcrübəsi nəzərə alınmalıdır.

9.2.2. Damcılı bioloji süzgəclər

9.2.2.1. Damcılı biosüzgəclərə verilən tullantı sularının OBT_tamL_en>220 mq/l olduqda təmizlənmiş tullantı sularının yenidən dövrəyə qaytarılması nəzərdə tutulmalıdır; OBT_tam= 220 mq/l və az olduqda yenidən dövrəyə qaytarılmanın vacibliyi hesabatla təyin edilməlidir.

9.2.2.2. Damcılı biosüzgəclər üçün qəbul edilməlidir:

işçi hündürlük H_bs=1,5-2 m;

hidravlik yük q_bs=1-3 m³/(m².sut);

təmizlənmiş suyun OBT_tamL_ex= 15 mq/l.

9.2.2.3. Damcılı biosüzgəclər hesablanan zaman q_bs-in qiyməti verilmiş L_en və L_ex , mq/l, və suyun temperaturundan T_w asılı olaraq cədvəl 42-ə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.2.4. Damcılı biosüzgəclərdən çıxarılan artıq bioloji pərdənin miqdarı quru maddəyə görə 8 qr/(nəf.-sut), pərdənin nəmliyi 96% qəbul edilməlidir.

Cədvəl 42.

Hidravlik yük q_bs,m³/(m².sut)	Temperatur T_w, ⁰Cvə hündürlük H_bs, m asılı olaraq K_bs qiymətləri
	T_w= 8		T_w= 10		T_w= 12		T_w= 14
	H_bs=1,5	H_bs= 2	H_bs=1,5	H_bs= 2	H_bs=1,5	H_bs= 2	H_bs=1,5	H_bs= 2
1 1,5 2 2,5 3	8 5,9 4,9 4,3 3,8	11,6 10,2 8,2 6,9 6	9,8 7 5,7 4,9 4,4	12,6 10,9 10 8,3 7,1	10,7 8,2 6,6 5,6 6	13,8 11,7 10,7 10,1 8,6	11,4 10 8 6,7 5,9	15,1 12,8 11,5 10,7 10,2
*Q e y d:* 1. K_bs- in qiymətləri cədvəldə verilənlərdən artıq olduqda resirkulyasiya nəzərdə tutulmalıdır. 2. Cədvəldə K_bs=L_en/L_ex.

9.2.3. Yüksək yüklənmiş bioloji süzgəclər

Aerosüzgəclər

9.2.3.1. Aerosüzgəclərə verilən tullantı sularının OBT_tam = 300 mq/l-dən çox olmamalıdır. OBT_tam

bundan çox olduqda təmizlənmiş tullantı sularının yenidən dövriyyəyə qaytarılması (resirkulyasiyası) təmin edilməlidir. Resirkulyasiya əmsalı (60) düsturu ilə təyin edilməlidir.

burada L_mix- dövriyyəyə qaytarılan təmizlənmiş və ilkin suyun qarışığının oksigenə tam bioloji tələbatıdır (OBT_tam) və 300 mq/l-dən çox olmamalıdır;

L_en,L_ex- müvafiq olaraq ilkin və təmizlənmiş tullantı sularının OBT_tam-dır.

9.2.3.2.Aerosüzgəclər üçün qəbul edilməlidir:

işçi hündürlük H_as=2-4 m;

hidravlik yük q_as=10-30 m³/(m².sut);

yenidən dövriyyəyə qaytarılan sərf nəzərə alınmaqla havanın xüsusi sərfi q_a=8-12 m³/m³.

9.2.3.3.Aerosüzgəclər hesablanan zaman q_avə H_as-in verilmiş qiymətlərində q_as-in (m³/m².sut) yol verilən qiyməti cədvəl 43-ə əsasən təyin edilməlidir. CədvəldəK_rs=L_en/L_ex.

Cədvəl 43.

q_a,m³/m³

H_as,m

Temperatur T_w, ⁰C, hündürlük H_as, m və q_as,m³/(m².sut) asılı olaraq K_rs qiymətləri

T_w = 8

T_w = 10

T_w = 12

T_w = 14

q_as=10

q_as=20

q_as=30

q_as=10

q_as=20

q_as=30

q_as=10

q_as=20

q_as=30

q_as=10

q_as=20

q_as=30

3,02

5,25

9,05

2,32

3,53

5,37

2,04

2,89

4,14

3,38

6,2

10,4

2,50

3,96

6,25

2,18

3,22

4,73

3,76

7,32

11,2

2,74

4,64

7,54

2,36

3,62

5,56

4,3

8,95

12,1

3,02

5,25

9,05

2,56

4,09

6,54

3,69

6,1

10,1

2,89

4,24

6,23

2,58

3,56

4,9

4,08

7,08

12,3

3,11

4,74

7,18

2,76

3,94

5,68

4,5

8,23

15,1

3,36

5,31

8,45

2,93

4,36

6,88

5,09

9,9

16,4

3,67

6,04

3,16

4,84

7,42

4,32

7,25

3,88

5,01

7,35

3,01

4,18

5,83

4,76

8,35

14,8

3,72

5,55

8,5

3,28

4,78

6,2

5,31

9,9

18,4

3,98

6,35

10,4

3,44

5,14

7,69

5,97

11,7

23,1

4,31

7,2

3,7

5,72

8,83

Q e y d. q_a , H_as və T_w- ninaralıqqiymətləri üçün K_as interpolyasiya ilə təyin edilməsinə yol verilir.

Təmizlənmiş tullantı sularını yenidən dövriyyəyə qaytarmadan işləyən aerosüzgəclərin sahəsi F_as, m², qəbul edilmiş hidravlik yük q_as, m³/(m².sut) və tullantı sularının sutkalıq sərfinə Q, m³/sut hesablanmalıdır.

Tullantı suları resirkulyasiya ilə təmizləndikdə aerosüzgəcin sahəsi (61) düsturu ilə hesablan-malıdır.

9.2.3.4. Bioloji pərdənin yüksək yüklənmiş biosüzgəclərdən çıxarılan artıq miqdarı quru maddəyə görə 28 qr/(nəf.sut), nəmliyi-96% qəbul edilməlidir.

9.2.3.5. İstehsalat tullantı suları üçün biosüzgəclərin hesabatının 42 və 43-cü cədvəllərdə verilmiş parametrlərə görə, yaxud təcrübə yolu ilə təyin edilmiş oksidləşdirmə gücünə görə aparılmasına yol verilir.

Plastik kütlədən yükü olan biosüzgəclər

9.2.3.6. Plastik kütlədən yükü olan biosüzgəclərə verilən tullantı sularının OBT_tam 250 mq/l-dən artıq olmamalıdır.

9.2.3.7. Plastik kütlədən yükü olanbiosüzgəclər üçün qəbul edilməlidir:

işçi hündürlük H_ps- 3-4 m;

yük materialı kimi - polivinilxlorid, polistirol, polietilen, polipropilen, poliamiddən istehsal edilmiş, diametri 50-100 mm olan hamar, yaxud deşikli borulardan hazırlanmış bloklar və ya uzunluğu 50-150 mm, diametri 30-75 mm olan, deşikli, dalğalı və hamar divarlı boru kəsikləri şəklində doldurma elementləri;

yük materialının məsaməliyi - 93-96%;

xüsusi səthi - 90-110 m²/m³;

təbii aerasiya.

Tullantı sularının biosüzgəclərə verilməsində fasilə mümkün olan hallarda yük səthində bioloji pərdənin qurumasının qarşısını almaq üçün tullantı sularının resirkulyasiyası nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.3.8. Plastik kütlədən yükü olan biosüzgəclərin hesablanması zamanı təyin edilməlidir:

hidravlik yük q_ps, m³/(m³.sut) - tələb olunan təmizlənmə səmərəsi E, %,, tullantı sularının

temperaturu T_w, ⁰C və qəbul edilmiş hündürlüyə H_ps, m, görə cədvəl 44-ə əsasən təyin edilməlidir;

biosüzgəclərin sahəsi və yükün həcmi - hidravlik yükə və tullantı sularının sərfinə görə.

Cədvəl 44.

Təmizləmə səmərəsi E, %	Yükün aşağıdakı hündürlüyündə H_ps,m, hidravlik yük q_ps, m³/(m³.sut)
	H_ps = 3				H_ps = 4
	Tullantı sularının temperaturu T_w, ⁰C
	8	10	12	14	8	10	12	14
90 85 80	6,3 8,4 10,2	6,8 9,2 11,2	7,5 10 12,3	8,2 11 13,3	8,3 11,2 13,7	9,1 12,3 15	10 13,5 16,4	10,9 14,7 17,9

9.2.4. Aerotenklər

9.2.4.1. Aerotenklər sərbəst üzən lilli, fasiləsiz işləyən bioloji təmizləmə qurğusu olub şəhər və istehsalat tullantı sularını bioloji təmizləmək üçün ayrılıqda, yaxud lil ayırıcılar və ya digər qurğularla birləşdirilmiş şəkildə (aerotenk-durulducu, aerotenk-biosüzgəc, membranlı bioreaktorlar və s.) tətbiqinə yol verilir.

Sıxışdırıcı prinsipi ilə işləyən aerotenklərdən toksik maddələrin qəfil daxil olması mümkün olmadıqda, həmçinin iki pilləli sxemlərin ikinci pilləsində istifadə edilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda aerotenk-durulducu növlü qarışıq qurğuların (aeroakseleratorlar, oksitenklər, flototenklər, aerotenklər-şəffaflandırıcılar və s.) bioloji təmizləmənin istənilən pilləsində tətbiq edilməsinə yol verilir.

9.2.4.2. Aerotenkə daxil olan suyun OBT₅200 mq/l-dən çox olduqda, həmçinin suda yüksək qatılığa malik zərərli istehsalat qarışıqları olduqda, əgər bu azot və fosforun bioloji kənar edilməsi texnologiyasının tətbiqinə mane olmursa, aktiv lilin regenerasiyasına yol verilir.

9.2.4.3. Aerotenk hamısı işləyən olmaqla ən azı iki bölmədən ibarət qəbul edilməlidir. Məhsuldarlığı 100 m³/sut-dan az olan təmizləyici komplekslərdə bir bölməli aerotenkin qəbuluna yol verilir.

9.2.4.4. Aerotenkin işçi dərinliyinin 3-6 m qəbul edilməsinə yol verilir. Qülləli və şaxtalı aerotenklər də daxil olmaqla daha böyük dərinliyin istifadəsinə yol verilir. Aerotenklərin dəhliz tipli konstruksiyası istifadə edildikdə dəhlizin eni ilə işçi dərinliyi arasında 0,5:1-dən 2:1-ə qədər nisbətin olmasına əməl edilməlidir. Dəhliz tipli olmayan aerotenklərdə enin dərinliyə nisbəti hidrodinamik və konstruktiv mülahizələr əsasında qəbul edilməlidir. Aerotenkin kənar divarı su səviyyəsindən ən azı 0,5 m hündür qəbul edilməlidir.

9.2.4.5. Aerotenklərin tutumu aerasiya müddətində suyun maksimal axın saatlarında orta saatlıq daxil olma miqdarına təyin edilməlidir.

Regeneratorları və ikinci pillə durulducuları olmayan aerotenklərin tutumu hesablanan zaman dövriyyədə olan aktiv lilin sərfi nəzərə alınmır.

9.2.4.6. Qarışdırıcı prinsipi ilə işləyən aerotenklərdə aerasiya müddəti (62) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada L_en- aerotenkə daxil olan suyun OBT_tam (birinci pillə durulduculardan sonra OBT-nin azalması nəzərə alınmaqla), mq/l;

L_ex - təmizlənmiş suyun OBT_tam, mq/l;

a_i- lilin dozası olub, qr/l, ikinci pillə durulducuların işi nəzərə alınmaqlatexniki-iqtisadı hesablama ilə təyin edlməlidir;

s - lilin küllülüyü olub qiyməti cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməlidir;

- xüsusi oksidləşdirmə sürəti, mq OBT_tam lilin 1 qr külsüz maddəsinə 1 st müddətində; (63) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 45.

Tullantı suları	, mqOBT_tam/(qr.saat)	K_l, mqOBT_tam/l	K₀ , mqO₂/l	, l/qr	s
Şəhər	₈₅	33	0,625	0,07	0,3
İstehsalat:
a) neft emalı zavodlarının:
I sistem	₃₃	3	1,81	0,17	-
II sistem	₅₉	24	1,66	0,158	-
b) azot sənayesi	₁₄₀	6	2,4	1,11	-
c) sintetik kauçuk zavodları	₈₀	30	0,6	0,06
d) sellüloz-kağız sənayesi:
sulfat-sellüloz istehsalı	₆₅₀	100	1,5	2	0,16
sulfit-sellüloz istehsalı	₇₀₀	90	1,6	2	0,17
e) süni lif (viskoz) zavodları	₉₀	35	0,7	0,27	-
f) yunun ilkin emalı fabriki:
I pillə	₃₂	156	-	0,23	-
II pillə	₆	33	-	0,2	-
g) maya zavodları	₂₃₂	90	1,66	0,16	0,35
h) yunun ilkin emalı fabriki:	₈₃	200	1,7	0,27	-
i) Mikrobioloji sənaye:
lizin istehsalı	₂₈₀	28	1,67	0,17	0,15
biovit və vitamitsin istehsalı	₁₇₂₀	167	1,5	0,98	0,12
j) Donuz kökəltmə kompleksləri
I pillə	₄₅₄	55	1,65	0,176	0,25
II pillə	₁₅	72	1,68	0,171	0,3
*Q e y d.* Göstərilən parametrlər digər istehsal sahələri üçün elmi-tədqiqat institutlarınin apardıqları tədqiqatların nəticələri əsasında qəbul edilməlidir.

burada- oksidləşmənin maksimal sürəti, mq/(qr.st)(cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməlidir);

C₀- həll olmuş oksigenin miqdarı, mq/l;

K_l -üzvi çirkləndirici maddələrin xassələrini xarakterizə edən əmsal,mqOBT_tam/l(cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməlidir);

K₀ - oksigenin təsirini xarakterizə edən əmsal,mqO₂/l (cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməlidir);

- aktiv lilin parçalanma məhsulları ilə ingibitorlaşdırma əmsalı, l/qr(cədvəl 45-ə əsasən qəbul edilməlidir);

Q e y d:

1.(62) və (63) düsturları tullantı sularının orta illik temperaturu 15⁰C olan hallar üçün doğrudur. Tullantı sularının orta illik temperaturunun (T_w ) digər qiymətlərində aerasiyanın (62) düsturu ilə hesablanmış davametmə müddəti 15/T_w nisbətinə vurulmalıdır.

2. Aerasiyanın davametmə müddəti büyün hallarda 2 st-dan az olmamalıdır.

9.2.4.7. Aerotenk-sıxışdırıcılarda aerasiya müddəti (64) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_p- uzununa qarışmanın təsirini nəzərə alan əmsal: L_ex= 15 mq/l-ə qədər bioloji təmizləmədə

K_p=1,5; L_ex> 30 mq/l olduqda K_p= 1,25 qəbul edilməlidir;

L_mix- resirkulyasiya sərfi ilə qarışma hesaba alınmaqla OBT_tam:

burada R_i- aktiv lilin resirkulyasiya dərəcəsi olub (66) düsturu ilə hesablanmalıdır;

a_i, , C₀, L_en, L_ex,K_l, K₀, , s izahları (62) və (63) düsturlarında olduğu kimidir.

Q e y d. Sıxışdırılma rejimi dəhlizlərin uzunluğunun l eninə b nisbəti 30-dan çox olduqda təmin edilir. l/b<30 olduqda dəhlizlərin özəklərinin sayı beş-altı olan bölmələrə ayrılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4.8. Aktiv lilin aerotenklərdə resirkulyasiya dərəcəsi (66) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada a_i- aerotenkdə lilin dozası, qr/l;

J_i - lil indeksidir, sm³/qr.

Q e y d:

1. Düstur J_i<175 sm³/qr və a_i≤ 5 qr/l şərtləri üçün doğrudur.

2. R_i-nin qiyməti lilsoranlı durulducular üçün 0,3-dən, lil sıyırıcılı durulducular üçün 0,4-dən, lil öz axımı ilə kənar edildikdə isə 0,6-dan az olmamalıdır

9.2.4.9. Lil indeksinin qiyməti lil qarışığı 1 qr/l-ə qədər duruldulduqda lil yükündən asılı olaraq təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir. Şəhər və əsas növ istehsalat tullantı suları üçün J_i-nin qiymətinin cədvəl 46-a əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Lilin sutkada 1 qr külsüz quru maddəsinə lil yükü (67) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada t_at- aerasiya müddətidir, st.

Cədvəl 46 . Şəhər və əsas növ istehsalat tullantı suları üçün J_i-nin qiyməti

Tullantı suları	Lilin q_i, mq/(qr.sut) yükündə lil indeksinin J_i, sm³/qr qiymətləri
Tullantı suları	100	200	300	400	500	600
Şəhər	130	100	70	80	95	130
İstehsalat:
a)neft emalı zavodları	-	120	70	80	120	160
b)sintetik kauçuk zavodları	-	100	40	70	100	130
c)suni lif kombinatları	-	300	200	250	280	400
d)sellüloz-kağız kombinatları	-	220	150	170	200	220
e) azot sənayesinin kimya kombinatları	-	90	60	75	90	120
*Q e y d.* Oksitenklər üçün J_i –nin qiymətləri 1,3-1,5 dəfə azaldılmalıdır.

9.2.4.10.Aerotenklər regeneratorlarla layihələndirilən zaman üzvi çirkləndirici maddələrin oksidləşmə müddəti (68) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada R_i- (66) düsturu ilə hesablanmalıdır;

a_r- regeneratorda aktiv lilin dozası olub (69) düsturu ilə təyin edilir.

-aerotenk-qarışdırıcılar və sıxışdırıcılar üçün xüsusi oksidləşmə sürəti olub lilin a_r doza-sında (63) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Suyun aerotenkdə emalının davametmə müddəti (70) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Regenerasiyanın davametmə müddəti (71) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Aerotenkin tutumu (72) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w- tullantı sularının hesabi sərfidir, m³/st.

Regeneratorların tutumu (73) düsturu ilə hesablanmalıdır.

9.2.4.11. Aerotenklərdə aktiv lilin artımı (74) düsturu ilə təyin edilməlidir.

burada C_cdp- aerotenkə daxil olan tullantı suyunda asılı maddələrin miqdarı, mq/l;

K_g- artım əmsalı: şəhər və tərkibinə görə ona yaxın olan istehsalat tullantı suları üçün K_g=0,3 qəbul edilməlidir (tullantı suları oksitenklərdə təmizləndikdə K_g-nin qiyməti 0,25-ə qədər azaldılmalıdır).

9.2.4.12. Aerotenklərin regeneratorların dəyişən həcmləri ilə işləyə bilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

9.2.4.13. Aerotenklərdə aşağıda göstərilən aeratorların qəbuluna yol verilir:

xırda qabarcıqlı - saxsı və plastik kütlədən hazırlanmış materiallar (filtros lövhələri, borular, diffuzorlar) və sintetik parçalar;

orta qabarcıqlı - yarıqlı və deşikli borular;

iri qabarcıqlı –ucu açıq borular;

mexaniki və pnevmomexaniki.

9.2.4.14. Regeneratorlarda və aerotenk-sıxışdırıcıların uzunluğunun birinci yarısında aeratorların sayı aerotenklərin ikinci yarısında olduğundan iki dəfə çox qəbul edilməlidir.

9.2.4.15. Aeratorların yerləşmə dərinliyi hava üfürən avadanlığın yaratdığı təzyiqdən və paylaşdırıcı kommunikasiyalarda və aeratorlardakı itkilərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir (maddə 7.3.8.).

9.2.4.16. Aerotenklərin boşaldılmasının və aeratorların suyunun buraxılmasının mümkünlüyünü təmin edən tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.4.17. Ehtiyac olduqda aerotenklərdə səpələyicilərlə suvarmaqla, yaxud müvafiq kimyəvi preparatlardan istifadə etməklə köpüklənmənin qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Suvarma zamanı suyun səpələnmə intensivliyi aparılmış təcrübələrin nəticələri əsasında təyin edilməlidir.

Köpüklənmənin qarşısını alan kimyəvi preparatlardan istifadə edilməsi sanitariya-epidemioloji xidmət və balıq ehtiyatlarının mühafizəsi orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

9.2.4.18. Aktiv lilin resirkulyasiyası erliftlər və ya nasoslarla yerinə yetirilməlidir.

9.2.4.19. Pnevmatik aerasiya sistemində 1 m³ təmizlənən suya xüsusi hava sərfi (75) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q₀-1 mq OBT_tam-ın azaldılması üçün hava oksigeninin xüsusi sərfi,mq (OBT_tam=15-20 mq/l-ə qədər təmizlədikdə 1,1; OBT_tam>20 mq/l təmizlədikdə 0,9 qəbul edilməlidir);

K₁- aeratorun növünü nəzərə alan əmsal (xırda qabarcıqlı aerasiya üçün aerasiya edilən zona ilə aerotenkin sahələrinin nisbətindən f_az/f_at asılı olaraq cədvəl 47-ə əsasən, orta qabarcıqlı və aşağı basqılılar üçün - K₁= 0,75 qəbul edilməlidir;

Cədvəl 47.

f_az/f_at	0,05	0,1	0,2	0,3	0,4	0,5	0,75	1
K₁	1,34	1,47	1,68	1,89	1,94	2	2,13	2,3
J_a.max, m³/(m².st)	5	10	20	30	40	50	75	100

K₂- aeratorların batırılma dərinliyindən h_a asılı əmsal olub cədvəl 48-ə əsasən qəbul edilməlidir;

K_T-tullantı sularının temperaturunu nəzərə alan əmsal olub (76) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Cədvəl 48.

h_a, m	0,5	0,6	0,7	0,8	0,9	1	3	4	5	6
K₂	0,4	0,46	0,6	0,8	0,9	1	2,08	2,52	2,92	3,3
J_a.min, m³/(m².st)	48	42	38	32	28	24	4	3,5	3	2,5

, (76)

burada T_w- yay mövsümündə suyun orta aylıq temperaturu, ⁰C;

K₃- suyun keyfiyyət əmsalıdır (şəhər tullantı suları üçün 0,85 qəbul edilməlidir); suda sintetik səthi fəal maddələr (SSFM) olduqda f_az/f_atnisbətindən asılı olaraq cədvəl 49-a əsasən qəbul edilməlidir,istehsalat tullantı suları üçün - təcrübələrin nəticələrinə əsasən,onlar olmadıqda K₃ = 0,7 qəbul edilməsinə yol verilir;

C_a - hava oksigeninin suda həllolma (mq/l) qabiliyyəti olub (77) düsturu ilə hesablanır.

Cədvəl 49.

f_az/f_at	0,05	0,1	0,2	0,3	0,4	0,5	0,75	1
K₃	0,59	0,59	0,64	0,66	0,72	0,77	0,88	0,99

burada C_T- temperaturdan və atmosfer təzyiqindən asılı olaraq oksigenin suda həllolma qabiliyyəti (məlumat kitablarından götürülür);

h_a - aeratorun batırılma dərinliyi, m;

C₀-aerotenkdə oksigenin orta miqdarıdır, mq/l; birinci yanaşmada C₀=2 mq/l qəbul edilmə-sinə yol verilir və (62) və (63) düsturları nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamalar nəticəsində dəqiqləşdirilməlidir.

Pnevmatik aeratorlar üçün aerasiya edilən zonanın sahəsinə onların arasındakı 0,3 m məsafə də daxil edilməlidir.

Aerasiya intensivliyi (78) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada H_at- aerotenkin işçi dərinliyi, m;

t_at - aerasiya müddətidir, st.

Aerasiyanın hesablanmış intensivliyi K₁-in qəbul edilmiş qiymətində J_a.max- dan yüksək olan hallarda aerasiya edilən zonanın sahəsi artırılmalıdır; K₂-in qəbul edilmiş qiymətində J_a._min- dan kiçik olan hallarda J_a.min- in qiymətini cədvəl 48-ə əsasən qəbul edərək havanın sərfini artırmaq lazımdır.

9.2.4.20. Mexaniki, pnevmomexaniki və şırnaqlı aeratorlar seçilən zaman onların 20⁰C tempe-raturda və suda həll olmuş oksigen olmayan hal üçün oksigenə görə məhsuldarlığı, mayenin K_Tvə K₃ əmsalları ilə səciyyələndirilən tələbat sürəti və kütlə əvəzetmə xassələri, maddə 9.2.4.19-a görə təyin edilən oksigen çatışmamazlığı (C_a –C₀)/C_anəzərə alınmalıdır.

Aerotenklər və bioloji nohurlar üçün aeratorların sayı (79) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada W_at- qurğunun həcmi, m³;

Q_ma- aeratorun oksigenə görə məhsuldarlığı, kq/st (qiyməti pasport göstəricilərinə görə qəbul edilməlidir);

t_at-mayenin qurğuda qalma müddətidir, st;qalan parametrlərin izahı (75) düsturunda olduğu kimidir.

Q e y d. Mexaniki aeratorların müəyyən edilmiş sayında onların aktiv lili asılı vəziyyətdə saxlamaq qabiliyyəti yoxlanılmalıdır. Aeratorun təsir zonası hesablama ilə təyin edilməlidir; bu zona təxmini olaraq işçi təkərin diametrinin 5-6 mislini təşkil edir.

9.2.4.21. Oksitenklərdən sənaye müəssisələrinin oksigen qurğularından texniki oksigenin verilməsi mümkün olan hallarda istifadə edilməlidir. Təmizləyici qurğuların tərkibində oksigen stansiyası inşa edilən hallarda da onlardan istifadəyə yol verilir.

Oksitenklər oksigendən istifadə səmərəsini 90% təmin edən mexaniki aeratorlarla, yüngül kip örtüklə, oksigenlə avtomatik qidalandırma və qaz fazasının üfürülmə sistemi ilə təchiz edilməlidir. İstehsalat tullantı sularını və onların şəhər tullantı suları ilə qarışığını təmizləmək üçün lil ayrıcılarla birləşdirilmiş oksitenklərdən istifadə edilməlidir. Oksitenkin aerasiya zonasının həcmi (62) və (63) düsturları ilə hesablanmalıdır. Oksitenkin lil qarışığında oksigenin miqdarı 6-12 mq/l, lilin dozası isə 6-10 qr/l qəbul edilməlidir.

9.3. İkinci pillə durulducuları. Lilayrıcılar

9.3.1. Təmizlənmiş suyu aktiv lildən (bioloji pərdədən) ayırmaq üçün ikinci pillə durulducular, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar,flotasiya qurğuları, membran modullar və digər lilayırıcı qurğulardan istifadə etmək lazımdır. Lili qravitasiya qüvvələrinin təsiri ilə ayıran qurğuların işini intensivləşdirmək üçün nazik laylı modullardan istifadə edilməsinə yol verilir.

9.3.2. İkinci pillə durulducunun növü (şaquli, radial,üfüqi) sutəmizləyici stansiyaların məhsul-darlığı, qurğuların planda qarşılıqlı yerləşməsi, istismar edilən vahidlərin sayı, onların yerləşdiyi meydançanın şəkli və relyefi, geoloji şəraitlərdən, qrunt sularının səviyyəsindən asılı olaraq seçilməlidir.

9.3.3.Bütün növlərdən olan biosüzgəclərdən sonra ikinci pillə durulduculara verilən hidravlik yük (80) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada u₀- bioloji pərdənin hidravlik iriliyidir; tam bioloji təmizlənmədə u₀= 1,4 mm/s qəbul edilməlidir;

K_set əmsalının qiyməti 8.2.4.6 maddəsinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Durulducuların sahəsi təyin edildikdə resirkulyasiya sərfi də nəzərə alınmalıdır.

9.3.4.Aerotenklərdən sonra bütün növ ikinci pillə durulducular aerotenkdə aktiv lilin qatılığı a_i, qr/l, onun indeksi J_i, sm³/qr və şəffaflanmış suda lilin qatılığı a_t, mq/l, nəzərə alınmaqla (81) düsturu ilə hidravlik yükə hesablanmalıdır.

burada K_ss- durulma zonasının həcmindən istifadə əmsalı, (radial duruldacalar üçün - 0,4; şaquli

duruldacalar üçün - 0,35; ətraf buraxıcıları olan şaquli durulducular üçün - 0,5; üfüqi durulducular üçün - 0,45 qəbul edilməlidir);

a_t - 10 mq/l-dən az qəbul edilməməlidir;

a_i - ≤ 15 mq/l qəbul edilməlidir.

9.3.5. Durulducuların konstruktiv parametrləri 8.2.4.6-8.2.4.8 maddələrinin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

9.3.6. Şəffaflanmış suyu toplayan suaşıranlı suyığıcının 1 m uzunluğuna yük 8-10 l/s-dən çox olmamalıdır.

9.3.7. Asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcıların rejimində işləyən oksitenklər və ya aerotenkdurulducuların lilayrıcılarına a_i, J_i parametrlərindən asılı olan hidravlik yükün cədvəl 50-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 50.

a_i, J_i	100	200	300	400	500	600
q_ms, m³/(m².st)	5,6	3,3	1,8	1,2	0,8	0,7

9.3.8. Lil qarışığını ayırmaq üçün flotasiya qurğularının hesablanması asılı maddələrin miqda-rına görətələb olunan şəffaflandırma dərəcəsindən asılı olaraq (cədvəl 51) aparılmalıdır.

Cədvəl 51.

Parametr

Asılı maddələrin miqdarı, mq/l

Flotasiyanın davam etmə müddəti, dəqiqə............

Havanın xüsusi sərfi, lildəki asılı maddələrin 1 kq-na litrlə

Basqılı rezervuarlarda təzyiq 6-9 bar, doydurulma müddəti 3-4 dəq-ə qəbul edilməlidir.

9.3.9. Radial və üfüqi durulducuların dibinə çökmüş lil mexaniki üsulla bunun üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi çuxura sıyrılmalı, yaxud lilsoranlarla birbaşa qurğudan kənar edilməlidir. Lilsoranlardan istifadə etdikdə hər bir qəbuledici qurğu lili yığıcı nova nəql etdirmək üçün fərdi sistemə malik olmalıdır. Bioloji pərdəni kənarlaşdırmaq üçün bu tipdən olan durulducularda lilsıyırıcılardan istifadə edilməlidir.

Şaquli durulduculardan çöküntünü öz axımı ilə kənar etmək üçün dibinin maillik bucağı 50-60⁰ olmalıdır.

9.4. Tam oksidləşdirən aerasiya qurğuları(aerasiya müddəti uzadılmış aerotenklər)

9.4.1. Tam oksidləşməyə aerasiya qurğuları tullantı sularını bioloji təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

Tullantı suları qurğuya verilməzdən əvvəl ondakı iri mexaniki qarışıqların tutulması üçün tədbir görülməlidir.

9.4.2. Aerotenklərdə tam oksidləşməyə aerasiyanın davametmə müddəti (62) düsturu ilə hesablanmalıdır, hesabatda qəbul edilməlidir:

- OBT_tam-a görə oksidləşmənin orta sürəti - 6 mq/(qr.st);

a_i- lilin dozası-3-4 qr/l;

s- lilin küllülük dərəcəsi - 0,35.

Havanın xüsusi sərfi (75) düsturu ilə hesablanmalıdır, hesabatda qəbul edilməlidir:

q₀- 1 mq azaldılan OBT_tam-a oksigenin xüsusi sərfi (mq) - 1,25;

K₁, K₂, K_T, K₃, C_a- 9.2.4.19 maddəsində verilmiş göstəricilərə görə.

9.4.3. Maksimum axında tullantı sularının durulma zonasında qalma müddəti 1,5 st-dan az olmamalıdır.

9.4.4. 1 kq OBT_tam-a artıq aktiv lilin miqdarı 0,35 kq qəbul edilməlidir. Lilin dozası 5-6 qr/l-ə çatdıqda durulduculardan və aerotenklərdən artıq lilin kənarlaşdırılmasının nəzərdə tutulmasına yol verilir. Durulducudan kənar edilən lilin nəmliyi 98%, aerotenklərdən kənar edilən lilin nəmliyi 99,4% təşkil edir.

9.4.5. Lil sahələrinə yük mezofil şəraitdə qıcqırdılmış çöküntülər üçün olduğu kimi qəbul edilməlidir.

9.5. Dövretdirici (sirkulyasiyalı) oksidləşdirici kanallar

9.5.1. Sirkulyasiyalı oksidləşdirici kanallar (SOK) ən soyuq dövr üçün hesabi qış temperaturu mənfi 25⁰C-dən aşağı olmayan rayonlarda tullantı sularını bioloji təmizləmək üçün nəzərdə tutulmalıdırlar.

9.5.2. Aerasiyanın davam etmə müddəti (62) düsturu ilə hesablanmalıdır; bu zaman OBT_tam-a görə oksidləşmənin orta sürəti ρ - 6 mq/(qr.st) qəbul edilməlidir.

9.5.3. Sirkulyasiyalı oksidləşdirici kanallar üçün qəbul edilməlidir:

kanalın planda forması O-a bənzər;

dərinlik - 1 m-ə yaxın;

artıq aktiv lilin miqdarı -1 kq OBT_tam-a 0,4 kq;

oksigenin xüsusi sərfi - 1 mq azaldılan OBT_tam-a 1,25 mq.

9.5.4. Oksidləşdirici kanallarda tullantı sularının aerasiyasının kanalın düz sahəsinin əvvəlində qoyulmuş mexaniki aeratorlarla yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Aeratorların ölçüləri və iş parametrləri oksigenə görə məhsuldarlığı və kanalda suyun hərəkət sürətinə görə onların pasport göstəricilərindən təyin edilməlidir.

9.5.5. Kanalda suyun aerator tərəfindən yaradılan hərəkət sürəti (82) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada J_air- aeratorun təzyiq impulsu (xarakteristikasından asılı olaraq qəbul edilməlidir);

l_air - aeratorun uzunluğu, m;

n₁- nahamarlıq əmsalı (beton divarlar üçün n₁ =0,014 qəbul edilməlidir);

ω_cc - kanalın canlı en kəsik sahəsi, m²;

R - hidravlik radius, m;

l_cc- kanalın uzunluğu, m;

- yerli müqavimət əmsallarının cəmidir (O-a bənzər kanal üçün = 0,5 qəbul edilmə-lidir);.

Aeratorun uzunluğu kanalın dibinin enindən az və kanalda su güzgüsünün enindən çox olma-yaraq qəbul edilməlidir; aeratorların sayı ikidən az olmamalıdır.

9.5.6. Sirkulyasiya kanallarından tullantı su və fəal lil qarışığının ikinci pillə durulduculara axıdılması öz axımı ilə nəzərdə tutulmalıdır, maksimum sərfdə tullantı sularının ikinci pillə durulducularda qalma müddəti 1,5 st olmalıdır.

9.5.7. İkinci pillə durulduculardan qaytarılan fəal lilin kanala fasiləsiz daxil olması, artıq lilin fasilələrlə lil sahələrinə verilməsi təmin edilməlidir.

9.5.8. Lil sahələri mezofil şəraitdə qıcqırdılmış çöküntü yükünə hesablanmalıdır.

9.6. Süzmə sahələri

9.6.1. Tullantı sularını tam bioloji təmizləmək üçün süzmə sahələri, bir qayda olaraq, qumluq, qumlu torpaq və yüngül qumluca ərazilərdə layihələndirilməlidirlər.

Tullantı suları süzmə sahələrinə verilməzdən əvvəl ən azı 30 dəq-ə müddətində çökdürülməlidir.

9.6.2. Süzmə sahələri yerləşdiriləcək ərazinin mailliyi 0,02-yə bərabər və rəvan olmalı; yeraltı suqəbuledici qurğulardan qrunt sularının axını istiqamətdə aşağı depressiya qıfının radiusuna bərabər, lakin yüngül gillicə torpaqlarda 200 m-dən, qumlu torpaqlarda 300 m-dən və qumlarda 500 m-dən az olmayan məsafədə seçilməlidir.

Süzmə sahələri qrunt sularının axını istiqamətinin əksinə, yeraltı suqəbuledici qurğudan yuxarıda yerləşdikdə onlarla qurğu arasındakı məsafə hidrogeoloji şəraitdən və su təchizatı mənbəyinin sanitar mühafizəsinin tələblərindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Sudaşıyıcı layların çıxış yerləri ilə sərhədlənən, həmçinin su keçirməyən layla örtülməmiş yarıqlı süxurlar və karstlar olan ərazidə süzmə sahələrinin yerləşdirilməsinə yol verilmir.

9.6.3. Süzmə sahələrinə yönəldilən tullantı su yükü oxşar şəraitdə işləyən süzmə sahələrinin istismar təcrübəsinə əsasən qəbul edilməlidir.

Məişət və tərkibinə görə ona yaxın olan istehsalat tullantı sularının yükünün cədvəl 52-ə əsasən təyin edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 52. Məişət və tərkibinə görə ona yaxın olan istehsalat tullantı sularının yükü

Qruntlar

Havanın orta illik temperaturu, ⁰C

Qrunt sularının aşağıda göstərilən yerləşmə dərinliyində (m) tullantı sularının yükü, m³/(ha.sut)

1,5

Yüngül gillicə

0 ÷ ≤ 3,5

> 3,5 ÷ ≤ 6

> 6 ÷ ≤ 11

> 11

100

Qumlu torpaq

0 ÷ ≤ 3,5

> 3,5 ÷ ≤ 6

> 6 ÷ ≤ 11

> 11

100

120

100

110

130

100

120

130

150

Qumlar

0 ÷ ≤ 3,5

> 3,5 ÷ ≤ 6

> 6 ÷ ≤ 11

> 11

120

150

160

180

140

175

190

210

180

225

235

250

Q e y d:

1. Yüklər atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı 300 mm-dən 500 mm-ə qədər olan rayonlar üçün göstərilmişdir.

2. Atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı 500-700 mm olan rayonlar üçün yüklər 15-25%; 700 mm-dən çox və həmçinin IIIA alt iqlim rayonu üçün 25-30% azaldılmasına yol verilir; belə hallarda yükün azalmasının maksimum qiyməti yüngül gillicə, minimum qiyməti isə qumdan ibarət qruntlarda qəbul edilməlidir.

9.6.4. Süzmə sahələrinin ərazisi ehtiyac olduqda tullantı sularının dondurulmasına yoxlanılmalıdır. Dondurmanın davam etmə müddəti havanın orta sutkalıq temperaturunun mənfi 10⁰C-dən aşağı olduğu günlərin sayı qədər qəbul edilməlidir.

Dondurma dövründə süzülən tullantı sularının miqdarı cədvəl 53-də verilmiş əmsalların qiyməti qədər azaldılaraq təyin edilməlidir.

Cədvəl 53.

Qruntlar	Dondurma dövründə süzülmənin miqdarının azalma əmsalları
Yüngül gillicə	0,3
Qumlu torpaq	0,45
Qumlar	0,55

9.6.5. Ehtiyat süzmə ləkləri nəzərdə tutulmalıdır; onların sahəsi hər bir konkret halda əsaslandırılmalı və III və IY iqlim rayonlarında süzmə sahələrinin faydalı sahəsinin 10%-dən artıq olmamalıdır.

9.6.6. Şəbəkələrin, yolların, çəpərləyici təpəciklərin yaradılması, ağacların əkilməsi üçün əlavə sahənin süzmə sahələrinin ərazisi 1000 ha-dan çox olduqda 25%-ə qədər, 1000 ha və bundan az olduqda 35%-qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

9.6.7. Süzmə sahələri ləklərinin ölçüləri ərazinin relyefindən, sahələrin ümumi işçi sahəsindən, torpağın işlənmə üsulundan asılı olaraq təyin edilməlidir. Traktorla işlənən bir ləkin sahəsi 1,5 ha-dan az olmamalıdır.

Ləkin eninin uzunluğuna olan nisbəti 1:2-dən 1:4-ə qədər qəbul edilməlidir; müvafiq əsaslandırma olduqda ləkin uzunluğunu artırmağa yol verilir.

9.6.8. Tullantı sularını dondurmaq üçün nəzərdə tutulmuş süzmə sahələrinin ləklərində ərimiş qar sularının ehtiyat ləklərə axıdılması nəzərdə tutulmalıdır.

9.6.9. Qrunt sularının lək səthindən yerləşmə dərinliyi 1,5 m-dən az olduqda süzmə sahələrində qruntun xarakterindən asılı olmayaraq, həmçinin qrunt suları daha çox dərinlikdə yerləşdikdə və qrunt münasib olmayan süzmə qabiliyyətinə malik olduqda, quruducu kanallar (bağlı drenaj inşa edilmədən) qrunt sularının səviyyəsini tələb olunan qədər aşağı sala bilməyən hallarda mütləq drenaj (açıq, yaxud bağlı) inşa edilməlidir.

9.6.10. Süzmə sahələri ərazisində duş kabinələri, iş paltarlarını qurutmaq, istirahət və qida qəbulu üçün otaqlar nəzərdə tutulmalıdır. Süzmə sahələrinin hər 75-100 hasahəsinə xidmətçi heyətin isinməsi üçün xüsusi köşklər nəzərdə tutulmalıdır.

9.7. Yeraltı süzmə sahələri

9.7.1. Yeraltı süzmə sahələri qumlu və qumluca qruntlarda tətbiq edilməlidirlər, o şərtlə ki, suvarma boruları qrunt suları səviyyəsindən ən azı 1 m yuxarıda yerləşdirilsin və onların basdırılma dərinliyi ≤ 1,8 m, yer səthindən isə 0,5 m-dən az olmasın. Suvarma borularını çınqıldan, qazanxanaların xırda şlakından, yaxud iri dənəli qumdan hazırlanmış, qalınlığı 20-50 sm olan yastıq üstündə döşəmək lazımdır.

Yeraltı süzmə sahələrindən əvvəl septiklər qoyulmalıdır.

9.7.2. Suvarma borularının ümumi uzunluğu cədvəl 54-ə əsasən hidravlik yükə görə təyin edilir.

Cədvəl 54.

Qruntlar

Havanın orta illik temperaturu, ⁰C

Qrunt sularının novdan ən yüksək səviyyəsindən (m) asılı olaraq 1 m suvarma borusuna düşən yük, l/sut

Qum

6 və daha az

6,1-dən 11-ə qədər

11-dən çox

Qumluca

6 və daha az

6,1-dən 11-ə qədər

11-dən çox

Q ey d:

1. Yüklər atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı 500 mm-ə qədər olan rayonlar üçün göstərilmişdir.

2. Atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı 500-600 mm olan rayonlar üçün yüklər 10-20%; 600 mm-dən çox - 20-30%; IIIA alt iqlim rayonu üçün 15% azaldıla bilər; belə hallarda yükün azalmasının maksimum qiyməti qumluca, minimum qiyməti isə qumdan ibarət qruntlarda qəbul edilməlidir.

3. İri dənəli qumdan qalınlığı 20-50 sm lay olduqda yükü 1,2-1,5 əmsalı ilə qəbul etmək lazımdır.

4. Kənar edilən tullantı suyunun bir nəfər hesabına xüsusi miqdarı 150 l/sut-dan çox olduqda, yaxud mövsümi işləyən obyektlər üçün yük normaları 20% artırılmalıdır.

Ayrı-ayrı suvarıcıların uzunluğu 20 m-dən çox olmamalıdır.

9.7.3. Hava daxil olmasını təmin etmək üçün suvarma borularının sonlarında hündürlüyü yer səthindən 0,5 m yuxarı qalxan dik borular qoyulmalıdır.

9.8. Qum-çınqıl süzgəcləri və süzən xəndəklər

9.8.1. Qum-çınqıl süzgəcləri və süzən xəndəklər tullantı sularının miqdarı 15 m³/sut-dan çox olmadıqda sukeçirməyən və zəif süzmə qabiliyyəti olan qruntlarda, qrunt sularının maksimum səviyyəsi suaparan dren novunun dibindən 1 m aşağı olan hallarda layihələndirilməlidir.

Süzən xəndəklərin hesabi uzunluğu tullantı sularının sərfindən və suvarma borularına düşən yükdən asılı olaraq hesablanır və 30 m-dən artıq qəbul edilmir; xəndəyin dibinin eni 0,5 m-dən az olmamalıdır.

Qurğulardan əvvəl septiklərin qoyulması nəzərdə tutulmalıdır.

Təmizlənmiş su toplayıcılara yığılmalı (ondan suvarmada istifadə etmək üçün), yaxud “Yerüstü suların tullantı suları ilə çirklənmədən mühafizə qaydaları” və “Dənizlərin sahilyanı zonalarının sanitariya-mühafizə qaydaları”nın tələblərinə əməl etməklə su obyektlərinə axıdılmalıdır.

8.2.2. Qum-çınqıl süzgəcləri bir, yaxud ikipilləli layihələndirilir. Birpilləli süzgəclərin yük materialı kimi iri və orta iriliyə malik qum və ya digər materiallardan istifadə edilə bilər.

İkipilləli süzgəcin birinci pilləsinin yük materialı kimi çınqıl, qırma daş, qazanxana şlakı və iriliyi maddə 9.2.1.6-nın tələblərinə cavab verən digər materiallar, ikinci pillə üçün birpilləli süzgəcdə olduğu kimi qəbul edilməlidir.

Süzən xəndəklərdə yük materialı kimi iri və orta iriliyə malik qum və ya digər materiallardan istifadə edilə bilər.

9.8.3. Çınqıl-qum süzgəcləri və süzən xəndəklərin suvarma borularına hidravlik yük, həmçinin süzücü yük layının qalınlığı cədvəl 55-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 55.

Qurğu

Süzücü yük layının qalınlığı, m

Suvarma borularına hidravlik yük,l/(m.sut)

Birpilləli çınqıl-qum süzgəci, yaxud ikipilləli süzgəcin ikinci pilləsi

İkipilləli süzgəcin birinci pilləsi

Süzən xəndək.

1 – 1,5

0,8 – 1

80 – 100

150 – 200

50 – 70

Q e y d:

1. Az yüklər kiçik hündürlüklərə müvafiqdir.

2. Yüklər havanın orta illik temperaturu 3⁰C-dən 6⁰C-yə qədər olan rayonlar üçün verilmişdir.

3. Orta illik temperaturu 6⁰C-dən yuxarı olan rayonlar üçün yükü 20-30% artırılmalı, 3⁰C-dən aşağı olan rayonlar üçün 20-30% azaldılmalıdır.

4. Kənar edilən tullantı suyunun bir nəfər hesabına xüsusi miqdarı 150 l/sut-dan çox olduqda yük 20-30% artırılmalıdır.

9.9. Süzən quyular

9.9.1. Süzən quyular yalnız tullantı sularının miqdarı 1 m³/sut-dan çox olmayan hallarda, qumlu və qumlucalı qruntlarda tətbiq edilə bilərlər. Quyunun əsası qrunt suları səviyyəsindən ən azı 1 m yuxarı olmalıdır.

Q e y d:

1. Yeraltı sulardan təsərrüfat-içməli su təchizatı məqsədləri üçün istifadə etdikdə süzmə quyularının qəbul edilməsi hidrogeoloji şəraitdən və geologiya və sanitariya-epidemioloji xidmət orqanları ilə razılaşmadan asılı olaraq həll edilməlidir.

2. Quyulardan əvvəl septiklər nəzərdə tutulmalıdır.

9.9.2. Süzən quyular dəmir-beton həlqələrdən, güclü bişmiş kərpicdən, yaxud but daşından layihələndirilməlidir.

Quyunun planda ölçüləri 2x2 m-dən, dərinliyi 2,5 m-dən çox olmamalıdır.

Sugətirən borudan aşağı nəzərdə tutulmalıdır:

quyunun dibində çınqıl, qırma daş, şlak və digər materiallardan hündürlüyü 1 m-ə qədər olan süzgəc (quyunun daxilində);

quyunun divarlarının xaricində yuxarıda göstərilən materiallardan tökülmüş lay;

quyunun divarlarında süzülmüş suyun çıxması üçün deşiklər.

Quyunun tavanında diametri 700 mm olan qapaq və 100 mm olan ventilyasiya borusu nəzərdə tutulmalıdır.

9.9.3. Quyunun hesabi süzmə sahəsi dibinin və süzücü yük hündürlüyündə divarlarının sahələri cəminə bərabər təyin edilir. 1 m² süzmə sahəsinə hidravliki yük qumdan ibarət qruntlarda 80 l/sut və qumluca qruntlarda 40 l/sut qəbul edilməlidir.

Hidravlik yük artırılmalıdır: süzmə quyuları orta və iri dənəli qumlarda, yaxud quyunun əsası ilə qrunt suları səviyyəsi arasında 2 m-dən çox məsafə olduqda - 10-20%; kənar edilən tullantı suyunun bir nəfər hesabına miqdarı 150 l/sut-dan və tullantı sularının orta qış temperaturu 10⁰S-dən çox olduqda-20%.

Mövsümi fəaliyyət göstərən obyektlər üçün hidravlik yükün 20% artırılmasına yol verilir.

9.10. Bioloji nohurlar

9.10.1. Bioloji nohurlar tərkibində üzvi maddələr olan şəhər, istehsalat və yerüstü axım sularının təmizlənməsi və dərin təmizlənməsi üçün tətbiq edilirlər.

9.10.2. Bioloji nohurların təbii, həmçinin süni aerasiya ilə (pnevmatik, yaxud mexaniki) layihələn dirilməsinə yol verilir.

9.10.3. Təbii aerasiyalı bioloji nohurlarda təmizlənməyə verilən tullantı suyunun OBT_tam200mq/l-dən, süni aerasiyalı bioloji nohurlarda təmizlənməyə verilən tullantı suyunun OBT_tam500 mq/l- dən çox olmamalıdır.

OBT_tam> 500 olduqda tullantı sularının bioloji nohura verilməzdən əvvəl ilkin təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

9.10.4. Tullantı sularını dərin təmizləmək üçün onları təbii aerasiyalı nohurlara, bioloji və ya fiziki-kimyəvi təmizləmədən sonra OBT_tam≤ 25 mq/l -ə çatdırılmış, süni aerasiyalı nohurlara isə OBT_tam≤ 50 mq/l -ə çatdırılmış vəziyyətdə yönəltməyə yol verilir.

9.10.5. Nohurlardan əvvəl millərinin arasındakı məsafə 16 mm olan barmaqlıq qoyulmalı və tullantı sularının 30 dəqiqədən az olmayan müddətdə duruldulması nəzərdə tutulmalıdır.

Süni aerasiyalı nohurlardan sonra təmizlənmiş suyun 2-2,5 st müddətində duruldulması nəzərdə tutulmalıdır.

9.10.6. Bioloji nohurlar su keçirməyən, yaxud zəif süzmə qabiliyyəti olan qruntlarda yerləşdirilməlidir. Süzmə xarakterinə görə münasib olmayan qruntlarda süzmə əleyhinə tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

9.10.7. Bioloji nohurlar ilin isti vaxtlarında hakim küləklərin əsdiyi istiqamətdə yaşayış məntəqəsindən sonra yerləşdirilməlidir. Suyun nohurda hərəkət istiqaməti küləyin bu istiqamətinə perpendikulyar vəziyyətdə olmalıdır.

9.10.8. Bioloji nohurlar hər birində 3-5 pillə olmaqla ikidən az olmayan paralel bölmə şəklində layihələndirilməlidir; nohurun istənilən bölməsinin təmizlənmək, yaxud profilaktik təmir üçün digərlərinin işinə mane olmadan dayandırılması mümkün olmalıdır.

9.10.9. Təbii aerasiyalı nohurun uzunluğunun eninə olan nisbəti 20-dən az olmamalıdır. Nisbət az olduqda nohurun bütün en kəsiyi boyu suyun hərəkətini təmin edən, su daxil edən və nohurdan su buraxan qurğu konstruksiyaları nəzərdə tutulmalıdır.

9.10.10. Süni aerasiyalı nohurlarda tərəflərin istənilən nisbətdə olmasına yol verilir və aerasiya edən qurğu nohurun bütün nöqtələrində suyun 0,05 m/s-dən az olmayan hərəkət sürətini təmin etməlidir. Nohurun planda forması aeratorların növündən asılıdır: pnevmatik, yaxud mexaniki nohurlar düzbucaq, hərəkət edən mexaniki dairəvi şəkildə layihələndirilə bilər.

9.10.11. Suyu bir pillədən digərinə axıdan borunovunun yerləşmə səviyyəsi dibdən 0,3-0,5 m yuxarı olmalıdır.

Təmizlənmiş su nohurdakı su səviyyəsindən 0,15—0,2 m aşağı batırılmış yığıcı qurğu vasitəsilə axıdılmalıdır.

9.10.12. Su nohurdan sonra, bir qayda olaraq, xlorlanmalıdır. Bəzi hallarda (xlorlu su borusunun uzunluğu 500 m-dən çox olduqda, yaxud ayrı xlorlayıcı qovşağın tikilməsi lazım gəldikdə və s.) suyun nohurdan əvvəl xlorlanmasına yol verilir.

Su ilə təmasdan sonra xlorun qalıq miqdarı 0,25-0,5 qr/m³-dan çox olmamalıdır.

9.10.13. Nohurun işlək həcmi tullantı sularının orta sutkalıq sərfinin onda qalma müddətinə görə təyin edilməlidir.

9.10.14. Təbii aerasiyalı nohurda suyun qalma müddəti (83) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Burada N- nohurların ardıcıl pillələrinin sayı;

K_lag- nohurun hər pilləsinin həcmindən istifadə əmsalı;

- axırıncı pillənin həcmindən istifadə əmsalı;

K_lagvə uzunluğunun eninə nisbəti 20:1 və daha böyük olan süni nohurlar üçün 0,8-0,9, nisbət 1:1 - 3:1, yaxud yerli təbii sututarların (göllər, bəndlər və s.) əsasında yaradılmış nohurlar üçün 0,35, aralıq hallar üçün interpolyasiya ilə təyin edilməlidir;

L_en- nohurun pilləsinə daxil olan suyun OBT_tam;

- nohurun son pilləsinə daxil olan suyun OBT_tam;

- nohurun pilləsindən çıxan suyun OBT_tam;

- nohurun son pilləsindən çıxan suyun OBT_tam;

L_fin- nohurdaxili proseslər nəticəsində qalıq OBT_tam olub, yayda 2-3 mq/l (çiçəklənən nohurlar üçün 5 mq/l), qışda 1-2 mq/l qəbul edilməlidir;

k - oksigenə tələbat sürəti sabitidir, sut.; istehsalat tullantı suları üçün təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir; şəhər və tərkibi ona yaxın olan istehsalat tullantı suları üçün, təcrübə göstəriciləri olmadıqda, nohurun bütün aralıq bölmələri üçün k = 0,1 sut^-1, axırıncı pillə üçün k = 0,07 sut^-1 (suyun temperaturu 20⁰C olduqda) qəbul edilməsinə yol verilir.

Dərin təmizləmə nohurları üçün k, sut^-1: birinci pillə üçün - 0,07; ikinci pillə üçün - 0,06; nohurun digər pillələri üçün - 0,05-0,04; bir pilləli nohur üçün - k = 0,06 sut^-1qəbul edilməlidir:

20⁰С-dən fərqlənən temperaturlar üçün k-nın qiyməti aşağıdakı düsturlarla dəqiqləşdirilməlidir:

temperaturu 5-30⁰C olan sular üçün

temperaturu 0-5⁰C olan sular üçün

burada k- qiyməti laboratoriya şəraitində temperaturu 20⁰C olan su ilə aparılmış təcrübələrlə təyin edilmiş əmsaldır.

9.10.15. Təbii aerasiyalı nohurda su güzgüsünün ümumi sahəsi (86) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q_w - tullantı sularının sərfi, m³/sut;

C_a - (77) düsturu ilə təyin edilməlidir;

C_ex - nohurdan çıxan suda oksigenin saxlanılması tələb olunan miqdarı, mq/l;

r_a- vahidə bərabər oksigen çatışmamazlığında atmosfer aerasiyasının qiyməti olub 3-4 qr/(m³.sut) qəbul edilməlidir.

L_en,L_ex,K_lag - (83) düsturuna əsasən qəbul edilməlidir.

9.10.16. Təbii aerasiyalı nohurun işlək dərinliyi H_lag, (87) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Nohurun işlək dərinliyi aşağıda göstərilənlərdən çox olmamalıdır: L_en>100 mq/l olduqda - 0,5 m, L_en≤100 mq/l olduqda -1 m, dərin təmizləmə nohurları üçün L_en = 20-dən 40 mq/l-ə qədər olduqda - 2 m, L_en≤20 mq/l olduqda - 3 m. Nohurun qışda donma ehtimalı olduqda dərinlik 0,5 m artırıl-malıdır.

9.10.17.Süni aerasiyalı dərin təmizləmə nohurlarında suyun qalma müddəti (88) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k_d- oksigenə tələbat sürətinin dinamik sabitidir və (89) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada β₁- aerasiyaedici qurğularla, yaxud labirint tipli dəhlizlərlə hərəkətə gətirilən suyun axma sürətindən v_lag, m/s, asılı əmsaldır,(düstur (90) ilə hesablanmalıdır).

v_lag>0,05 m/s olduqda β₁=7 qəbul edilməlidir.

9.10.18. Suyun təmizlənmə dərəcəsini OBT_tam= 3 mq/l-ə çatdırmaq və ondakı biogen elementlərin (azot, fosfor) miqdarını azaltmaq üçün nohurda qamış tipli ali su bitkiləri inkişaf etdirilməlidir. Ali su bitkiləri nohurun son bölməsində yerləşdirilməlidir.

Ali su bitkilərinin sahəsi 1 m² - də 150-200 bitki olmaqla 1 ha-a 10 000 m³/sut hidravlik yükə hesablanmalıdır.

10. Təmizlənmiş tullantı sularını oksigenlə doydurmaq üçün qurğular

10.1. Təmizlənmiş tullantı sularını su obyektinə axıtmazdan əvvəl oksigenlə doydurmaq üçün xüsusi qurğular nəzərdə tutulmalıdır: təmizləyici qurğular yerləşən sahə ilə su obyektindəki su səviyyəsi arasında sərbəst düşmə hündürlüyü olduqda - çoxpilləli suaşıranlar-aeratorlar, iti axan sahələr və s., qalan hallarda barbotaj qurğuları.

10.2. Suaşıranlar-aeratorlar layihələndiriləndə qəbul edilməlidir:

suaşıran deşiklər - üstündə dişli sipəri olan dişli nazik divar şəklində (divarın və sipərin dişləri iti ucları ilə bir-birlərinə qarşı yönəlməlidir);

dişlərin hündürlüyü - 50 mm, zirvədəki bucaq - 90⁰;

dişlərin iti ucları arasındakı deşiklərin hündürlüyü - 50 mm;

aşağı byef quyusunun uzunluğu - 4 m, dərinliyi - 0,8 m;

suyun xüsusi sərfi - q_w = 120-160 l/s suaşıranın 1 m uzunluğuna;

suaşıranda suyun basqısı h_w, m, (dişli deşiyin ortasından) - (91) düsturu ilə hesablanmalıdır.

10.3. Su obyektinə axıdılmazdan əvvəl tullantı suyunda oksigenin tələb olunan miqdarını C_ex, mq/l,təmin etmək üçün suaşıranların-aeratorların pillələrinin sayı N_wa və hər pillədə səviyyə düş-məsinin qiyməti z_st, m, ardıcıl seçilmə ilə düstur (92)-də göstərilən nisbətdən təyin edilməlidir.

burada C_a- oksigenin mayedə həllolma qabiliyyəti,(maddə 9.2.4.19-un göstərişləri əsasında təyin edilməlidir);

C_ex - sututara axıdılan təmizlənmiş tullantı suyunda oksigenin təmin edilməli olan miqdarı;

C_s- doydurulma qurğusundan əvvəl tullantı suyunda oksigenin miqdarı (göstəricilər olmadıqda C_s = 0 qəbul edilməlidir);

N_wa- suaşıranların pillələrinin sayı;

K_T, K₃ - 9.2.4.19 maddəsinə əsasən qəbul edilən əmsallar;

- suaşıranlarda səviyyə düşməsindən asılı olaraq aerasiya səmərəsini nəzərə alan əmsal olub cədvəl 56-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 56.

z_st, m	0,4	0,5	0,6	0,7	0,8
	0,71	0,65	0,59	0,55	0,52

10.4. Barbotaj qurğuları layihələndirilərkən qəbul edilməlidir:

pillələrin sayı - 3-4;

aeratorlar - xırda qabarcıqlı, yaxud orta qabarcıqlı;

aeratorların yerləşməsi - qurğunun dibində müntəzəm;

aerasiya intensivliyi - ≤ 100 m³/(m².st).

10.5. Barbotaj qurğularında havanın xüsusi sərfiq_b, m³/m³, (93) düsturu ilə hesablanır.

Burada N_b- aerasiya pillələrinin sayı;

C_a,K₁- maddə 9.2.4.19-un göstərişlərinə görə qəbul edilməlidir;

K₂,K₃,K_T,C_ex,C_s - maddə 10.3-ün göstərişlərinə görə qəbul edilməlidir.

11. Tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi

11.1. Su obyektlərinə axıdılan, yaxud texniki məqsədlər üçün istifadə edilən bioloji təmizlənmiş (yaxud bioloji təmizləmə mümkün olmadıqda fiziki-kimyəvi təmizlənmiş) məişət tullantı suları və onların istehsalat suları ilə qarışıqları zərərsizləşdirilməlidir.

Məişət və istehsalat tullantı suları ayrılıqda mexaniki təmizləmədən sonra birlikdə bioloji təmizləndikdə, müvafiq əsaslandırmadan sonra yalnız məişət sularının mexaniki təmizləmədən sonra zərərsizləşdirilməsinə yol verilir və bioloji təmizlənməyə yönəldilməzdən əvvəl onlarda olan xlor çıxarılmalıdır.

Su obyektlərinə axıdılan təmizlənmiş tullantı sularının ultra-bənövşəyi şüalarla zərərsizləşdirilməsi tövsiyə olunur.

11.2. Tullantı sularının xlor, yerində elektrolizlə istehsal olunan natrium hipoxlorid, yaxud tullantı sularının birbaşa elektrolizə uğradılması ilə zərərsizləşdirilməsinə yol verilir və bu halda zərərsizləşdirilmiş tullantı suları su obyektlərinə axıdılmazdan əvvəl xlorsuzlaşdırılmalıdır.

11.3. Fəal xlorun hesabi dozası:

mexanili təmizləmədən sonra – 10 qr/m³;

durulma səmərəsi 70%-dən çox olmaqla mexanokimyəvi və natamam bioloji təmizləmədən sonra – 5 qr/m³;

tam bioloji,fiziki-kimyəvi və dərin təmizləmədən sonra – 3 qr/m³ qəbul edilməlidir.

Q e y d:

1. Aktiv xlorun dozası istismar prosesində dəqiqləşdirilməlidir; zərərsizləşdirilmiş suda qalıq xlorun miqdarı 1,5 qr/m³-dən az olmamalıdır.

2. Təmizləyici qurğuların xlor təsərrüfatı xlorun hesabi dozasını reagent anbarlarının tutumuna dəyişiklik etmədən 1,5 dəfə artırmağın mümkünlüyünü təmin etməlidir.

11.4. Təmizləyici qurğuların xlor təsərrüfatı və elektroliz qurğuları TN və Q 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

11.5. Müvafiq əsaslandırma olduqda tullantı sularının bioloji, yaxud fiziki-kimyəvi təmizlənməsindən sonra birbaşa elektroliz qurğularından istifadə edilməsinə yol verilir.

11.6. Elektrik avadanlığı və idarəetmə dolabı isidilən otaqda yerləşdirilməli və bu otağın təmizləyici qurğuların digər otaqları ilə bloklaşdırılmasına yol verilir.

11.7. Xloru tullantı suyu ilə qarışdırmaq üçün bütün növlərdən olan qarışdırıcılardan istifadə edilməsinə yol verilir.

11.8. Xlor, yaxud hipoxloritin rezervuarda, yaxud aparıcı nov və boru kəmərlərində tullantı suyu ilə təmas müddəti 30 dəq-ə qəbul edilməlidir.

11.9. Təmas rezervuarları birinci pillə durulducular kimi sıyırıcısız layihələndirilməlidir; rezervuarların sayı ikidən az olmamalıdır. Suyun hava ilə 0,5 m³/(m²st)intensivlikdə barbotaj edilməsinə yol verilir.

11.10. Tullantı sularının bioloji nohurlardan sonra zərərsizləşdirilməsi məqsədilə tullantı suları və xlorun təmasda olması üçün bölmə ayrılmalıdır.

11.11. Təmas rezervuarlarında sudan ayrılmış nəmliyi 98% olan çöküntünün miqdarı 1 m³tullantı suyu hesabına:

mexaniki təmizləmədən sonra - 1,5 l;

aerotenklərdə və biosüzgəclərdə bioloji təmizləmədən sonra - 0,5 l.

12. Tullantı sularının dərin təmizlənməsi üçün qurğular

12.1. Ümumi müddəalar

12.1.1. Dərin təmizləmə qurğuları bioloji təmizləmədən keçmiş şəhər və istehsalat tullantı sularını və onların qarışığını, həmçinin mexaniki, kimyəvi, yaxud fiziki-kimyəvi təmizləmə keçmiş istehsalat tullantı sularını su obyektlərinə axıtmazdan, yaxud istehsalatda təkrar, yaxud kənd təsərrüfatında istifadə etməzdən əvvəl daha dərin təmizləmək üçün tətbiq edilirlər.

12.1.2. Tullantı sularını dərin təmizləmək üçün qurğu kimi müxtəlif konstruksiyalı dənəvər yüklü süzgəclər, torlu barabanlı süzgəclər, bioloji nohurlar, tullantı sularını oksigenlə doyduran qurğular və sairələrin tətbiqinə yol verilir.

Qurğunun növü ilkin tullantı suyunun keyfiyyəti, onun təmizlənmə dərəcəsinə irəli sürülən tələblər, süzücü materialların olması və s. asılı olaraq seçilir.

12.1.3. Bioloji nohurlar 9.10.1-9.10.18 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.

12.2. Dənəvər yüklü süzgəclər

12.2.1.Aşağıdakı dənəvər yüklü süzgəclərin tətbiqinə yol verilir: bir laylı, iki laylı və karkas-doldurulmuş.

Konstruksiyasından və iqlim şəraitindən asılı olaraq süzgəclər açıq havada, yaxud bina daxilində yerləşdirilə bilər. Süzgəclər açıq havada yerləşdirildikdə boru kəmərləri, bağlayıcı armatur, nasoslar və digər kommunikasiyalar keçilə bilən dəhlizlərdə yerləşdirilməlidir.

12.2.2. Süzücü material kimi kvars qumu, çınqıl, qranit qırıqları, dənəvərləşdirilmiş domna şlakı, antrasit, keramzit, polimerlər, həmçinin tələb olunan texnoloji xassələrə, kimyəvi dayanıqlığa və mexaniki möhkəmliyə malik olan digər dənəvər materiallardan istifadə edilə bilər.

12.2.3. Süzgəcin konstruktiv elementlərinin hesabatı bu normalar və TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən aparılmalıdır.

12.2.4. Şəhər və tərkibi ona yaxın olan istehsalat tullantı sularını bioloji təmizləmədən sonra dərin təmizləmək üçün süzgəcin hesabi parametrləri cədvəl 57-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Süzgəclərin sahəsi 15%-ə bərabər yol verilən qeyri müntəzəmliyi çıxmaqla maksimum saatlıq sərfə hesablanmalıdır.

Cədvəl 57

Süzgəc	Süzücü yükün parametrləri				Yükün hündürlü-yü, m	Aşağıdakı rejimlərdə süzmə sürəti, m/st		Yuma intensivliyi, l/(s.m²)	Yuma mərhələsinin davam etmə müddəti, dəq.	Təmizləmə səmərəsi, %
	Süzücü material	Yükün qranulometrik xarakteristikası d, mm				normal	intensiv			OBT_tam-a görə	asılı maddələrə görə
	Süzücü material	minimum	maksimum	ekvivalent		normal	intensiv			OBT_tam-a görə	asılı maddələrə görə
Bir laylı, xırda dənəli, süzmə yuxarıdan aşağı	Kvars qumu	1,2	2	1,5-1,7	1,2-1,3	6-7	7-8	Hava (18-20)	2	50-60	70-75
	Saxlayıcı laylar-çınqıl	2	5	-	0,15-0,2			Hava (18-20) və su (3-5)
		5	10	-	0,1-0,15
								Su (7)	6-8
		10	20	-	0,1-0,15
		20	40	-	0,2-0,25
Bir laylı, iri dənəli, süzmə yuxarıdan aşağı	Qranit qırma daş	3	10	5,5	1,2	16	18	Hava (16)	3	35-40	45-50
								Hava (16) və	4
								Su (10)
								Su (15)	3
	Antrasit, yaxud	1,2	2	-	0,4-0,5	7-8	9-10	Su (14-16)	10-12	60-70	70-80
	keramzit Kvars qumu	0,7	1,6	-	0,6-0,7
		2	5	-	0,15-0,25
	Saxlayıcı laylar-çınqıl	5	10	-	0,1-0,15
		10	20	-	0,1-0,15
		20	40	-	0,2-0,25
Karkas-doldurmalı	Kvars qumu	0,8	1	-	0,9	10	15	Hava (14-16) və su (6-8)	5-7	70	70-80
	Karkas-çınqıl	1	40	-	1,8			Su (14-16)	3
		40	60	-	0,5

12.2.5. Dənəvər yüklü süzgəclər layihələndirildikdə nəzərdə tutulmalıdır:

tullantı suları bioloji təmizləmədən sonra verildikdə - süzgəclərdən əvvəl (karkas-doldurulmuşlar istisna olmaqla) barabanlı torlar;

bir laylı süzgəclər üçün hava-su qarışığı ilə yuma, iki laylı süzgəclər üçün su ilə yuma, karkas-doldurulmuş süzgəclər üçün hava-su, yaxud su ilə yuma; yuma xlorlanmamış süzülmüş su ilə aparılmalıdır;

yuma suyu və süzgəclərin yuyulmasından alınan çirkli su rezervuarlarının tutumu - ən az iki yumaya sərf olunan su miqdarına bərabər;

ehtiyac olduqda 9.10.18-10.5 maddələrinə əsasən süzülmüş suyun oksigenlə zənginləşdirilməsi;

böyük müqavimətli borulu paylaşdırıcı drenaj sistemi;

süzmə istiqaməti yuxarıdan aşağı olan süzgəclər üçün - süzücü yükün yuxarı layının hidravlik, yaxud mexaniki üsulla qarışdırılması.

12.2.6. Dənəvər yüklü süzgəclərdə bioloji təbəqənin yaranmasının qarşısını almaq üçün daxil olan tullantı sularının 2 mq/l dozada xlorlanması və süzgəcin ildə 2-3 dəfə tərkibində 150 mq/l xlor olan su ilə 24 st təmasda olmaqla emal edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

12.2.7. İstehsalat tullantı sularını dərin təmizləmək üçün süzgəclər texnoloji tədqiqatların nəticələrinə əsasən layihələndirilməlidir.

12.3. Polimer yüklü süzgəclər

12.3.1. “Polimer” süzgəclər istehsalat tullantı sularını onlarda dayanıqlı emulsiya vəziyyətində olmayan yağ və neft məhsullarından təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

Süzgəclərdən yağış sularının təmizlənməsində də istifadə etməyə yol verilir.

12.3.2. “Polimer” süzgəclərə verilən tullantı sularında yağ və neft məhsullarının yol verilən miqdarı 150 mq/l-ə qədər, asılı maddələr 100 mq/l-ə qədər ola bilər. Təmizlənmiş suda bu qarışıqların miqdarı 10 mq/l-ə çatır.

12.3.3. Süzücü yük materialı kimi iriliyi 20x20x20 mm, sıxlığı 46-50 kq/m³, layın hündürlüyü 2 m olan penopoliuretandan istifadə edilməlidir. Süzgəclərdə süzmə sürətinin 25 m/st-a qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

12.3.4. Süzgəclər havasının temperaturu 5⁰C-dən aşağı olmayan binalarda yerləşdirilməlidir.

12.4. Torlu barabanlı süzgəclər

12.4.1. Torlu barabanlı süzgəclərin istehsalat tullantı sularını mexaniki təmizləmək, tullantı sularını dərin təmizləyən süzgəclərdən əvvəl qoymaq (barabanlı torlar) üçün, həmçinin dərin təmizləyən müstəqil qurğu kimi (mikrosüzgəclər) tətbiqinə yol verilir. Torlu barabanlı süzgəclərdə tullantı sularının təmizlənmə dərəcəsinin cədvəl 58-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 58.

Torlu barabanlı süzgəclər

Çirkləndirici maddələrin miqdarının azalması, %

asılı maddələrə görə

OBT_tam-a görə

Mikrosüzgəclər

Barabanlı torlar

50 – 60

20 – 25

25 – 30

5 – 10

12.4.2. Barabanlı torlardan tullantı sularını mexaniki təmizləmək üçün istifadə etdikdə təmizlənən suda torun yuyulmasını çətinləşdirə biləcək maddələr (qətranlar, piylər, yağlar, neft məhsulları və s.) olmamalı, asılı maddələrin miqdarı 250 mq/l-i ötməməlidir.

Şəhər tullantı sularını dərin təmizləmək üçün mikrosüzgəclərdən istifadə edildikdə təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı 40 mq/l-dən çox olmamalıdır.

12.4.3. Torlu barabanlı süzgəclərin ehtiyat sayı cədvəl 59-a əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 59.

Barabanlı süzgəclər

Sayı

işçi

ehtiyat

Mikrosüzgəclər............................

Barabanlı torlar..........................

4-ə qədər

4-dən çox

6-ya qədər

6-dan çox

12.4.4. Torlu barabanlı süzgəclər qəbul edildikdə:

məhsuldarlıq və konstruksiya istehsalçı zavodun verdiyi pasport göstəricilərinə, yaxud elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələrinə əsasən seçilməlidir;

torlu barabanlı süzgəclərdən keçmiş su ilə 1,5 bar təzyiq altında yuyulması nəzərdə tutulmalıdır;

qurğunun hesabi məhsuldarlığının mikrosüzgəclər üçün 3-4%-nə, tullantı sularını mexaniki təmizləyən barabanlı torlar üçün 1-1,5%-nə bərabər sabit sərf;

tullantı sularının dərin təmizlənmə sxemində barabanlı torların fasilələrlə bir gündə 8-12 dəfə, 5 dəq-ə davam etməklə və barabanlı torun hesabi məhsuldarlığının 0,3-0,5%-i miqdarında su ilə yuyulması nəzərdə tutulmalıdır.

13. Tullantı sularını fiziki-kimyəvi təmizləmək üçün qurğular

13.1. Tullantı sularının neytrallaşdırılması

13.1.1. pH göstəricisi 6,5-dən aşağı və ya 8,5-dən yuxarı olan tullantı suları yaşayış məntəqəsinin kanalizasiya sisteminə, yaxud su obyektinə axıdılmazdan əvvəl neytrallaşdırılmalıdır.

Neytrallaşdırma turş və qələvi xassəli tullantı sularının qarışdırılması, reagentlərin daxil edilməsi, yaxud neytrallaşdırıcı materiallardan süzülməsi ilə yerinə yetirilməlidir.

13.1.2. Reagentlərin dozası tullantı sularındakı turşuların, yaxud qələvilərin tam neytrallaşdırılmasına və ağır metalların çöküntü şəklində sudan ayrılmasına müvafiq reaksiyaların tənliyinə görə təyin edilməlidir. Reagentin artıq hissəsi hesabi miqdarın 10%-ni təşkil etməlidir.

Reagentin dozası təyin edilərkən turşu və qələvilərin qarşılıqlı neytrallaşması, həmçinin məişət tullantı suları və ya sututarın (suaxarın) qələvi ehtiyatı hesaba alınmalıdır.

13.1.3. Turş tullantı sularını neytrallaşdırmaq üçün sönmüş əhəngdən hazırlanmış kalsium oksidinə görə 5%-li əhəng südündən, yaxud qələvi tullantılarından (natrium və ya kalium hidroksid)istifadə edilməlidir.

Əhəng südü hazırlamaq üçün qurğular TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən layihələn-dirilməlidir.

13.1.4. Qələvi xassəli tullantı sularını neytrallaşdırmaq, yaxud turşu ilə emal etmək üçün texniki sulfat turşusundan istifadə edilməlidir.

13.1.5. Çöküntüləri sudan ayırmaq üçün suyun onlarda qalma müddəti 2 st olan durulducular nəzərdə tutulmalıdır.

13.1.6. Tərkibində sərbəst sulfat turşusu və ağır metal duzları olantullantı suyunun 1 m³-nin neytrallaşdırılmasından yaranan çöküntüdə quru maddənin miqdarı (94) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada A- istifadə olunan əhəngdə fəal CaO-nun miqdarı, %;

A₁- metalları çökdürmək üçün fəal CaO-nun tələb olunan miqdarı, kq/m³;

A₂-sərbəst sulfat turşusunu neytrallaşdırmaq üçün fəal CaO-nun tələb olunan miqdarı, kq/m³;

A₃- yaranmış metal hidroksidlərinin miqdarı, kq/m³;

E₁- metalların çökməsindən yaranan kalsium sulfatın miqdarı, kq/m³;

E₂-sərbəst sulfat turşusunun neytrallaşdırılmasından yaranan kalsium sulfatın miqdarıdır, kq/m³.

Q e y d: Düsturun üçüncü üzvü mənfi olduqda nəzərə alınmır.

13.1.7.1 m³ tullantı suyunun neytrallaşdırılmasından yaranan çöküntünün həcmi (95) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada P_or- çöküntünün nəmliyidir, %.

Çöküntünün nəmliyi 100 çıxılsın quru maddənin faizlə ifadə olunmuş miqdarından az, yaxud ona bərabər olmalıdır.

13.1.8. Durulducularda ayrılmış çöküntü şlam meydançalarında, vakuum-süzgəclərdə, yaxud süzgəc-preslərdə susuzlaşdırılmalıdır. Durulducular və susuzlaşdırıcı qurğular layihələndiriləndə bu normaların müvafiq bölmələrinin tələbləri rəhbər tutulmalıdır.

13.1.9. Aqressiv mühitlə təmasda olan bütün rezervuarlar, boru kəmərləri, avadanlıqlar müvafiq təcridedici material və vasitələrlə aşınmadan qorunmalıdırlar.

13.2. Reagent qurğuları

13.2.1. Tullantı sularından iri dispersli, kolloid və həll olmuş qarışıqların fiziki-kimyəvi təmizləmə prosesində çıxarılmasını sürətləndirmək, həmçinin xrom və sian tərkibli tullantı sularını zərərsizləşdirmək üçün suyun kimyəvi emalı tətbiq olunmalıdır.

Bioloji təmizlənməyə məruz qalan tullantı sularında maddə 8.1.6-da göstərilən normalardan az biogen elementlər olduqda biogen qidalandırma nəzərdə tutulmalıdır.

13.2.2. Reagent kimi koaqulyantlardan (alüminium, yaxud dəmirin duzları), əhəngdən, flokulyantlardan (ionogen olmayan, anion və kation tipli suda həll olan üzvi polimerlər) istifadə edilməlidir.

13.2.3. Reagentin növü və dozası tullantı sularının çirklənmə xarakterindən, təmizlənmə dərəcəsindən, yerli şəraitdən və s. asılı olaraq elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələrinə əsasən təyin edilməlidir. Bir sıra sənaye sahələri və şəhər tullantı suları üçün reagentlərin dozasının cədvəl 60-a əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

Cədvəl 60.

Tullantı suları

Çirklən-dirici maddə-lər

Çirklən-dirici maddələ-rin miqdarı,mq/l

Reagentlər

Reagentin dozası, mq/l

əhəngin

alüminium duzlarının

dəmir duzlarının

fəal polimerə görə anion flo-kulyantın

fəal polimerə görə kation flokulyantın

Neft emalı zavod-larının, neft bo-şaltma bazaları-nın

Neft məhsulları

100-ə qədər

100 – 200

200 - 300

alüminium duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz; kation flokulyantlar

50 – 75

75 – 100

100 - 150

0,5

1,5

2,5 – 5

5 – 10

10 - 15

Maşınqayırma, kokskimya zavodlarının

Yağlar

600-ə qədər

alüminium və ya dəmir duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz; kation flokul-yantlar

50 – 300

0,5 – 2

5 – 20

Yeyinti sənayesi, yun yuma fabrik-ləri, metal emalı, sintetik liflər zavodlarının

Yağ və piylərin emulsiyası

100

300

500

1000

alüminium və ya dəmir duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz

150

300

500

700

150

300

500

700

0,5 – 3

Sellüloz kağız sənayesinin

Rənglilik (sulfatlı

liqnin), dərPKŞ

950

1450

2250

alüminium və ya dəmir duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz

250

275

400 – 500

250

275

400 – 500

Rənglilik (sulfatlı

liqnin), dərPKŞ

1000

2000

Əhəng

CaO

1000

2500

Kömür saflaşdırma fabrikləri-nin şlam suları, şaxta suları

Kömür hissəcik lərinin suspen-ziyası

100-ə qədər

100 – 500

500 – 1000

1000 – 2000

anion flokulyant

2 - 5

5 – 10

10 – 15

15 – 25

Kağız və karton fabriklərinin

Sellüloza suspenzi-yası

1000-ə qədər

alüminium duzları anion flokulyantla, kation flokulyantlar

50 – 300

0,5 – 2

2,5 – 20

Şəhər və məişət

OBT_tam

300-ə qədər

alüminium duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz

30 – 40*

40 – 50*

0,5 – 1

Asılı maddələr

350-ə qədər

dəmir duzları anion flokulyantla, yaxud onsuz;

kation flokulyantlar

40 – 50**

100 – 150***

50 – 70***

0,5 – 1

10 – 20

Q e y d: Reagentlərin dozaları satış məhsuluna, flokulyantların fəal polimerə görə verilmişdir; *- Al₂O₃,**- FeSO₄, ***-FeCl₃ istisna olmaqla.

13.2.4. Suyu koaqulyantlarla emal etdikdə turşu, yaxud qələvi daxil etməklə onun pH-nın optimal qiymətini saxlamaq lazımdır.

Şəhər tullantı suları üçün pH 7,5-ə qədər olduqda alüminium duzlarından, pH 7,5-dən çox olduqda isə dəmir duzlarından istifadə edilməlidir.

13.2.5. Reagentlərin hazırlanması, dozalanması və suya daxil edilməsi TNvəQ 2.04.02-84*-ün göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

13.2.6. Reagentlərin tullantı suyu ilə qarışdırılması hidravlik qarışdırıcılarda, yaxud su gətirən boru kəmərlərində TN və Q 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

Qarışdırmanın mexaniki qarışdırıcılarda, yaxud tullantı suyunu təmizləyici qurğulara nəql etdirən nasoslarda yerinə yetirilməsinə yol verilir.

Reagent kimi dəmir kuporosundan istifadə etdikdə dəmir oksidini dəmir hidroksidinə çevirmək üçün aerasiya edilən qarışdırıcılardan, aerasiya edilən qumtutanlardan, yaxud preaeratorlardan istifadə edilməlidir. Belə hallarda suyun qarışdırıcılarda qalma müddəti 7 dəqiqədən az olmamalı, 1 m³ tullantı suyuna 1 dəqiqə ərzində verilən havanın intensivliyi 0,7-0,8 m³, qarışdırıcının dərinliyi 2-2,5 m olmalıdır.

13.2.7. Lopaların yaranma kamerasında mexaniki, yaxud hidravlik qarışdırma nəzərdə tutul-malıdır.

Tədriclə azalan intensivlikli qarışdırmaları olan ayrı-ayrı bölmələrdən ibarət lopaların yaranma kameralarından istifadə edilməlidir.

13.2.8. Lopaların yaranma kamerasında suyun qalma müddəti (dəq-ə) qəbul edilməlidir: koaqulyasiyaya uğramış asılı maddələr çökdürülmə ilə sudan ayrıldıqda koaqulyantlar üçün - 10-15, flokulyantlar üçün - 20-30, tullantı suyu flotasiya ilə təmizləndikdə koaqulyantlar üçün - 3-5, flokulyantlar üçün - 10-20.

13.2.9. Tullantı sularının reagentlərlə qarışdırıcılarda, yaxud lopalarınyaranma kameralarında qarışma intensivliyi sürət qradiyentinin (s^-1) orta qiyməti ilə aşağıda göstərilən kimi dəyərləndirilməlidir:

koaqulyant daxil edilən qarışdırıcılar üçün - 200, flokulyant daxil edilən qarışdırıcılar üçün - 300-500;

lopaların yaranma kameraları üçün: durulma prosesində koaqulyant və flokulyantlar üçün - 20-50; flotasiya zamanı - 50-75.

13.2.10. Koaqulyasiyaya uğramış qarışıqlar bu normalara əsasən layihələndirilən durulma, flotasiya, mərkəzdənqaçma aparatlarında, yaxud süzmə ilə sudan ayrılmalıdır.

13.3. Sian tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi

13.3.1. Güclü toksikliyə malik sianidləri (sadə sianidlər, sinil turşuları, sinkin, misin, nikelin, kadmiumun kompleks sianidləri) zərərsizləşdirmək üçün onların aktiv xlor tərkibli reagentlə

pH =11-11,5 olmaqla oksidləşdirilməsi tətbiq olunmalıdır.

13.3.2. Tərkibində aktiv xlor olan reagentlərə xlorlu əhəng, kalsium və natriumun hipoxloritləri, maye xlor aid edilir.

13.3.3. Fəal xlorun dozası 1 mq sink, nikel, kadmium, sinil turşuları sianidlərinə və sadə sianidlərə 2,73 mq, misin 5 mq/l-dən artıq kompleks sianidlərinə 3,18 mq qəbul edilməlidir.

13.3.4. Reagentlərin işçi məhlullarının qatılığı aktiv xlora görə 5-10% olmalıdır.

13.3.5. Sian tərkibli tullantı sularını emal etmək üçün, bir qayda olaraq, iki reaksiya kamerasından az olmamaq şərtilə fasilə ilə işləyən qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

Tullantı sularının reagentlərlə təmas müddəti sadə sianidlər oksidləşdirildikdə 5 dəq-ə, kompleks sianidlər oksidləşdirildikdə isə 15 dəq-ə olmalıdır.

13.3.6. Tullantı suları aktiv xlorla emal edildikdən sonra pH 8-8,5-ə qədər neytrallaşdırılmalıdır.

13.3.7. İki saat müddətində çökdürmədən sonra yaranan çöküntünün miqdarı emal edilmiş sumiqdarının 5%-i qədər, nəmliyi 98% olur.

Durulduculardan qabaq suya poliakrilamid daxil edildikdə (0,1%-li məhlulun dozası 20 mq/l) çökmə müddətini 20 dəq-yə qədər azaltmağa yol verilir.

13.4. Xrom tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi

13.4.1. Xrom tərkibli tullantı sularını zərərsizləşdirmək üçün pH-ın 2,5-3 qiymətlərində bisulfit, yaxud natrium sulfatdan istifadə edilməlidir.

13.4.2. Altı valentli xromun suda miqdarı 100 mq/l-ə qədər olduqda onun 1 mq-na natrium bisulfitin dozası 7,5 mq, 100 mq/l-dən çox olduqda isə 5,5 mq qəbul edilməlidir.

13.4.3. Zərərsizləşdirilmiş tullantı suları durulduculara verilməzdən əvvəl əhəng südü ilə pH-ın 8,5-9 qiymətlərinə qədər neytrallaşdırılmalıdır.

13.5. Biogen qidalandırma

13.5.1. Biogen qidalandırmaq üçün biogen əlavələr kimi qəbul edilməlidir:

fosfor tərkibli reagentlər - superfosfat, ortofosfor turşusu;

azot tərkibli reagentlər - amonium sulfat, ammonyak şorası, ammonyaklı su, karbamid;

azot- və fosfor tərkibli reagentlər - texniki diammoniumfosfat, ammofos.

13.5.2. İşçi məhlulların qatılığı P₂O₅-ə görə 5%-ə qədər, N-ə görə 15%-ə qədər qəbul edilməlidir.

14. Tullantı sularının adsorbsiya qurğularında təmizlənməsi

14.1. Ümumi müddəalar

14.1.1. Tullantı sularını həll olmuş üzvi çirkləndirici maddələrdən adsorbiya üsulu ilə dərin təmizləmək üçün sorbent kimi aktivləşdirilmiş kömürdən istifadə edilməlidir.

14.1.2. Fəallaşdırılmış kömür hərəkət edən, yaxud hərəkətsiz süzücü yük kimi, digər materialın üstünə yaxılmış, yaxud tullantı suyunda suspenziya şəklində tətbiq edilə bilər.

14.2. Aktivləşdirilmiş kömürdən sıx laylı yükü olan adsorberlər

14.2.1. Adsorber kimi iriliyi 0,8-5 mm olan dənəvər kömürdən sıx yükü olan basqısız açıq və basqılı süzgəclərin konstruksiyalarından istifadə edilməlidir.

14.2.2. Adsorberlərə daxil olan tullantı sularında asılı maddələrin miqdarı 5 mq/l-dən çox olmamalıdır.

14.2.3. Adsorberdə yükün sahəsi (96) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w- tullantı sularının orta saatlıq sərfi, m³/st;

v - süzmə sürətidir, (12 m/st-dan artıq qəbul edilmir).

Adsorberlərdən biri işdən çıxarıldıqda qalanlarında süzmə sürəti 20%-dən çox artmamalıdır.

14.2.4. Ardıcıl işləyən adsorberlərin sayı (97) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada H_ads- bir süzgəcin yükünün hündürlüyü olub konstruktiv qəbul edilir, m;

H_tot - uducu layın ümumi hündürlüyü (m) olub (98) düsturu ilə hesablanır.

burada H₁- sorbsiya layının sorbentin adsorbsiya həcminin t_adsmüddətində K dərəcəsinə qədər tükəndiyi hündürlüyü (m) olub (99)düsturu ilə hesablanır.

burada g_sb- aktivləşdirilmiş kömürün tökülmə çəkisi olub, qr/m³, məlumat kitablarından təyin edilməlidir;

- adsorberdən boşaldılan həcmi tükənmiş aktivləşdirilmiş kömürün minimal dozası, qr/l (düstur (100) ilə hesablanmalıdır).

burada C_en, C_ex - udulan maddələrin suda təmizləmədən əvvəl və sonrakı miqdarları, mq/l;

K_sb - həcmin tükənmə əmsalı (0,6-0,8 qəbul edilməlidir);

- aktivləşdirilmiş kömürün maksimum udma həcmi, mq/l (təcrübə aparmaqla təyin edlir);

H₂ - yükün t_ads müddətində C_ex qatılığa qədər işləməsini təmin edən hündürlüyü olub (m) istismar şəraitinə görə qəbul edilir və (101) düsturu ilə hesablanır.

burada - aktivləşdirilmiş kömürün maksimum dozası, qr/l, olub (102) düsturu ilə hesablanır.

burada - aktivləşdirilmiş kömürün minimum sorbsiya həcmi, mq/l (təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir);

H₃- sorbentin ehtiyat layı olub hündürlüyü H₁ olan sorbent layının artıq yüklənməsi, yaxud regenerasiya edilməsi zamanı süzgəcin işini davam etdirməsini təmin etməyə hesablanır.

14.2.5. Yük hissəciklərinin iriliyi 0,8-5 mm olan dənəvər kömür layında basqı itkisi yükün 1 m hündürlüyünə 0,5 m-dən çox qəbul edilməməlidir.

14.2.6. Yükün aşağıdan yuxarı 40-45 m/st sürətlə qalxan axınla nisbi genişlənməsi 20-25% olduqda aktivləşdirilmiş kömürün adsorberdən nasosla, hidroelevatorla, erliftlə, yaxud şneklə boşaldılması nəzərdə tutulmalıdır.

Basqılı adsorberlərdə kömürün 3 bar təzyiq altında boşaldılmasının nəzərdə tutulmasına yol verilir.

14.2.7. Nəm kömürlə təmasda olan metal konstruksiyalar, boru kəmərləri, armaturalar və tutumlar korroziyadan müdafiə olunmalıdır.

14.3. Aktivləşdirilmiş kömürdən seyrəlmiş laylı yükü olan adsorberlər

14.3.1. Horraya bənzər aktivləşdirilmiş kömür laylı adsorberlərə daxil olan suda asılı maddələrin hidravlik iriliyi 0,3 mm/s-dən, miqdarı 1 qr/l-dən çox olmamalıdır. Adsorberlərdən çıxarılan asılı maddələr və xırda kömür hissəcikləri aparatlardan sonra sudan kənar edilməlidir.

14.3.2.Tökmə çəkisi 0,7 t/m³-dan çox olan adsorbentlərin yaş, yaxud quru halda; 0,7 t/m³-dan az olan adsorbentlərin isə yalnız yaş halda dozalanmasına yol verilir.

14.3.3. Adsorberlərin hündürlüyü boyu hər 0,5-1 m-dən bir, diametri 10-20 mm-ə bərabər deşikləri olan və deşiklərinin ümumi sahəsi aparatın canlı en kəsik sahəsinin 10-15%-ni təşkil edən bölmələrə ayıran barmaqlıqlar qoyulmalıdır. Bölmələrin optimal sayı 3-4 qəbul edilir.

14.3.4. Adsorberdə suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti aktivləşdirilmiş kömür hissəciklərinin diametri 1-2,5 mm olduqda 30-40 m/st; 0,25-1 mm olduqda 10-20 m/st qəbul edilməlidir.

14.3.5. Suyu təmizləmək üçün aktivləşdirilmiş kömürün dozası təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir.

15. Tullantı sularını təmizləmək üçün ionəvəzedici qurğular

15.1. İonəvəzedici qurğular, təmizlənmiş sudan istehsalatda təkrar istifadə etmək və qiymətli komponentləri istehsalata qaytarmaq məqsədilə, tullantı sularını ionlaşmış mineral və üzvi birləşmələrdən dərin təmizləmək və duzsuzlaşdırmaq üçün tətbiq edilməlidir.

15.2. Qurğuya verilən tullantı sularının tərkibində duzun ümumi miqdarı 3000 mq/l-dən, asılı maddələr 8 mq/l-dən, OKT 8 mq/l-dən artıq olmamalıdır.

Tullantı sularının tərkibində asılı maddələrin miqdarı 8 mq/l-dən və OKT 8 mq/l-dən çox olduqda ionəvəzedici qurğulara verilməzdən əvvəl onun ilkin təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

15.3. Hidrogen-kationit süzgəclərində kationitin həcmi W_kat, m³, (103) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w-emal edilən suyun sərfi, m³/st;

- emal edilən suda kationlarınümumi miqdarı, qr-ekv/m³;

- təmizlənmiş suda kationların yol verilən ümumi miqdarı, qr-ekv/m³;

n_reg- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiyalarının sayı (konkret şəraitdən asılı olaraq qəbul edilir və ikidən çox olmamalıdır);

- ən az udulan kation hesabına kationitin işçi əvəzetmə həcmi, qr-ekv/m³ olub (104) düsturu ilə hesablanır.

burada a_k - regenerasiyanın tam getməməsini nəzərə alan regenerasiya səmərəliliyi əmsalı, (0,8-0,9 qəbul edilməlidir);

- kationitin tam ionəvəzetmə həcmi, qr-ekv/m³, (zavod-istehsalçının pasport göstəriciləri, ionitlərin kataloqu, yaxud təcrübələrin nəticələrinə əsasən qəbul edilməlidir);

q_k-regenerasiyadan sonra kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfi,m³/m³ (1 m³ kationitə 3-4 m³qəbul edilməlidir);

K_ion- ionitin növündən asılı olan əmsal; kationit üçün 0,5 qəbul edilir;

- yuma suyunda kationların ümumi miqdarıdır (kationit ionlaşdırılmış su ilə yuyulduqda).

15.4. Kationit süzgəclərinin sahəsi F_k, m², (105) və (106) düsturları ilə hesablanır:

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü, (ionəvəzedici süzgəclərin kataloquna görə 2 m-dən 3 m-ə qədər qəbul edilməsinə yol verilir);

q_w- suyun sərfi, m³/st;

v_f - süzmə sürətidir, m/st (15.5 maddəsinə görə qəbul edilməlidir).

(105) və (106) düsturları ilə hesablanan sahələr bir-birlərindən çox fərqlənəndə regenerasiya saylarını n_reg (103) düsturu ilə dəqiqləşdirmək lazımdır.

15.5.Birinci pillə basqılı süzgəclər üçün süzmə sürəti v_f, m/st, suyun ümumi minerallığından asılı olaraq aşağıda göstərilən qaydada qəbul edilməlidir:

ümumi minerallıq 5 mq.ekv/l-dən az - 20;

“ --------------------“ 5-15 mq.ekv/l həddində - 15;

“ --------------------“ 15-20 mq.ekv/l həddində - 10;

“ --------------------“ 20 mq.ekv/l-dən çox - 8.

15.6. Birinci pillə kationit süzgəclərin sayı qəbul edilməlidir: işləyən-ikidən az olmayaraq, ehtiyat - bir.

15.7. Basqılı kationit süzgəclərində basqı itkisi cədvəl 61-ə əsasən qəbul edilməlidir.

15.8. Kationiti yumşaltmaq üçün suyun verilmə intensivliyi 3-4 l/(s.m²), yumşaltmanın davam etmə müddəti 0,25 st qəbul edilməlidir. Regenerasiyadan əvvəl kationiti yumşaltmaq üçün kationitin yuyulmasının sonunda alınan sudan istifadə edilməlidir.

15.9. Birinci pillə kationit süzgəclərinin regenerasiyasını 7-10%-li turşu (xlorid, sulfat) məhlulu ilə yerinə yetirmək lazımdır. Regenerasiya məhlulu kationit yükündən 2m/st-dan artıq olmayan sürətlə keçirilməlidir. Kationitin sonrakı yuyulması süzgəcdən keçirilən ionlaşdırılmış su ilə yuxarıdan aşağı, 6-8 m/st sürətlə aparılmalıdır. Yuma suyunun xüsusi sərfi 1 m³ yük həcminə 2,5-3 m³qəbul edilməlidir.

Cədvəl 61. Kationit süzgəclərində basqı itkisi, bar

Süzmə sürəti, v_f, m/st	İonit dənələrinin aşağıdakı ölçülərində (mm) süzgəcdə basqı itkisi, bar
	0,3 – 0,8		0,5 – 1,2
	Yükün hündürlüyü, m
	2	2,5	4	2,5
5 10 15 20 25	0,5 0,53 0,58 0,63 0,87	0,55 0,6 0,65 0,7 1,0	0,4 0,5 0,55 0,6 0,7	0,45 0,55 0,6 0,65 0,75

Yuma suyunun həcminin birinci yarısı turşu məhlulu hazırlanan çənə yönəldilməli, ikinci yarısı isə kationiti yumşaltmaq üçün su saxlanan çənə axıdılmalıdır.

15.10. İkinci pillə hidrogen-kationit süzgəcləri 15.3-15.7 maddələrinin göstərişlərinə və qələvi metal kationlarının və ammoniumun qatılığından asılı olaraq hesablanmalıdırlar.

15.11. İkinci pillə kationit süzgəclərinin regenerasiyasını sulfat turşusunun 7-10%-li məhlulu ilə yerinə yetirmək lazımdır. Regenerasiyaya turşunun xüsusi sərfi kationitin 1 mq.ekv işçi əvəzetmə həcminə 2,5 mq.ekv qəbul edilməlidir.

15.12. Anionit süzgəclərində anionitin həcmi (107) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w-emal edilən suyun sərfi, m³/st;

- emal edilən suda anionların ümumi miqdarı, mq-ekv/l;

- təmizlənmiş suda anionların yol verilən ümumi miqdarı, mq-ekv/l;

n_reg- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiyalarının sayı (ikidən çox olmamalıdır);

- anionitin işçi əvəzetmə həcmi olub (108) düsturu ilə hesablanır.

burada a_an - regenerasiyanın tam getməməsini nəzərə alan əmsal (zəif əsaslı anionitlər üçün 0,9 qəbul edilməlidir);

-anionitin tam ionəvəzetmə həcmi, mq-ekv/l, (zavod-istehsalçının pasport göstəriciləri, ionitlərin kataloqu, yaxud təcrübələrin nəticələrinə əsasən qəbul edilməlidir);

q_an- regenerasiyadan sonra anionitin yuyulmasına xüsusi su sərfi, m³/m³ (1 m³ kationitə

m³-la – 3-4 qəbul edilməlidir);

K_ion- ionitin növündən asılı olan əmsal (anionitlər üçün 0,8 qəbul edilməlidir);

- yuma suyunda anionların ümumi miqdarıdır, mq-ekv/m³.

15.13. Birinci pillə anionit süzgəclərinin sahəsi F_an, m², (109) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w - emal edilən suyun sərfi, m³/st;

n_reg- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiyalarının sayı (ikidən çox olmamalıdır);

t_f - hər bir süzgəcin regenerasiyalar arası işləmə müddəti olub (110) düsturu ilə hesablanır.

burada t₁ - anionitin yumşaldılmasının davametmə müddəti (0,25 st qəbul edilməlidir);

t₂- regenerasiya məhlulunun süzgəcdən keçirilməsinin davametmə müddəti olub onun

miqdarından və keçirilmə sürətindən (1,5-2 m/st) asılı olaraq təyin edilməlidir;

t₃- regenerasiyadan sonra anionitin yuyulma müddəti olub yuma suyunun miqdarından və keçirilmə sürətindən (5-6 m/st) asılı olaraq təyin edilir;

v_f - emal edilən suyun süzülmə sürətidir və 8-20 m/st həddində qəbul edilməlidir.

15.14. Birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyası natrium hidroksid, susuzlaşdırılmış soda,yaxud ammonyakın 4-6%-li məhlulu ilə yerinə yetirilməlidir; regenerasiyaya sərf olunan reagentin miqdarı 1 mq.ekv sorbsiya edilmiş anionlara (anionitin 1 mq.ekv işçi əvəzetmə həcminə) 2,5-3 mq.ekv qəbul edilməlidir.

İki pilləli anionlaşdırma qurğularında birinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyası üçün ikinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyasından çıxmış natrium hidroksid məhlulundan istifadə olunmalıdır.

15.15. İkinci pillə anionit süzgəcləri güclü əsaslı anionitlə yüklənməli,yükün hündürlüyü 1,5-2 m həddində olmalıdır. İkinci pillə anionit süzgəcləri 15.12-15.13 maddələrinin göstərişləri əsasında hesablanmalıdır.

Emal edilən suyun süzülmə sürəti 12-20 m/st həddində qəbul edilməlidir.

15.16. İkinci pillə anionit süzgəclərinin regenerasiyası natrium hidroksidin 6-8%-li məhlulu ilə yerinə yetirilməlidir. Regenerasiya məhlulunun süzgəcdən keçirilmə sürəti 1-1,5 m/st, reagentin xüsusi sərfi 1 q.ekv sorbsiya edilmiş ionlara (anionitin 1 q.ekv işçi əvəzetmə həcminə) 7-8 q.ekv həddində olmalıdır.

15.17. Suyu dərin təmizləmək və pH-nı tənzimləmək üçün onu bir, yaxud iki pilləli ionlaşdırılmadan sonra qarışıq təsirli süzgəclərdən (QTS) keçirmək lazımdır.

15.18. QTS 15.3-15.7, 15.12 və 15.13 maddələrinin göstərişləri əsasında hesablanmalıdır. Süzmə sürətinin 50 m/st-a qədər qəbul edilməsinə yol verilir.

15.19. Kationitin regenerasiyası sulfat turşusunun 7-10%-li, anionitin regenerasiyası isə natrium hidroksidin 6-8%-li məhlulu ilə yerinə yetirilməlidir. Regenerasiya məhlullarının süzgəcdən keçirilmə sürəti 1-1,5 m/st olmalıdır. Süzgəclərdəki ionitlər duzsuzlaşdırılmış su ilə yuyulmalıdır. Yuma prosesində ionitlər sıxılmış hava ilə qarışdırılmalıdır.

15.20. Tullantı sularının ionəvəzedici təmizləmə və duzsuzlaşdırılma qovşaqlarının aparatları, boru kəmərləri və armaturları korroziyaya davamlı materialdan hazırlanmalıdır.

15.21. İonitlərin regenerasiyası elyuatların fraksiyalı seçimi ilə aparılmalıdır. Elyuatlar 2-3 fraksiyaya bölünməlidir.

Elyuatın çıxarılmış komponentlərə görə ən qatı fraksiyaları zərərsizləşdirilməyə, emala, istifadəyə, ən az qatılığa malik fraksiyaları isə növbəti regenerasiyalarda təkrar istifadəyə yönəldilməlidir.

16. Tullantı sularının elektrokimyəvi təmizlənməsi üçün qurğular

16.1. Sian tərkibli tullantı sularını emal etmək üçün elektroliz qurğuları

16.1.1. Tullantı sularını elektrokimyəvi təmizləmək üçün aparatlar elektrolitik həll olunmayan (elektroliz qurğuları) və elektrolitik həll olunan anodlu (elektrokoaqulyasiya qurğuları) olmaqla iki qrupa ayrılırlar.

16.1.2. Sian tərkibli tullantı sularını emal etmək üçün elektrolitik həll olunmayan anodlara (qrafit, metal oksid örtüyü olan titan və s.) və polad katodlara malik elektroliz qurğularından istifadə edilməlidir.

16.1.3. Elektroliz qurğuları sərfi 10 m³/st-a qədər və tərkibində sianidlərin miqdarı 100 mq/l-dən az olmayan tullantı sularının təmizlənməsi üçün tətbiq edilməlidir.

16.1.4. Elektroliz qurğusunun gövdəsi daxildən xlorun və onun oksigenli birləşmələrinin təsirinə davamlı materiallarla qorunmalı, qaz halında ayrılmış hidrogeni kənarlaşdırmaq üçün ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilməlidir.

16.1.5. Elektroliz qurğuları fasiləli və fasiləsiz işlədikdə işçi cərəyanın qiyməti I_cur, A, (111) düsturları ilə hesablanmalıdır.

burada C_cn- emal edilən tullantı suyunda sianidlərin miqdarı, qr/m³;

W_el - elektroliz qurğusundakı tullantı sularının həcmi, m³;

- cərəyana görə çıxış (0,6-0,8 qəbul edilməlidir);

t_el - tullantı suyunun elektroliz qurğusunda qalma müddəti, st;

2,06 - xüsusi elektrik sərfi əmsalı, A.st/qr;

q_w - tullantı suyunun sərfidir, m³/st.

16.1.6. Anodların ümumi səthi (112) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada i_an- cərəyanın anodda sıxlığıdır (100-150 A/m² qəbul edilməlidir).

Anodların ümumi sayı (113) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - bir anodun səthidir, m².

16.2. Alüminium elektrodlu elektrokoaqulyatorlar

16.2.1. Alüminiumdan lövhəli elektrodları olan elektrokoaqulyatorlar metalın kəsilmə və təzyiq altında emalı prosesində yaranan və tərkibində 10 qr/l-dən az yağ olan tullantı sularını (işlənmiş yağlama-soyutma mayelərini) təmizləmək üçün tətbiq edilməlidir.

Tərkibində daha çox yağ olan tullantı suları elektrokoaqulyatorlara verilməzdən əvvəl turşuluq xassəsinə malik tullantı suları ilə qarışdırılmalıdır. Təmizlənmiş tullantı sularında yağın qalıq miqdarı 25 mq/l-dən çox olmamalıdır.

16.2.2. Elektrokoaqulyatorlar layihələndirilən zaman təyin edilməlidir:

elektrodların sahəsi (114) düsturu ilə

burada q_w- aparatın məhsuldarlığı, m³/st;

q_cur- xüsusi elektrik sərfi, A.st/m³ (qiyməti cədvəl 62-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir);

i_an - elektrodda cərəyan sıxlığıdır, A/m² (i_an= 80-120 A/m² qəbul edilməlidir);

cərəyan yükü (115) düsturu ilə

elektrod blokunun bir tərəfinin uzunluğu (116) düsturu ilə

burada - elektrod lövhələrinin qalınlığı, mm (= 4-8 mm qəbul edilməlidir);

b- elektrodlar arasındakı məsafədir, mm (b = 12-15 mm qəbul edilməlidir).

Tullantı suyunun təmizlənməsi üçün alüminiumun xüsusi sərfi q_Al, qr/m³_, cədvəl 62-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 62.

Texnoloji parametr

Yağın miqdarı, qr/m³

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

5500

6000

8000

10000

q_cur, A.st/m³

q_Al, qr/m³

q_H, l/m³

180

225

270

113

315

106

132

360

121

151

405

136

170

430

151

184

495

166

208

540

182

227

720

242

303

860

302

368

16.2.3. Tullantı suları elektrokimyəvi emaldan sonra ən azı 60 dəqiqə durulmaya saxlanılmalıdır.

16.2.4. Tullantı sularının pH-nı 4,5-5,5-ə çatdırana qədər ilkin turşuluğunu artırmaq üçün onlaraxlorid (məsləhət görülən), yaxud sulfat turşusu daxil edilməlidir.

16.2.5. Lövhəli elektrodlar blok şəklində yığılmalıdır. Elektrokoaqulyator supaylaşdırıcı, köpük şəkilli məhsulu kənarlaşdırmaq, təmizlənmiş suyu və şlamı axıtmaq üçün qurğularla və su səviyyəsinə nəzarət etmək üçün cihazla, cərəyan istiqamətini dəyişmək üçün qurğu ilə təchiz edilməlidirlər.

Q e y d. Elektrokoaqulyator cərəyanın istiqamətini dəyişən qurğu ilə o vaxt təchiz olunur ki, belə qurğu sabit cərəyan mənbəyində olmasın.

16.2.6. Elektrod materialı kimi alüminiumdan, yaxud onun mislə istisna olmaqla digər ərintilərindən istifadə edilməlidir.

16.2.7. Sorma ventilyasiya sisteminin məhsuldarlığının hesablanması ayrılmış hidrogenin miqdarına əsasən aparılmalıdır. Ventilyatorun məhsuldarlığı (117) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_H- ayrılmış hidrogenin xüsusi həcmidir, l/m³(cədvəl 62-ə əsasən təyin edilməsinə yol verilir).

16.3. Polad elektrodlu elektrokoaqulyatorlar

16.3.1. Polad elektrodlu elektrokoaqulyatorlar sənaye müəssisələrinin tullantı sularını altı valentli xromdan və digər metallardan təmizləmək üçün tətbiq edilməlidirlər. Bunun üçün tullantı suyunun sərfi 50 m³/sut-ya, tərkibində altı valentli xrom 100 mq/l-ə, əlvan metalların (sink, mis, nikel, kadmium, üç valentli xrom) ionlarının ümumi miqdarı 100 mq/l-ə, hər bir metal ionlarının miqdarı 30 mq/l-ə qədər, tullantı suyunun duz tərkibi 300 mq/l, asılı maddələrin miqdarı 50 mq/l-ə qədər olmalıdır.

16.3.2.Tullantı sularının pH-ı aşağıdakı qədər olmalıdır, əgər onların tərkibində eyni zamanda:

altı valentli xrom, mis və sink ionları varsa:

xromun qatılığı 50-100 mq/l olduqda - 4-6;

“----------------“ 20-50 mq/l“---------“ - 5-6;

“----------------“<20 mq/l“---------“ - 6-7;

altı valentli xrom, nikel və kadmium varsa:

“xromun qatılığı“>50 mq/l“---------“ - 5-6;

“----------------“<50 mq/l“---------“6-7;

mis, sink və kladmium ionları (altı valentli xrom olmadıqda) varsa - 4,5;

nikel ionları (altı valentli xrom olmadıqda) varsa ->7 olmalıdır.

16.3.3. Elektrokoaqulyatorun gövdəsi daxildən turşuya davamlı materialla örtülməli və ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilməlidir.

16.3.4. Elektrokoaqulyatorlar layihələndirildikdə qəbul edilməlidir:

anodda cərəyan sıxlığı - 150-250 A/m²;

tullantı suyunun elektrokoaqulyatorda qalma müddəti - 3 dəq-ə qədər;

qonşu elektrodlar arasındakı məsafə - 5-10 mm;

elektrodlar arasında suyun hərəkət sürəti - ≥ 0,03 m/s;

tullantı sularından 1 qrCr⁶⁺, Zn²⁺, Ni²⁺, Cd²⁺, Cu²⁺ ionu çıxarmaq üçün onlardan yalnız biri olduqda xüsusi enerji sərfi - müvafiq olaraq 3,1; 2-2,5; 4,5-5; 6-6,5 və 3-3,5 A.st;

tullantı sularından 1 qr altı valentli xromu çıxarmaq üçün lövhə şəkilli dəmirin xüsusi sərfi - 2-2,5 qr;

1 qrsink, mis, nikel, kadmiumu çıxarmaq üçün lövhə şəkilli dəmirin xüsusi sərfi - müvafiq olaraq 5,5-6; 2,5-3; 3-3,5 və 4-4,5 qr.

16.3.5.Tullantı sularında yalnız bir komponent olduqda cərəyanın qiyməti (118) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_w-aparatın məhsuldarlığı, m³/st;

C_en - tullantı sularından kənar ediləcək komponentin ilkin miqdarı, qr/m³;

q_cur- tullantı sularından 1 qr metal ionunun çıxarılmasına elektrik enerjisinin xüsusi sərfidir, A.st/qr.

Tullantı sularında bir neçə komponent olduqda və ağır metal ionlarının miqdarının cəmi altı valentli xromun miqdarının 50%-dən az olduqda cərəyanın qiyməti (118) düsturu ilə hesablanmalıdır. Belə hallarda düstura C_en və q_cur– nin qiymətləri altı valentli xrom üçün daxil edilməlidir. Ağır metal ionlarının miqdarının cəmi altı valentli xromun miqdarının 50%-dən çox olduqda cərəyanın (118) düsturu ilə hesablanmış qiyməti 1,2 dəfə artırılmalı, C_en və q_cur qiymətləri onların hasilinin ən böyük olduğu komponent üçün qəbul edilməlidir.

16.3.6. Anodların ümumi səthi (119) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada i_an- anodda cərəyan sıxlığıdır, A/m².

Tullantı sularında altı valentli xrom və ağır metalların cəm miqdarı 80 mq/l-ə qədər, 80-100, 100-150 və 150-200 mq/l olduqda anodda cərəyan sıxlığı müvafiq olaraq 150, 200, 250 və 300 A/m² qəbul edilməlidir.

16.3.7. Bir elektrodun səthi (120) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada b_pl- elektrod lövhəsinin eni, m;

h_pl- elektrod lövhəsinin işlək hündürlüyüdür, m (elektrod lövhəsinin mayeyə batırılmış hündürlüyü).

16.3.8.Elektrod lövhələrinin tələb olunan sayı (121) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Bir elektrod blokunda elektrod lövhələrinin ümumi sayı 30-dan çox olmamalıdır. Lövhələrin sayı bundan çox olduqda bir neçə elektrod bloku nəzərdə tutulmalıdır.

16.3.9. Elektrokoaqulyatorun işlək həcmi (122) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada b- qonşu elektrodlar arasındakı məsafədir, m.

Tullantı sularının tərkibində bir komponent olduqda onları təmizləmək üçün lövhə şəkilli dəmirin sərfi (123) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_Fe- tullantı sularındakı komponentlərdən birinin 1 qr- nı çıxarmağa lövhə şəkilli dəmirin xüsusi sərfi, qr;

K_ek - elektrod lövhələrinin qalınlığından asılı olaraq elektrod materialından istifadə əmsalı (0,6-0,8 qəbul edilməlidir);

Q_w - tullantı sularının sərfidir, m³/sut._.

Tullantı sularında bir neçə komponent olduqda və ağır metal ionlarının miqdarının cəmi altı valentli xromun miqdarının 50%-dən az olduqda dəmirin sərfi (123) düsturu ilə hesablanmalı və düstura C_en və q_Fe qiymətləri altı valentli xrom üçün daxil edilməlidir.

Tullantı sularında ağır metal ionlarının miqdarının cəmi altı valentli xromun miqdarının 50%-dən çox olduqda lövhə şəkilli dəmirin sərfinin (123) düsturu ilə hesablanmış qiyməti 1,2 dəfə artırılmalı, C_en və q_Fe qiymətləri onların hasilinin ən böyük olduğu komponent üçün qəbul edilməlidir.

17. Tullantı suları çöküntülərini emal etmək üçün qurğular

17.1. Ümumi müddəalar

17.1.1. Tullantı sularının təmizlənməsindən yaranan çöküntü (qumtutanlardan çıxarılmış qum, xam, izafi fəal lil və s.) onların istifadəsini və ya toplanmasını təmin etmək üçün emal edilməlidir. Belə hallarda çöküntüdən və onun emalından yaranan metan qazından istifadənin səmərəliliyi, istifadə olunmayan çöküntünün toplanmasının təşkili və çöküntü emal edilərkən ayrılmış suyun təmizlənməsi nəzərə alınmalıdır.

17.1.2. Çöküntünün stabilləşdirilməsi, susuzlaşdırılması və zərərsizləşdirilməsi üsulları yerli şəraitdən (iqlim, hidrogeoloji, şəhərsalma, aqrotexniki və s.), onun fiziki-kimyəvi və istilik-fiziki xassələri, eləcə də suvermə qabiliyyəti nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

17.1.3. İxtisaslaşmış elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələri ilə müvafiq əsaslandırma olduqda susuzlaşdırılmış çöküntülərlə bərk məişət tullantılarının kanalizasiya təmizləyici qurğuları ərazisində, yaxud zibil emal edən zavodlarda birlikdə emalına yol verilir.

17.1.4. Şəhər və tərkibi ona yaxın olan istehsalat tullantı sularının təmizlənməsindən alınan və emal olunmuş çöküntülərdən uzvi-mineral gübrə kimi istifadə olunmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

17.2. Susuzlaşdırma, yaxud çürüdülmədən əvvəl çöküntünü sıxlaşdırmaq və qatılaşdırmaq üçün qurğular

17.2.1. Sıxlaşdırıcı və qatılaşdırıcılardan fəal lilin qatılığını artırmaq üçün istifadə edilməlidir. Onlarda aerotenklərdən axıdılan lil qarışığının, həmçinin xam lillə artıq fəal lilin birlikdə sıxlaşdırılmasına yol verilir. Bu məqsədlə çökdürücü (qravitasiya) tipli (radial, şaquli, üfüqi) lilsıxlaşdırıcılardan, flotatorlardan və qatılaşdırıcılardan istifadəyə yol verilir.

Aerob stabilləşdirilmiş çöküntüləri sıxlaşdıran qurğuların layihələndirilməsi üçün göstəricilər maddə 17.4.5-ə əsasən qəbul edilməlidir.

17.2.2. Radial və üfüqi lilsıxlaşdırıcılar layihələndirildikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

sıxlaşdırılmış çöküntünün ən azı 1 m hidrostatik basqı altında kənar edilməsi;

çöküntünü kənar etmək üçün lilsorucular, yaxud lilsıyırıcılar;

sıxlaşdırıcılarda ayrılmış suyun aerotenklərə verilməsi;

hər ikisi işləyən olmaqla sayı ikidən az olmayanlilsıxlaşdırıcının qəbul edilməsi.

17.2.3. Qravitasiyalı lilsıxlaşdırıcıların hesablanması üçün parametrlər cədvəl 63-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 63.

Artıq fəal lilin xarakteristikası	Sıxlaşdırılmış fəal lilin nəmliyi, %		Sıxlaşma müddəti, st		Şaquli lilsıxlaşdırıcının çökmə zonasında mayenin hərəkət sürəti, mm/s
	Lilsıxlaşdırıcı
	şaquli	radial	şaquli	radial
Aerotenklərdən qatılığı 1,5-3 qr/l olan lil qarışığı	-	97,3	-	5 – 8	-
İkinci pillə durulduculardan qatılığı 4 qr/l olan fəal lil	98	97,3	10-12	9 – 11	≤ 0,1
Aerotenk-durulducuların çökmə zonasından qatılığı 4,5-6,5 qr/l olan fəal lil	98	97	16	12 – 15	≤ 0,1
*Q e y d:* İstehsalat tullantı sularından yaranan artıq aktiv lilin sıxlaşma müddətinin onun xassəsindən asılı olaraq dəyişdirilməsinə yol verilir

17.26.4. Flotasiya üsulu ilə aktiv lili qatılaşdırmaq üçün planda dairəvi, yaxud düzbucaq şəkilli rezervuarlardan istifadə etməklə basqılı flotasiya metodundan istifadə edilməlidir. Flotasiyalı sıxlaşdırma lil həcminin hava, yaxud duruldulmuş suyun dövr etdirilən hissəsi ilə doydurulması vasitəsilə aparılmalıdır.

Sıxlaşdırılmış aktiv lilin nəmliyi flotatorun tipindən və lilin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq 94,5-96,5% təşkil edir.

17.2.5.Flotasiya qurğularının sxemləri və hesablanma parametrləri elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələri əsasında qəbul edilməlidir.

17.3. Metantenklər

17.3.1. Metantenklərdən şəhər tullantı sularının çöküntülərini stabilləşdirmək və metan tərkibli qaz almaq məqsədilə anaerob qıcqırtmaq üçün istifadə edilməlidir. Bu zaman çöküntünün tərkibi, qıcqırmanı ləngidə bilən və qaz ayrılmasına mane olan maddələrin olması mütləq nəzərə alınmalıdır.

Kanalizasiya çöküntüləri ilə birlikdə digər qıcqırdılan maddələrin də (mal-qara və quş peyini, ev zibili, yeyinti sənayesinin maye üzvi tullantıları, barmaqlıqlarda tutulan maddələrin xırdalanmış üzvi komponentləri və tərkibcə onlara yaxın, toksik olmayan, üzvi mənşəli istehsalat tullantıları və s.) xırdalandıqdan sonra metantenklərə yüklənməsinə yol verilir.

17.3.2. Çöküntüləri metantenklərdə qıcqırtmaq üçün mezofil (T = 35⁰C-yə yaxın), və ya termofil (T = 50-60⁰C) rejimin qəbul edilməsinə yol verilir. Müvafiq əsaslandırma olduqda termofil-mezofil rejimli iki fazalı qıcqırtmanın qəbuluna yol verilir. Qıcqırtma rejimi çöküntünün sonrakı emalı və istifadəsindən, alınmış bioqazdan istifadə üsulundan, sanitariya tələblərindən və istilik-texniki hesablamaların nəticələrindən asılı olaraq seçilməlidir.

17.3.3. Metantenkə verilən çöküntü tərkibindəki iri dispersli qarışıqlardan təmizlənmək üçün millərinin arasındakı məsafə 6 mm-dən çox olmayan barmaqlıqdan keçirilməlidir.

17.3.4. Üzvi maddələrin parçalanma sürətini və bioqaz çıxışını artırmaq üçün qıcqıldılmadan əvvəl çöküntülərin termiki (180⁰C-yə qədər), mexaniki, fermentativ ultrasəs dalğaları ilə emalına yol verilir.

17.3.5. Metantenklərin tutumu sutkalıq yükləmə dozasında çöküntünün şəhər tullantı suları üçün cədvəl 64-ə əsasən qəbul edilən faktiki nəmliyinə, istehsalat tullantı sularının çöküntüləri üçün isə təcrübələrin nəticələri əsasında təyin edilmiş nəmliyə görə hesablanmalıdır; tullantı sularında anion səthi fəal maddələr olduqda sutkalıq yükləmə dozası 17.3.6 maddəsinin göstərişlərinə əsasən yoxlanılmalıdır.

Cədvəl 64.

Qıcqırma rejimi

Yüklənən çöküntünün sutkalıq dozası D_mt,%, yüklənən çöküntünün

nəmliyi % çox olmadıqda

Mezofil

Termofil

17.3.6. Tullantı sularında anion səthi fəal maddələr olduqda cədvəl 64-ə əsasən qəbul edilmiş sutkalıq yükləmə dozası (124) düsturu ilə yoxlanılmalıdır.

burada C_dt- çöküntüdə səthi-fəal maddələrin miqdarı, mq/qr çöküntünün quru maddəsinə görə (təcrübələr əsasında, yaxud cədvəl 65-ə əsasən qəbul edilməlidir);

P_or- yüklənən çöküntünün nəmliyi, %;

D_lim- sutka ərzində metantenkin işçi həcminin yol verilən həddi yükü (qr/m³) olub:

düz alkil zəncirli alkilbenzolsulfonatlar üçün -40; digər “yumşaq” və aralıq anion SFM üçün-85; məişət tullantı sularındakı anion SFM üçün-65 qəbul edilməlidir.

Cədvəl 65.

Tullantı suyunda SFM miqdarı,mq/l

Çöküntünün quru maddəsində SFM miqdarı, mq/l

birinci pillə durulducuların çöküntüsü

artıq fəal lil

(124) düsturu ilə təyin edilmiş sutkalıq doza çöküntünün verilmiş nəmliyində cədvəl 64-də göstəriləndən az olduqda metantenkin tutumu yük dozasına görə dəqiqləşdirilməlidir; bərabər, yaxud ondan çox olduqda dəqiqləşdirmə aparılmır.

17.3.7.Yükün dozasından asılı olaraq yüklənən çöküntünün külsüz maddəsinin parçalanması (125) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada R_lim- yüklənən çöküntünün külsüz maddəsinin mümkün maksimal qıcqırması, % (düstur 126 ilə hesablanmalıdır);

K_r- çöküntünün nəmliyindən asılı əmsal (cədvəl 66-a əsasən qəbul edilməlidir);

D_mt- yüklənən çöküntünün dozasıdır (maddə 17.3.5-ə əsasən qəbul edilməlidir).

Cədvəl 66.

Qıcqırma rejimi

Yüklənən çöküntünün aşağıdakı nəmliyində (%) K_r əmsalının qiyməti

Mezofil.

Termofil.

1,05

0,455

0,89

0,385

0,72

0,31

0,56

0,24

0,40

0,17

17.3.8. Yüklənən çöküntünün külsüz maddəsinin mümkün maksimal qıcqırması çöküntünün kimyəvi tərkibindən asılı olaraq (126) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_fat, C_gl, C_prt-çöküntünün 1 qr külsüz maddəsində müvafiq olaraq piylərin, karbohidratların və zülalların miqdarıdır, qr.

Çöküntünün kimyəvi tərkibi haqqında məlumat olmadıqda R_lim birinci pillə durulducuların çöküntüləri üçün-53%; artıq aktiv lil üçün-44%; çöküntü ilə aktiv lilin qarışığı üçün-qarışdırılan komponentlərin külsüz maddəyə görə orta riyazi nisbətinə əsasən qəbul edilməlidir.

17.3.9. Qıcqırma zamanı alınan qazın çəki ilə miqdarı yüklənmiş çöküntünün 1 qr külsüz maddəsinin parçalanmasından 0,9l, alınmış bioqazın istilik törətmə qabiliyyəti isə -5500 kkal/m³ qəbul edilməlidir.

17.3.10. Alınmış bioqazdan mühərrik yanacağı kimi istifadə edildikdə onun daxili yanma mühərrikinin işinə mənfi təsir göstərə bilən qarışıqlardan (su, asılı maddələr, hidrogen sulfid, siloksanlar və s.) təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

17.3.11. Metantenkdən boşaldılan çöküntünün nəmliyi yüklənən komponentlərin quru maddəyə görə nisbətindən (maddə 17.3.7-ə görə külsüz maddənin parçalanması nəzərə alınaraq) asılı olaraq qəbul edilməlidir.

17.3.12. Metantenklər layihələndirildikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

avadanlıq və xidmətçi otaqlar üçün partlayış və yanğına qarşı DÜİST 12.3.006-ya müvafiq olaraq təhlükəsizlik tədbirləri;

metantenklərin qazın 0,05 bar-a qədər izafi təzyiqinə hesablanmış kip bağlı rezervuarları;

metantenklərin sayı - ikisi də işlək olmaqla ən azı iki ədəd;

metantenkin diametrinin hündürlüyünə nisbəti (dibindən qaz toplanan boğazın əsasına qədər) - 0,8-1 –dən çox olmamaqla;

çöküntünün statik səviyyəsinin yerləşməsi - boğazın əsasından 0,2-0,3 m yuxarı, boğazın yuxarısı isə - çöküntünün dinamik səviyyəsindən 1,0-1,5 m yuxarı;

qaz toplanan boğazın sahəsi - 1 sut-da 1 m² sahəsindən 600-800 m³qazın keçməsinə görə;

qaz qapağından qazı kənar edən boruların açıq uclarının yerləşməsi - dinamik səviyyədən ən azı 2 m hündür;

çöküntünün metantenkin yuxarı zonasına yüklənməsi və aşağı zonadan boşaldılması;

metantenk rezervuarlarının boşaldılma sistemi - çöküntünün aşağı zonadan yuxarı zonaya verilməsinin mümkünlüyü ilə;

bütün boru kəmərlərinin yuyulmasını təmin edən bağlamalar;

bütün qıcqırdılan kütlənin 5-10 st müddətində qarışdırılmasını təmin edənqurğular;

kip bağlanan qapaqlar;

metantenklərdən sutəmizləyici stansiyanın əsas qurğuları, daxili avtomobil və dəmir yollarına qədər məsafə - ≥ 20 m, yüksək gərginlikli xətlərə qədər - dayaqların hündürlüyünün 1,5 mislindən az olmayaraq;

metantenklərin yerləşdiyi ərazinin hasara alınması.

17.3.13. Metantenklərdə çöküntünün qıcqırdılmasından alınan qaz təmizləyici kompleksin istilik-enerji təsərrüfatında və yaxınlıqda yerləşən obyektlərdə istifadə olunmalıdır.

17.3.14. Metantenklərin qaz təsərrüfatı (qaz toplanan məntəqələr, qaz şəbəkəsi, qazholderlər və sairə) mövcud “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydalarına” uyğun olaraq layihələndirilməlidir.

17.3.15. Təzyiqi tənzimləmək və qazı saxlamaq üçün tutumu 2-4 st-lıq qaz çıxışına və qapağın altında qazın təzyiqi 0,015-0,025 bar-a hesablanmış yaş qazholderlərdən istifadə nəzərdə tutulmalıdır.

17.3.16. Orta illik temperaturu 6⁰C-dən aşağı olmayan rayonlarda və lil sahələrini yerləşdirmək üçün ərazi məhdudiyyəti olduqda müvafiq əsaslandırma ilə iki pilləli metantenklərin tətbiqinə yol verilir.

17.3.17. Birinci pillə metantenklər 17.3.1-17.3.12 maddələrinə əsasən mezofil qıcqırmaya layihələndirilməlidir.

17.3.18. İkinci pillə metantenklər açıq rezervuarlar şəklində isidilməyən layihələndirilməlidir. Lildən ayrılmış suyu buraxmaq üçün qurğunun hündürlüyü boyu müxtəlif səviyyələrdə qurğular nəzərdə tutulmalı, çöküntü isə lil toplanan çuxurdan diametri 200 mm-dən az olmayan lil borusu ilə 2 m- dən az olmayan hidrostatik basqı altında kənarlaşdırılmalıdır.

İkinci pillə metantenklərin tutumu 3-4%-ə bərabər sutkalıq yükləmə dozasına əsasən hesablanmalıdır.

İkinci pillə metantenklər səthdə toplanan qabıqların kənarlaşdırılması üçün mexanizmlərlə təchiz edilməlidirlər.

17.3.19. İkinci pillə metantenklərdən kənarlaşdırılan çöküntünün nəmliyi qəbul edilməlidir: birinci pillə durulducuların çöküntüsü qıcqırdıldıqda - 92%; çöküntü aktiv lillə birlikdə qıcqırdıldıqda - 94%.

17.4. Aerob stabilləşdiricilər

17.4.1. Aerob stabilləşməyə sıxlaşdırılmamış, yaxud 5 st-dan çox olmayan müddətdə sıxlaşdırılmış aktiv lilin, həmçinin onun xam çöküntü ilə qarışığının yönəldilməsinə yol verilir.

17.4.2. Çox qatı çöküntü qarışıqlarını aerob stabilləşdirmək üçün mexaniki və pnevmomexaniki aerasiya nəzərdə tutulmalıdır.

17.4.3. Aerob stabilləşdirmə üçün dəhlizli aerotenklər tipində qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

Aerasiyanın davametmə müddəti qəbul edilməlidir (sut): sıxlaşdırılmamış aktiv lil üçün - 2-5; birinci pillə durulducuların çöküntüsü və sıxlaşdırılmamış lil qarışığı üçün - 6-7; çöküntü və sıxlaşdırılmış fəal lilin qarışığı üçün-8-12 (20⁰C temperaturda).

Çöküntünün daha yüksək temperaturunda aerob stabilləşdirilmənin müddətini azaltmaq, aşağı temperaturunda isə artırmaq lazımdır. Temperaturun 10⁰C dəyişməsində stabilizasiyanın davametmə müddəti 2-2,2 dəfə dəyişir.

Çöküntünün aerob stabilləşdirilməsi 8-35⁰C temperatur həddində aparıla bilər.

İstehsalat tullantı sularının çöküntüləri üçün prosesin davametmə müddəti təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir.

17.4.4. Aerob stabilləşdirməyə hava sərfi çöküntünün qatılığından (99,5-97,5%) asılı olaraq stabilləşdiricinin 1 m³ tutumuna müvafiq olaraq 1-2 m³/st qəbul edilməlidir. Aerasiya intensivliyi 6 m³/(m².st)-dan az olmamalıdır.

17.4.5. Aerob stabilləşdirilmiş çöküntünün sıxlaşdırılması ayrılıqda dayanmış lilsıxlaşdırıcılarda, yaxud stabilləşdiricinin daxilində ayrılmış xüsusi zonada 5 st-dan çox olmayan bir müddətdə aparılmalıdır. Sıxlaşdırılmış çöküntünün nəmliyi 96,5-98,5% olmalıdır.

Lilsıxlaşdırıcılarda ayrılmış su aerotenklərə yönəldilməlidir. Onun çirklənməsi OBT_tam- a görə 200 mq/l, asılı maddələrə görə 100 mq/l-ə qədər qəbul edilməlidir.

17.5. Çöküntünün mexaniki susuzlaşdırılması üçün qurğular

17.5.1. Bütün maye çöküntülər təbii və ya mexaniki üsullarla (susuzlaşdırıcı avadanlıqdan istifadə etməklə) 82%-dən çox olmayan nəmliyə qədər susuzlaşdırılmalıdır.

Yükü 15 min ƏES-dən çox olan tullantı sularını təmizləmə kompleksləri layihələndirildikdə çöküntülərin mexaniki üsullarla susuzlaşdırılması nəzərdə tutulmalıdır. Lil sahələrinin yalnız ehtiyat qurğular kimi nəzərdə tutulmasına yol verilir.

Çöküntünün bir neçə təmizləyici qurğular kompleksinə xidmət edən səyyar qurğularda susuzlaşdırılmasına yol verilir. Belə hallarda maye çöküntünü toplamaq üçün həcmi kifayət qədər olan tutumlar layihələndirilməlidir. Bu tutumlarda çöküntünün qıcqırması və suvermə qabiliyyətinin korlanmasının qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.2. Şəhər tullantı sularının mexaniki susuzlaşdırılmaya məruz qalacaq çöküntüsü ilkin emal edilməlidir - sıxlaşdırılmalı, yuyulmalı (qıcqırdılmış çöküntü üçün), kimyəvi reagentlərlə koaqul-yasiya edilməlidir. İstehsalat tullantı suları çöküntülərinin ilkin emala ehtiyacı olması təcrübə yolu ilə təyin edilməlidir.

17.5.3. Qıcqırdılmış çöküntünün vakuum-süzgəclərdə, yaxud filtr-preslərdə susuzlaşdırılmasından əvvəl təmizlənmiş tullantı suyu ilə yuyulması nəzərdə tutulmalıdır.

Yuma suyunun miqdarı qəbul edilməlidir, m³/m³:

qıcqırdılmış xam çöküntü üçün - 1-1,5;

mezofil şəraitdə qıcqırdılmış xam lil ilə artıq aktiv lil qarışığı üçün - 2-3;

termofil şəraitdə qıcqırdılmış xam lil ilə artıq aktiv lil qarışığı üçün - 3-4;

Çöküntünün xüsusi müqaviməti haqqında göstəricilər olduqda yuma suyunun sərfi (127) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada r_or- çöküntünün xüsusi müqavimətidir, sm/qr.

17.5.4. Yumanın davametmə müddəti 15-20 dəq-ə, çöküntünü yumaq üçün rezervuarların sayı ikidən az qəbul edilməməlidir. Üzən maddələri kənar etmək, qarışdırmaq və rezervuarları vaxtaşırı təmizləmək üçün qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

Hava ilə qarışdırma nəzərdə tutulduqda yuyulan çöküntü və su qarışığının hər m³-nə 0,5 m³ hava hesablanmalıdır.

17.5.5. Yuyulmuş çöküntü və su qarışığını sıxlaşdırmaq üçün mezofil qıcqırma rejimində qarışığın onlarda 12-18 st qalmasına, termofil qıcqırma rejimində 20-24 stqalmasına hesablanmış sıxlaşdırıcılar nəzərdə tutulmalıdır.

Sıxlaşdırıcıların sayı ikidən az olmamalıdır. Sıxlaşdırıcılardan lili kənar etmək üçün plunjerli nasoslardan istifadə edilməlidir.

Xam çöküntü və əlavə edilmiş fəal lilin miqdarından asılı olaraq sıxlaşdırılmış çöküntünün nəmliyi 94-96% qəbul edilməlidir.

Sıxlaşdırıcılarda lildən ayrılmış su əlavə çirkləndirici maddələr nəzərə alınmaqla hesablanmış təmizləyici qurğulara verilməlidir.

Sıxlaşdırıcılardan çıxarılmış lil suyunda çirkləndirici maddələrin miqdarı qəbul edilməlidir: asılı maddələrə görə 1000-1500 mq/l, OBT_tam-a görə 600-900 mq/l.

Sıxlaşdırıcılardan asılı maddələrin çıxarılmasının qarşısını almaq və sıxlaşdırılmış çöküntünün nəmliyini azaltmaq üçün filtratın vakuum-süzgəclərdən sıxlaşdırıcılara verilməsi, həmçinin yuma suyunun dəmir xloridin 0,1%-li məhlulu ilə əvəz edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Dəmir xloridin 0,1%-li məhlulunu hazırlamaq üçün bu reagentin tələb olunan ümumi miqdarının 50%-i işlədilir.

Sıxlaşdırıcılardan üzüb su səthinə qalxmış maddələri kənar etmək üçün qurğu nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.6. Kameralı filtr-preslərə susuzlaşdırılmağa verilməzdən əvvəl birinci pillə durulducuların çöküntülərindən iri qarışıqları çıxarmaq üçün milləri arasındakı məsafə 10mm olan barmaqlıqlar, yaxud özəklərinin ölçüsü 10x10 mm olan torlu silkələyici ələklər nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.7. Şəhər tullantı suları çöküntülərini koaqulyasiya etmək üçün dəmir xlorid, yaxud dəmir sulfatın və əhəngin 10%-li məhlullarından istifadə edilməlidir. Əhəng çöküntüyə dəmir xlorid, yaxud dəmir sulfatdan sonra daxil edilməlidir.

Reagentlərin miqdarı FeCl₃ və CaO -ya görə təyin edilməlidir. Vakuum-süzmə prosesində reagentlərin dozası çöküntüdəki quru maddələrin kütləsinə %-lə qəbul edilməlidir:

birinci pillə durulducuların qıcqırdılmış çöküntüləri üçün: FeCl₃ – 3-4, CaO – 8-10;

birinci pillə durulducuların yuyulmuş qıcqırdılmış çöküntüləri və artıq lilin qarışığı üçün - FeCl₃ – 4-6, CaO – 12-20;

birinci pillə durulducuların xam lili üçün - FeCl₃ – 1,5-3, CaO – 6-10;

birinci pillə durulducuların çöküntüləri və sıxlaşdırılmış izafi fəal lil qarışığı üçün: FeCl₃ – 3-5, CaO – 9-13;

aerotenklərin sıxlaşdırılmış izafi lili üçün - FeCl₃ – 6-9, CaO – 17-25.

Q e y d:

1. Reagentlərin böyük dozaları termofil rejimdə qıcqırdılmış çöküntülər üçün qəbul edilməlidir.

2. Aerob stabilləşdirilmiş çöküntüləri susuzlaşdıran zaman reagentlərin dozaları mezofil qıcqırdılmış qarışıqlarda olduğundan 30% az qəbul edilməlidir.

3. Bütün hallarda Fe₂(SO₄)₃-ün dozası dəmir xloridlə müqayisədə 30-40% artırılmalıdır.

4.Çöküntü kameralı filtr-preslərdə susuzlaşdırılanda əhəngin dozası bütün hallarda 30% artıq qəbul edilməlidir.

17.5.8. Reagentlərin çöküntülərlə qarışdırılması qarışdırıcılarda nəzərdə tutulmalıdır. Koaqulyasiya edilmiş çöküntünün nəql etdirilməsi üçün mərkəzdənqaçma nasoslarından istifadə olunmasına yol verilmir.

17.5.9. Vakuum-süzgəclərin və filtr-preslərin süzücü parçalarının yuyulması istehsalat suyu ilə aparılmalı, həmçinin onun vaxtaşırı ingibitorlu xlorid turşusunun 8-10%-li məhlulu ilə regenerasiya edilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

17.5.10. İngibitorlu xlorid turşusunun miqdarı 1 m² süzmə səthinə 20%-li turşunun illik tələbatından asılı olaraq təyin edilməlidir: sıyrılan lentli vakuum-süzgəclər üçün -20 l və bütün digər növlərdən olan süzgəclər üçün 50 l.

17.5.11. Dəmir xlorid, yaxud dəmir sulfat və sulfat turşusu anbarı 20-30 günlük, əhəng anbarı isə 15 günlük ehtiyata hesablanmalıdır.

Turşu və dəmir xlorid məhlulu rezervuarlarının sayı ikidən az olmamalıdır. Reagentlər dəmir yolu sisternlərində gətirildikdə rezervuarın tutumu sisternin tutumundan az olmamalıdır.

17.5.12. Vakuum-süzgəclərin, filtr-preslərin məhsuldarlığı və şəhər tullantı sularının susuzlaşdırılmış çöküntüsünün nəmliyi cədvəl 67-ə əsasən qəbul edilməlidir.

İstehsalat tullantı sularının susuzlaşdırılmasında vakuum-süzgəclərin və filtr-preslərin məhsuldarlığı təcrübə göstəricilərinə əsasən qəbul edilməlidir.

17.5.13. Vakuum-süzülmədə vakuumun qiyməti 0,4-0,66 bar, çöküntünü çıxartmaq üçün sıxılmış havanın təzyiqi 0,2-0,3 bar qəbul edilməlidir. Vakuum-nasosların məhsuldarlığı 1 m²süzgəc sahəsinə 0,5 m³/dəq hava sərfinə hesablanmalı, sıxılmış hava sərfi isə 1 m² süzgəc sahəsinə 0,1 m³/dəq qəbul edilməlidir.

Cədvəl 67.

Emal edilən çöküntünün xarakteristikası	Süzgəcin 1 m² sahəsindən 1 st-da götürülən quru maddənin miqdarı, kq		Susuzlaşdırılmış çöküntünün nəmliyi,%
Emal edilən çöküntünün xarakteristikası	vakuum-süzgəclərdə	filtr-preslərdə	vakuum- süzülmədən sonra	filtr-presləmədən sonra
Birinci pillə durulducuların qıcqırdılmış çöküntüsü	25 - 35	12 - 17	75 - 77	60 - 65
Birinci pillə durulducuların me-zofil şəraitdə qıcqırdılmış çö-küntüsü və fəal lilin qarışığı, aerob stabilləşdirilmiş fəal lil	20 - 25	10 - 16	78 - 80	62 - 68
Birinci pillə durulducuların ter-mofil şəraitdə qıcqırdılmış çö-küntüsü və fəal lilin qarışığı	17 - 22	7 – 13	78 - 80	62 - 70
Birinci pillə durulducuların xam lili	30 - 40	12 - 16	72 - 75	55 - 60
Birinci pillə durulducuların xam lili və sıxlaşdırılmış fəal lil qarışığı	20 - 30	5 – 12	75 - 80	62 - 75
Yaşayış məntəqələri aerasiya stansiyalarının sıxlaşdırılmış fəal lili	8 - 12	2 – 7	85 - 87	80 - 83
*Q e y d.* Xam lilin vakuum süzülməsi üçün barabanlı sıyrılan lentli vakuum süzgəclər nəzərdə tutulmalıdır.

Koaqulysiya edilmiş çöküntü filtr-preslərə 6 bar-dan az olmayan təzyiq altında verilməlidir;

çöküntünü qurutmaq üçün sıxılmış havanın sərfi 1 m² süzmə sahəsinə 0,2 m³/dəq; sıxılmış havanın

təzyiqi - 6 bar-dan az olmayaraq; yuma suyunun sərfi-1 m² süzmə sahəsinə 4 l/dəq; yuma suyunun

təzyiqi - 3 bar-dan az olmayaraq qəbul edilməlidir.

17.5.14. Çöküntüləri susuzlaşdırmaq üçün fasiləsiz işləyən və çöküntünü şnek üsulu ilə boşaldan çökdürücü üfüqi mərkəzdənqaçma aparatlarından (sentrifüqalardan) istifadəyə yol verilir.

Mərkəzdənqaçma aparatlarının ilkin çöküntüyə görə məhsuldarlığı (128) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada l_rot , d_rot- rotorun müvafiq olaraq uzunluğu və diametridir, m.

Flokulyantlarla işlədikdə mərkəzdənqaçma aparatlarının məhsuldarlığı 2 dəfə az qəbul edilməlidir. Bu zaman quru maddələrin tutulma səmərəsi 90-95%-ə qədər artır.

Quru maddələrin tutulma səmərəsi və susuzlaşdırılmış çöküntünün nəmliyi cədvəl 68-ə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 68.

Emal edilən çöküntünün səciyyəvi xüsusiyyətləri	Quru maddənin tutulma səmərəsi,%	Susuzlaşdırılmış çöküntünün nəmliyi, %
Birinci pillə durulducuların xam, yaxud qıcqırdılmış çöküntüsü	45 - 65	65 - 75
Birinci pillə durulducuların çöküntüsü və fəal lilin anaerob qıcqırdılmış qarışığı	25 - 40	65 - 75
Birinci pillə durulducuların çöküntüsü və fəal lilin aerob stabilləşdirilmiş qarışığı	25 - 35	70 - 80
Aşağıdakı küllülüyə (%) malik xam fəal lil: 28-35 38-42 44-47	10 - 15 15 - 25 25 - 35	75 - 85 70 - 80 60 - 75
*Q e y d.* Fəal lilin artıq miqdarının mərkəzdənqaçma aparatlarında çıxarılması məqsədəuyğun hesab edilir.

17.5.15. Çöküntü mərkəzdənqaçma aparatına verilməzdən əvvəl ondan qum çıxarılmalı, rotorunun diametri 0,5 m-dən kiçik olan aparatlardan əvvəl xırdalayıcılı barmaqlıq qoyulmalıdır.

17.5.16. Mərkəzdənqaçma aparatından çıxan su təmizləyici qurğulara yönəldildikdə onlara düşən yükün OBT_tam-a görə artması hesaba alınmalıdır (aparatdan çıxan suda qalıq quru maddənin 1 mq-na 1 mq OBT_tam hesabı ilə).

17.5.17. Təmizləyici qurğulara düşən yükü azaltmaq üçün mərkəzdənqaçma aparatından çıxan suyun ilkin təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır:

birinci pillə durulducuların çöküntüsü və artıq fəal lil qarışığının aerob stabilləşdirilməsi və 3-5 st müddətində qravitasiyalı sıxlaşdırılması;

qıcqırdılmış çöküntülərin mərkəzdənqaçma aparatında sıxlaşdırılmasından alınan su üçün lil sahələri;

süni əsaslı və drenajlı sahələrin yükü azərbaycanın şimal, şimal qərb bölgələri üçün 1,5 və cənub, cənub qərb bölgələri üçün 1,6 əmsalı ilə cədvəl 69-a əsasən qəbul edilməlidir;

sıxlaşdırılmamış fəal lilin mərkəzdənqaçma aparatından keçirilməsindən alınan su aerotenkə qaytarılmalıdır.

Cədvəl 69.

Çöküntünün xarakteristikası	Lil sahələri
Çöküntünün xarakteristikası	təbii əsas üzərində	təbii əsas üzərində drenajla	süni asfaltbeton əsas üzərində drenajla	durulma ilə kaskadlar və lil suyunun səthdən kənar edilməsi ilə təbii əsas üzərində	sıxlaşdırıcı sahələr
mezofil şəraitdə qıcqırdılmış bi-rinci pillə durulducuların çö-küntüsü və aktiv lil qarışığı	1,2	1,5	2,0	1,5	1,5
termofil şəraitdə qıcqırdılmış birinci pillə durulducuların çö-küntüsü və aktiv lil qarışığı	0,8	1,0	1,5	1,0	1,0
birinci pillə durulducuların qıcqırdılmış çöküntüsü və iki yaruslu durulducuların çöküntüsü	2,0	2,3	2,5	2,0	2,3
aerob stabilləşdirilmiş aktiv lil və birinci pillə durulducuların çöküntüsünün qarışığı, yaxud stabilləşdirilmiş aktiv lil	1,2	1,5	2,0	1,5	1,5

17.5.18. Kation tipli yüksək molekullu flokulyantların dozası – 2-7 kq 1 ton çöküntünün quru maddəsinə. Flokulyantların böyük dozası fəal lil mərkəzdənqaçma aparatlarından keçirildikdə, kiçik doza isə xam çöküntü üçün qəbul edilməlidir.

Susuzlaşdırılmış aktiv lilin nəmliyi 83-88%, xam lilin nəmliyi isə 70-75% qəbul edilməlidir.

Susuzlaşdırmadan alınmış su əlavə emal edilmədən təmizləyici qurğulara verilməlidir. Belə hallarda təmizləyici qurğuların həcmi artmır.

Rotorunun uzunluğunun diametrinə nisbəti 2,5-4 həddində olan mərkəzdənqaçma aparatları tətbiq edildikdə flokulyantlardan istifadə edilməlidir.

17.5.19. Ehtiyat avadanlığın miqdarı:

işləyən vakuum-filtrlər və filtr-preslərin sayı üçə qədər olduqda - 1, dörddən ona qədər olduqda - 2 ədəd;

işləyən mərkəzdənqaçma aparatlarının sayı ikiyə qədər olduqda-1, üç və daha çox olduqda - 2 ədəd qəbul edilməlidir.

17.5.20. Çöküntünün mexaniki susuzlaşdırılması layihələndiriləndə onun illik miqdarının 20%-nə hesablanmış qəza lil sahələri nəzərdə tutulmalıdır.

Qəza hallarında çöküntünü qəbul və emal etmək üçün kompleks tədbirlər nəzərdə tutulduqda və bu müvafiq texniki-iqtisadi hesablamalarla əsaslandırıldıqda ehtiyat lil sahələrindən imtina edilməsinə yol verilir. Bu tədbirlərin tərkibinə minimum ən azı 2 günlük çöküntü qəbulu üçün tutumu olan həcmlər, miqdarı ən azı 1 ədəd artırılmış susuzlaşdırıcı ehtiyat avadanlığı, susuzlaşdırma bölməsinin köməkçi qovşaqlarının ehtiyatının yaradılması (nəqletdirici avadanlıq, bunkerlər, nasoslar, kompressorlar, reagent qovşaqları və s.) daxil edilməlidir.

17.6. Lil sahələri

17.6.1. Lil sahələrinin təbii əsas üzərində drenajla, yaxud drenajsız, süni asfaltbeton əsas üzərində drenajla, durulma və lil suyunun səthdən kənarlaşdırılması ilə kaskadlı, sıxlaşdırıcı sahələr şəklində layihələndirilməsinə yol verilir.

17.6.2. Lil sahələrinə düşən çöküntünün yükü, m³/m²il, havasının orta illik temperaturu 3-6⁰C, və ortaillik atmosfer yağıntıları 500 mm-ə qədər olan rayonlar üçün cədvəl 69-a əsasən qəbul edilməlidir.

17.6.3. Lil sahələrində qurumuş çöküntünü mexanizmlərin köməyi ilə yığmaq, yükləmək və daşımaq üçün avtomobil nəqliyyatı və mexaniki vasitələr üçün ləklərə enişləri olan yollar nəzərdə tutulmalıdır.

Qurumuş çöküntünü yığmaq və daşımaq üçün torpaq işlərində istifadə olunan mexanizmlər nəzərdə tutulmalıdır.

17.6.4. Lil sahələrinin təbii əsas üzərində layihələndirilməsinə qrunt suları lək səthindən ən azı 1,5 m dərində yerləşdikdə və yalnız lil sularının qrunta süzülməsinə icazə olan hallarda yol verilir.

Qrunt suları 1,5 m-dən az dərinlikdə yerləşdikdə onların səviyyəsi endirilməli, yaxud süni asfaltbeton əsas üzərində drenajlılil sahələri tətbiq edilməlidir.

17.6.5. Lil sahələri layihələndirildikdə qəbul edilməlidir:

ləklərin işçi dərinliyi - 0,7-1,0 m;

hasarlayıcı torpaq töküntüsünün hündürlüyü – işlək səviyyədən 0,3 m yuxarı;

torpaq töküntüsünün yuxarıda eni - 0,7 m-dən az olmayaraq, torpaq töküntüsünün təmirində mexanizmlərdən istifadə etdikdə - 1,8-2,0 m;

paylaşdırıcı boru, yaxud novların dibinin mailliyi - 0,01-dən az olmayaraq;

ləklərin sayı - 4-dən az olmayaraq.

17.6.6. Çökdürmə və lil sularının səthdən kənarlaşdırılması ilə lil sahələri layihələndirildikdə qəbul edilməlidir:

kaskadların sayı - 4-7;

hər kaskadda ləklərin sayı - 4-8;

bir ləkin faydalı sahəsi - 0,25-dən 2 ha-a qədər;

ləkin eni - 30-100 m (ərazinin mailliyi 0,004-0,08 olduqda), 50-100 m (maillik 0,01-0,04 olduqda), 60-100 m (maillik ≤ 0,01 olduqda);

maillik 0,04-dən böyük olduqda ləklərin uzunluğu-80-100 m, maillik ≤ 0,01 olduqda-100-250 m, enin uzunluğa nisbəti -1:2-1:2,5;

hasarlayıcı və yol torpaq töküntüsünün hündürlüyü - 2,5 m-ə qədər;

ləkin işlək dərinliyi-hasarlayıcı torpaq töküntüsünün hündürlüyündən 0,3 m az;

çöküntünün ləklərə buraxılması:

kaskadda 4 lək olduqda - birinci iki ləkə, 7-8 lək olduqda - birinci 3-4 ləkə;

lil suyunun ləklər arasında paylanması - şahmat qaydası ilə;

lil suyunun miqdarı - susuzlaşdırılan çöküntünün miqdarının 30-50%-i qədər.

17.6.7. Planda düzbucaq, işlək dərinliyi 2 m-ə qədər, su keçirməyən dibi və divarları olan lək-rezervuar şəkilli lil sahəsi-sıxlaşdırıcıların qəbul edilməsinə yol verilir. Çöküntüdən ayrılmış lil suyunu kənar etmək üçün uzununa divarlar boyu şiberlərlə bağlanmış deşiklər nəzərdə tutulmalıdır.

17.6.8. Meydança-sıxlaşdırıcılar layihələndiriləndə qəbul edilməlidir:

ləkin eni - 9-18 m;

lil suyu buraxıcılar arasındakı məsafə - ≤ 18 m;

qurumuş çöküntünün mexanizmlərlə toplanmasını mümkün etmək üçün enişlərin (panduslar) düzəldilməsi.

17.6.9. Lil meydançalarının sahəsi çöküntünün dondurulmasına yoxlanılmalıdır. Çöküntünü dondurmaq üçün lil meydanları sahəsinin 80%-dən istifadə etməyə yol verilir (qalan 20%-dən yazda donmuş çöküntünün əriməsi zamanı istifadə edilir). Dondurulmanın davametmə müddəti orta sutkalıq temperaturun minus 10⁰C-dən aşağı olduğu günlərin sayı qədər qəbul edilməlidir.

Lil meydançalarına dondurma dövründə verilən çöküntünün 75%-i dondurulmuş çöküntünün miqdarı kimi qəbul edilməsinə yol verilir.

Dondurulan çöküntü layının hündürlüyü torpaq töküntüsünün hündürlüyündən 0,1 m aşağı qəbul edilməlidir. Paylaşdırıcı nov, yaxud boruların dibi donma səviyyəsindən yuxarıda olmalıdır.

17.6.10. Lil meydançalarının süni drenləmə əsası ləkin sahəsinin 10%-dən az olmamalıdır. Drenaj qurğularının konstruksiyası, yerləşdirilməsi və meydançaların ölçüləri çöküntünün mexanizmlərlə toplanması hesaba alınmaqla qəbul edilməlidir.

17.6.11. Lil meydançalarının bərk örtüyü çöküntüləri toplamaq üçün istifadə edilən mexanizmlərin növündən asılı olaraq qalınlığı 0,1 m olan çınqıl-qum hazırlığı üstündə hər birinin qalınlığı 0,015-0,025 m olan iki laydan ibarət asfaltdan və asfaltbeton, yaxud betondan inşa edilməlidir.

17.6.12. Lil meydançalarında ayrılmış lil suyunun təmizləyici qurğulara verilməsi nəzərdə tutulmalı, təmizləyici qurğular əlavə çirkləndirici maddələr və lil suyu miqdarına hesablanmalıdır. Lil suyundan əlavə çirkləndirici maddələrin miqdarı qəbul edilməlidir: qıcqırdılmış çöküntülər qurudulduqda - asılı maddələrə görə 1000-2000mq/l, OBT_tam-a görə 1000-2000 mq/l (böyük qiymətlər meydança-sıxlaşdırıcılar, kiçik qiymətlər digər növdən olan lil meydançaları üçün qəbul edilir), aerob stabilləşdirilmiş çöküntülər üçün - maddə 17.4.5-in göstərişlərinə əsasən.

17.6.13. Müvafiq əsaslandırma olduqda lil meydançalarının tökmə torpaqlarda layihələndiril-məsinə yol verilir.

17.6.14. Lil meydançaları təmizləyici stansiyaların ərazisindən kənarda yerləşdikdə istismar heyəti üçün xidmət və məişət otaqları, həmçinin maddə 7.2.27-ə əsasən anbar və telefon rabitəsi nəzərdə tutulmalıdır.

17.7. Çöküntünün zərərsizləşdirilməsi, kompostlaşdırılması, termik qurudulması və yandırılması üçün qurğular

17.7.1. Çöküntü maye halında və ya lil sahələrində qurudulduqdan sonra, yaxud mexaniki susuzlaşdırıldıqdan sonra zərərsizləşdirilməlidir.

17.7.2. Xam, mezofil qıcqırdılmış və aerob stabilləşdirilmiş çöküntülərin zərərsizləşdirilməsi və dehelmintizasiyası onları 60⁰C temperatura qədər qızdırmaq və bu temperaturda 20 dəq-dən az olmayaraq saxlamaqla həyata keçirilməlidir.

Susuzlaşdırılmış çöküntülərin zərərsizləşdirilməsi üçün çöl şəraitində onların biotermik emalının (kompostlaşdırılması) tətbiq edilməsinə yol verilir.

17.7.3. Çöküntülər doldurucularla (bərk məişət tullantıları, torf, ağac yonqarı, yarpaqlar, küləş, narınlaşdırılmış ağac qabığı), yaxud hazır kompostla qarışdırılaraq kompostlaşdırılmalıdır. Tullantı sularının susuzlaşdırılmış çöküntülərinin və bərk məişət tullantılarının komponentlərinin qarışığının nisbəti kütləyə görə 1:2, digər göstərilən doldurucularla həcmə görə - 1:1 təşkil edir, qarışığın nəmliyi isə- 60%-dən çox olmamalıdır.

17.7.4. Kompostlaşdırma prosesi torpaq töküntüsü ilə hasara alınmış asfaltbeton, yaxud beton meydançalarda mexaniki vasitələrdən istifadə etməklə təbii aerasiyada hündürlüyü 2,5-dən 3 m-ə, məcburi aerasiyada isə 5 m-ə qədər olan qalaqlar şəklində həyata keçirilməlidir.

17.7.5. Aerasiya edilən qalaqlar layihələndiriləndə nəzərdə tutulmalıdır:

hər qalağın əsasına diametri 100-200 mm olan və üstündə diametri 8-10 mm-ə bərabər deşiklər açılmış boruların döşənməsi;

çöküntünün 1 ton üzvi maddəsinə 15-25 m³/st havanın verilməsi.

17.7.6. Kompostlaşdırma prosesinin davametmə müddəti aerasiya üsulundan, çöküntünün tərkibindən, doldurucunun növündən, iqlim şəraitindən və oxşar şəraitdəki istismar təcrübəsindən, yaxud elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

Kompostlaşdırma prosesində qarışığın qarışdırılması nəzərdə tutulmalıdır.

17.7.7. Çöküntünün termiki qurudulmasının vacibliyi onun sonrakı istifadəsindən və nəqliyyat şərtlərindən asılı olaraq təyin edilməlidir.

17.7.8. Çöküntünü termiki qurutmaq üçün müxtəlif tipli quruduculardan istifadə edilməsinə yol verilir.

17.7.9. Quruducunun tipi avadanlığın pasport göstəricilərində buxarlanan nəmə görə məhsul-darlığı nəzərə alınmaqla seçilməlidir.

17.7.10. Prosesin enerji tutumunu azaltmaq məqsədilə çöküntü qurudulmağa verilməzdən əvvəl maksimum susuzlaşdırılmalıdır.

17.7.11. Qurudulmuş çöküntünün nəmliyi 30-40% qəbul edilməlidir.

17.7.12. Müvafiq əsaslandırma olduqda sonradan istifadə edilməyəcək çöküntünün müxtəlif növ sobalarda yandırılmasına yol verilir.

17.7.13. Çöküntünün qurudulması və yandırılması qurğularından kənar edilən və atmosferə atılan qazların tərkibi SN 245-71-in tələblərinə cavab verməlidir.

17.8. Çöküntünün saxlanılması və anbara yığılması

17.8.1. Mexaniki susuzlaşdırılmış çöküntünü saxlamaq üçün bərk örtüklü açıq meydançalar layihələndirilməlidir. Meydançalarda çöküntü layının hündürlüyü 1,5-3 mqəbul edilməlidir.

Termik qurudulmuş çöküntünü saxlamaq üçün iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla oxşar meydançalar, müvafiq əsaslandırma olduqda bağlı anbarlar nəzərdə tutulmalıdır.

Mexaniki susuzlaşdırılmış, termik qurudulmuş çöküntünün saxlanılması istehsalın 3-4 aylıq həcminə nəzərdə tutulmalıdır.

Yükləmə-boşaltma işləri mexanikləşdirilməlidir.

17.8.2. İstifadə olunmayan çöküntüləri ətraf mühitin çirklənməsinə imkan verməyən şəraitdə toplamaq üçün qurğular nəzərdə tutulmalıdır. Çöküntülərin anbarlara yığılma yerləri dövlət nəzarət orqanları ilə razılaşdırılmalıdır.

17.9. Təmizlənmiş tullantı sularının sututarlara axıdılması

17.9.1. Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin yetərincə təmizlənmiş tullantı sularının əsas hissəsinin sənaye müəssisələrinin dövri soyutma sistemlərinin qidalandırılmasında, eləcə də suvarma məqsədləri üçün axıdılan hissəsinin isə oradakı su ilə təhlükəsiz həddə qədər qarışması təmin edilməlidir.

17.9.2. Dənizdə müşahidə olunan müxtəlif hidroloji şəraitlərə uyğun olaraq, tullantı suyundakı çirkləndiricilərin axıdıldığı zonada axın sürəti çox kiçik olduqda, norma həddinə qədər yayılma məsafəsi düstur (129) ilə hesablanmalıdır:

Şək.4. qrafikləri

burada - tullantı suyunun sərfi; m³/s ;

- tullantı suyunda çirkləndiricinin başlanğıc qatılığı, mq/l;

- yol verilən qatılıq, mq/l;

- fon qatılıq, mq/l;

k -kimyəvi-bioloji çevrilməni xarakterizə edən əmsal, ;

- tullantı suyunun yayılma qatınınhündürlüyüdür, m.

17.9.3. Tullantı suyu diffuzoru ətrafında çirkləndirici maddənin qatılığının diffuziya və bioloji-kimyəvi çevrilmə prosesləri nəticəsində məsafəyə görə dəyişməsi

(130) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada r - diffuzordan qatılığın təyin olunduğu yerə qədər məsafədir, (m), və çirkləndirici maddənin qatılığının C norma həddinə çatmasına qədər tədriclə yanaşma ilə düstura daxil edilməlidir;

- diffuziya sürətidir, m/s.

17.9.4. Təmizlənmiş məişət tullantı sularında oksigenə olan bioloji tələbat və olduqda, onların çevrilmə və diffuziya prosesləri nəticəsində norma həddinə çatması məsafəsidir və şək.4-də göstərilən qrafiklərdən təyin edilməlidir.

17.9.5. Tullantı sularının çay, kanal və digər müxtəlif suaxarlara axıdılmasında tam qarışma məsafəsi (131) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q - çayda suyun sərfi, m³/s;

q - tullantı suyunun sərfi, ³/s;

- qarışma proseslərindən asılı əmsaldır və (132) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - məcranın əyriliyini xarakterizə edən əmsaldır və hesablanır;

- tullantı suyunun axıdıldığı məntəqədən tam qarışma kəsiyinə qədər məsafə,m;

- çayın əyri sahil xətti uzunluğu, m;

- tullantı suyunun axıdılması yerindən asılı əmsal ( qəbul edilməlidir);

D - diffuziya əmsalıdır.

17.9.6. Tam qarışma kəsiyində qatılıq (133) düsturu ilə hesablanmalıdır:

17.9.7. Tam qarışma məsafəsindən sonra qatılığın zalması aşağıdakı (134) düsturu ilə təyin olunmalıdır:

burada - tam qarışma kəsiyində çirkləndiricinin qatılığıdır.

18. Elektrik avadanlığı, texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və operativ

idarəetmə sistemləri

18.1. Ümumi göstərişlər

18.1.1. Kanalizasiya sistemlərinə daxil olan qurğuların elektrik enerjisi ilə təchizatı 35, 20, 10 və (və ya) 0,4 kV-luq (əsaslandırılmış hallarda 6 kV qəbul edilməsinə yol verilir) şəbəkələrdən həyata keçirilməlidir.

18.1.2. Kanalizasiya sistemlərinin elektrik enerjisi ilə təchizatı iki müstəqil mənbədən nəzərdə tutulmalıdır. Ehtiyatın avtomatik işə salınmasının vacibliyi layihə sənədlərində təyin edilməlidir.

18.1.3. Elektrik enerjisinin 0,4 kV-luq şəbəkədən texnoloji obyektlərə verilməsi və paylanması magistral sxemlə həyata keçirilməlidir. Belə hallarda magistral estakadada, dəhlizdə, kanalda, novda və ya alçaq dayaqlar üstündə açıq çəkilməlidir.

Bir magistraldan istifadə etdikdə bir-birindən müəyyən məsafədə təcrid olunmuş əsaslar üzərində çəkilmiş çox güclü elektrik cərəyanını nəql edən xüsusi məftildən və ya bir naqilli kabellərdən istifadə edilməlidir.

Çoxnaqilli kabellərdən ibarət iki magistraldan istifadə etdikdə onlar qısa qapanma zamanı yaranan termodinamik zərbədən zədələnməyən çətin yanan arakəsmənin müxtəlif tərəflərində aralarında ən azı 1 m məsafə olmaqla çəkilməlidiriər.

18.1.4. İçərisində texnoloji avadanlıq yerləşdirilmiş və sahəsi 100 m²-dən az olan yerüstü otaqlarda:

ümumi müntəzəm işçi işıqlandırmaya;

avtonom elektrik enerjisi mənbəyi olan qəza-evakuasiya işıqlandırılmasına;

təmir işlərinin işıqlandırılmasına;

sahəsi 100 m²-dən çox olan belə otaqlarda yuxarıda göstərilənlərdən əlavə növbətçi işıqlandırılmaya yol verilir.

18.1.5. Yeraltı otaqlarda (quyular istisna olmaqla) onlara baxış və xidmət zamanı endirilən fənərlərlə yerli işıqlandırma nəzərdə tutulmalıdır. Fənərləri endirmək üçün xidmət heyətinin daxil olduğu girişlərdən, yaxud bunun üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi keçidlərdən istifadəyə yol verilir. Fənərləri asmaq üçün otaqların divarlarına xüsusi kronşteynlərin vurulması nəzərdə tutulmalıdır. Fənərlər stasionar şəbəkəyə ucunda birləşdirici çəngəli olan elastik kabellə birləşdirilməlidir. Elektrik açarı altına vurulan dairəvi lövhəcik (rozetka) xarici divarın yer üstündə olan hissəsinə qoyulmalıdır. Birləşdirici çəngəl istifadə ediləcək yerə uyğun hazırlanmalı və yerləşmə kateqoriyasına malik olmalıdır. Elektrik təhlükəsizliyi aşağı gərginlikli sistemlə, yaxud ayırıcı transfor-matorla təmin edilməlidir. Hər iki halda müdafiyə-açma qurğusundan istifadə edilməlidir.

18.1.6. Quyularda səyyar işıqlandırmadan istifadə edilməli, elektrik təhlükəsizliyi maddə 18.1.5-in göstərişlərinə uyğun təmin edilməlidir.

18.1.7. Kanalizasiya obyektlərinin aşağıda göstərilən xarici işıqlandırılması qəbul edilir:

ümumi müntəzəm işçi işıqlandırma;

dekorativ (park zonalarında);

mühafizə;

növbətçi.

Konkret obyekt üçün işıqlandırmanın növü layihədə göstərilməli və sifarişçi ilə razılaşdırılmalıdır.

18.1.8. Kanalizasiya şəbəkəsinin obyektləri ildırımdan qorunma avadanlığı ilə təchiz olunmalıdırlar.

18.1.9. Nasos və hava üfürücü stansiyaların elektrik təchizatının etibarlılıq kateqoriyası onların fəaliyyətlərinin etibarlılıq kateqoriyasına müvafiq olmalı və maddə 7.1.1-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

18.1.10. Elektrik mühərriklərinə lazım olan gərginlik onların gücündən, elektriklə qidalandırmanın qəbul olunmuş sxemindən və layihələndirilən obyektin inkişaf perspektivliyindən asılı olaraq seçilməlidir.

Elektrik mühərriklərinin quraşdırılması ətraf muhitdən asılı olaraq yerinə yetirilməlidir. Elektrik mühərrikləri seçilərkən onun komplektləşdirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

Reaktiv gücün ödənişi müvafiq orqanların “Reaktiv gücün ödənişinə dair rəhbər göstərişlər”inə uyğun yerinə yetirilməlidir.

18.1.11. Paylaşdırıcı qurğular, transformator yarımstansiyaları və normal mühitli qurğuların idarəetmə lövhələri qurğulara yaxın (binadaxili və ya bitişik) otaqlarda yerləşdirilməli və onların genişləndirilməsi və güclərinin artırılmasının mümkünlüyü hesaba alınmalıdır.

Təmizləyici qurğuları qidalandırmaq üçün dərin girişli 110, yaxud 35 kV-luq yarımstansiyalar inşa edilərkən 6-10 kV-luq yarımstansiyanın paylaşdırıcı qurğularının təmizləyici qurğuların paylaşdırıcı qurğusu ilə birləşdirilməsi tövsiyə edilir.

Nasos stansiyalarında onlara su düşməsinin və qəza hallarında onların su altında qalmasının qarşısını alan tədbirlər görüldükdə, bağlı lövhələrin maşın zalının döşəməsində, yaxud eyvanda qoyulmasına yol verilir.

18.1.12. Otaqların partlayış təhlükəsi olan zonalarının və bu zonalara qonşu olan digər otaqların təsnifatlaşdırılması, həmçinin partlayış təhlükəsi olan qarışıqların kateqoriyaları və qrupları DÜİST 12.1.011, PUE və SN 463 - ün göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

18.1.13. Tərkibində asan alovlanan və partlama qabiliyyətinə malik maddələr olan tullantı sularını emal və nəql etdirən qurğulardakı elektrik mühərrikləri, buraxıcı qurğular və cihazlar DÜİST 12.2.020 sənədinin tələblərinə uyğun qəbul edilməlidir. Belə nasos stansiyalarında daxili yanma mühərriklərindən istifadəyə yol verilmir.

18.2. Texnoloji nəzarət

18.2.1. Texnoloji nəzarət sistemlərində nəzərdə tutulmalıdır:

daimi nəzarət vasitələri və cihazları;

vaxtaşırı nəzarət vasitələri (məsələn, qurğuların işini yoxlamaq və sazlamaq üçün).

18.2.2. Tullantı sularının keyfiyyət parametrlərinə texnoloji nəzarətin sənaye istehsalı olan cihazlar və analizatorlarla, yaxud laboratoriya üsulları ilə fasiləsiz aparılmasına yol verilir.

18.2.3. Qurğuların konstruksiyalarında elektrik avadanlığı və avtomatlaşdırma vasitələrinin, birləşdirici kommunikasiya xətlərində isə tutulmaya qarşı mühafizə vasitələrinin (ayırıcı membranlar, birləşdirici xətlərin üfürülməsi və yuyulması və s.) quraşdırılması üçün qovşaqlar, qoşma detallar, oyuqlar, kameralar və digər qurğular nəzərdə tutulmalıdır.

18.2.4.Qurğuların avtomatlaşdırılma həcmi və texnoloji nəzarət vasitələri ilə təchizat dərəcəsi istismar şəraitindən asılı olaraq təyin edilməli, sosial amillər nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablama ilə əsaslandırılmalıdır.

Avtomatlaşdırma verilmiş texnoloji parametrlər, yaxud tək-tək hallarda müvəqqəti proqram əsasında yerinə yetirilməlidir. Birinci növbədə nasos qurğuları avtomatlaşdırılmalıdır.

18.3. Avtomatlaşdırma və operativ idarəetmə sistemləri

18.3.1. Kanalizasiya sistemləri qurğularına mərkəzləşdirilmiş nəzarət etmək və işlərini yoxlamaq üçün dispetçer idarəetmə nəzərdə tutulmalıdır. Ehtiyac olduqda bunun üçün telemexanika vasitələrindən istifadəyə yol verilir.

18.3.2. Böyük kanalizasiya sistemləri üçün onların təhkim olunduğu obyektlərdə texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış idarə olunma sistemi (TPAİOS) fəaliyyət göstərirsə tələb olunan məlumatın toplanması, işlənməsi və ötürülməsi, həmçinin idarəetmənin ayrı-ayrı tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün yarımsistemlər nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.3. Dispetçer idarəetmə bir qayda olaraq birpilləli-bir dispetçer məntəqəsi ilə nəzərdə tutulmalıdır. Mürəkkəb qurğuları və qurğular arasında uzun məsafələr olan böyük kanalizasiya sistemlərində ikipilləli - mərkəzi və yerli dispetçer məntəqələri ilə idarəetmənin təşkilinə yol verilir.

18.3.4. Dispetçer məntəqələri və nəzarət edilən obyektlər, həmçinin növbətçi heyətin otaqları və emalatxanalar arasında əlaqə birbaşa dispetçer rabitəsi ilə təmin edilməlidir.

Bir qayda olaraq kanalizasiya dispetçer məntəqəsi və sənaye müəssisəsinin enerji təsərrüfatı dispetçer məntəqəsi arasında birbaşa dispetçer rabitəsi nəzərdə tutulmalıdır. Sənaye müəssisəsinin enerji təsərrüfatının dispetçer məntəqəsi olmadıqda müəssisəsinin mərkəzi dispetçer məntəqəsilə birbaşa dispetçer rabitəsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.3.5. Nəzarət edilən qurğulardan dispetçer məntəqəsinə elə siqnallar və ölçü nəticələri daxil olmalıdır ki, onlarsız qurğuların işinin operativ idarə olunması və nəzarətin təmin edilməsi, qəzaların tez bir zamanda aradan qaldırılması və lokallaşdırılması mümkün olmasın.

18.3.6. Təmizləyici qurğuların dispetçer məntəqəsinə aşağıdakı ölçü nəticələri və siqnallar daxil olmalıdır:

Ölçü nəticələri:

təmizləyici qurğulara daxil olan tullantı sularının sərfi, yaxud təmizlənmiş tullantı sularının sərfi;

tullantı sularının pH-ı (ehtiyac olduqda);

tullantı sularında həll olmuş oksigenin miqdarı (ehtiyac olduqda);

tullantı sularının temperaturu;

aerotenklərə verilən havanın ümumi miqdarı;

aerotenklərə verilən aktiv lilin sərfi;

artıq aktiv lilin sərfi;

emal qurğularına verilən xam çöküntünün sərfi.

Siqnalizasiya:

avadanlığın qəza nəticəsində işdən ayrılması;

texnoloji prosesin pozulması;

rezervuarlarda, gətirici kanalda, barmaqlıq, yaxud barmaqlıq-xırdalayıcıda tullantı suyunun yol verilən səviyyəsi;

istehsalat otaqlarında partlama təhlükəsi olan qazların həddi miqdarı;

xlorlayıcı otaqlardaxlor-qazın həddi miqdarı.

18.3.7. Dispetçer məntəqələrinin otaqlarının texnoloji qurğularla bloklaşdırılmasına yol verilir:

istehsalat-inzibati korpusla, hava üfürücü stansiya ilə və s. (dispetçer məntəqəsi hava üfürücü stansiyada yerləşdirildikdə onu səsdən tədric etmək lazımdır).

Dispetçer məntəqələrində aşağıdakı otaqlar nəzərdə tutulmalıdır:

dispetçer lövhəsi, pultu, rabitə vasitələri və daima növbətçi heyətin olduğu otaq;

köməkçi otaqlar (anbar, təmir emalatxanası, istirahət otağı, sanitariya qovşağı).

18.4. Nasos stansiyaları və havaüfürücü stansiyalar

18.4.1. Nasos stansiyaları, bir qayda olaraq, daimi xidmətedici heyət olmadan idarə olunmağa layihələndirilməlidirlər. Belə hallarda aşağıdakı idarəetmə növləri olmalıdır:

nasos aqreqatlarının avtomatik idarə edilməsi - qəbuledici rezervuarda tullantı suyunun səviyyəsindən asılı olaraq;

yerli - vaxtaşırı gələn heyət tərəfindən və lazımi siqnalların dispetçer məntəqəsinə ötürülməsi ilə.

18.4.2. Gücü 100 kVt-dan artıq olan elektrik mühərrikləri ilə təchiz olunmuş və öz transformator yarımstansiyasından qidalanan nasos stansiyalarında transfarmatorlarda, qiyməti və tezliyi istehsalçı-zavod tərəfindən məhdudlaşdırılan zərbəli təsir qüvvələrinin yaranma ehtimalı nəzərə alınmalıdır.

18.4.3. Yüksək gərginliklə işləyən, “səviyyəyə görə” az ehtiyata malik yağlı elektrik açarları ötürücülərinin işəsalma tezliyinin təmin edilməsinin avtomatlaşdırılmasına yol verməyən, yaxud elektrik mühərriklərinin işə salınma tezliyi məhdud olan aqreqatlarla təchiz edilmiş nasos stansi-yalarında tənzimlənən ötürücüdən istifadə olunmalıdır.

İki-üç işləyən aqreqatdan ibarət qrupda tənzimlənən elektroötürücü ilə, bir qayda olaraq aqreqatlardan biri təchiz olunmalıdır.

Tənzimlənən elektroötürücülərin idarə edilməsi qəbuledici rezervuardakı su səviyyəsindən asılı olaraq avtomatlaşdırılmalıdır.

18.4.4. Tez-tez istiqamət dəyişmələr tələb edən mürəkkəb kommunikasiyaya, həmçinin avtomatlaşdırılması mümkün olmayan texnoloji avadanlığa malik nasos stansiyalarında daimi xidmət heyətinin olmasına yol verilir. Belə hallarda aqreqatlar mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarəetmə lövhəsindən idarə olunmalıdır.

18.4.5. Avtomatlaşdırılmış nasos stansiyalarında nasos aqreqatlarının qəza açılması zamanı fəaliyyət etibarlılığı kateqoriyasından asılı olmayaraq ehtiyat aqreqat avtomatik işə düşməlidir.

18.4.6. Nasos stansiyalarında qəza su basması baş verdikdə əsas nasos aqreqatlarının avtomatik işdən ayrılması nəzərdə tutulmalıdır.

18.4.7. Nasos aqreqatları, bir qayda olaraq, basqılı boru üzərindəki siyirtmənin açıq vəziyyətində işə salınmalıdır. Nasos aqreqatlarının siyirtmənin bağlı vəziyyətində işə salınması hidravlik zərbə yaranma təhlükəsi olduqda, həmçinin sinxron mühərriklərin işə salınması ilə əlaqəli tələblər olduqda və digər əsaslandırılmış hallarda nəzərdə tutulmalıdır.

18.4.8. Nasos stansiyalarında aşağıdakı texnoloji parametrlər nəzarətdə saxlanılmalıdır:

nəql etdirilən mayenin sərfi (ehtiyac olduqda);

qəbuledici rezervuarda səviyyələr;

drenaj çuxurunda səviyyələr;

basqılı boru kəmərlərində təzyiq;

hər bir nasos aqreqatının yaratdığı təzyiq;

hidrokipləşmə sistemində suyun təzyiqi.

18.4.9. Nasos stansiyalarında yerli qəza-xəbərdaredici siqnalizasiya nəzərdə tutulmalıdır. Daimi xidmət heyəti olmadıqda nasazlıq haqqında ümumi siqnalın dispetçer məntəqəsinə, yaxud daimi növbətçi məntəqəsinə ötürülməsi nəzərdə tutulmalıdır.

18.4.10. Havaüfürücü stansiyalarda, bir qayda olaraq, havaüfürücü aqreqatların yerləşdikləri zaldan yerli idarə olunması nəzərdə tutulmalıdır. Tək-tək hallarda aqreqatların dispetçer, yaxud əməliyyat məntəqəsindən məsafədən idarə olunmasına yol verilir.

Havaüfürücü aqreqatın işə salınması və dayandırılması əməliyyatlarının ardıcıllığı, həmçinin onun ayr-ayrı parametrlərinə nəzarət istehsalçı-zavodun təlimatı nəzərə alınmaqla avtomatlaşdırma sistemi ilə yerinə yetirilməlidir.

Müvafiq əsaslandırma olduqda havaüfürücü aqreqatların məhsuldarlığının tullantı sularında həll olmuş oksigenin miqdarına görə avtomatik tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Basqılı hava borularında havanın təzyiqi və temperaturu (yerində ölçmə) nəzarətdə saxlanılmalıdır.

18.5. Təmizləyici qurğular

18.5.1. Mexanikləşdirilmiş barmaqlıqların işi təyin edilmiş proqram əsasında, yaxud barmaqlıqdan əvvəl və sonra su səviyyəsinin maksimum düşməsinə əsasən avtomatlaşdırılmalıdır.

18.5.2. Təmizləyici qurğular yüksək səviyyədə avtomatlaşdırıldıqda qumtutanlardan qumun çıxarılma prosesi istismar zamanı təyin edilmiş proqram əsasında avtomatlaşdırılmalıdır.

18.5.3. Birinci pillə durulduculardan (radial, yaxud üfüqi) çöküntünün hər bir durulducudan vaxtaşırı növbə ilə kənarlaşdırılması təyin edilmiş proqram əsasında, yaxud sıyırıcı mexanizmin işə salınması nəzərə alınmaqla qurğuda lilin səviyyəsindən asılı olaraq avtomatlaşdırılmalıdır.

18.5.4. Ortalaşdırıcıların çıxışında suyun pH-ı və ya texnologiyanın tələb etdiyi digər para-metrlər nəzarətdə saxlanılmalıdır.

18.5.5. Sıxılmış hava istifadə edilən qurğularda (ortalaşdırıcılar, aerasiya edilən qumtutanlar, preaeratorlar və biokoaqulyatorlar) havanın sərfinə nəzarət edilməlidir.

18.5.6. Aerotenklərin hər bir bölməsində lil qarışığının, aktiv lilin və havanın sərfinə nəzarət edilməli, yüksək avtomatlaşdırma səviyyəsində isə havanın verilməsi tullantı suyunda həll olmuş oksigenin miqdarına əsasən tənzimlənməlidir.

18.5.7. Yüksək yüklənmiş biosüz gəclərə daxil olan və resirkulyasiya suyunun sərfinə nəzarət edilməlidir.

18.5.8. İkinci pillə durulducularda lilin verilmiş səviyyəsinin saxlanılması avtomatlaşdırılmalı, lilsoranların işi nəzarətdə olmalıdır.

18.5.9. Lilsıxlaşdırıcılardan sıxlaşmış lilin çıxarılması təyin edilmiş proqram, yaxud lil səviyyəsinə görə avtomatlaşdırılmalıdır.

18.5.10. Metantenklərdə çöküntünün verilmiş temperaturunun saxlanılması avtomatlaşdırılmalı, metantenk daxilində çöküntünün temperaturu, yükün səviyyəsi, daxil olan çöküntünün, buxarın və qazın sərfi, buxarın və qazın təzyiqi nəzarətdə olmalıdır.

18.5.11. Vakuum-süzgəclərdə və filtr-preslərdə verilən reagentlərin dozalanması avtomatlaşdırılmalı, vakuum-süzgəcin təknəsində çöküntünün səviyyəsi, resiverdə seyrəklənmə və suyun səviyyəsi, sıxılmış havanın təzyiqi, nəzarətdə olmalıdır.

18.5.12. Xlorla təmasda olmuş tullantı suyunda qalıq xlorun miqdarı nəzarətdə olmalıdır.

18.5.13. İstehsalat tullantı sularının emalının texnoloji proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarətin tələb olunan həcmi elmi-tədqiqat təşkilatlarının tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir.

19. Bina və qurğuların inşaat həlli və konstruksiyalarına tələblər

19.1. Baş plan və həcmi planlaşdırma həlləri

19.1.1. Kanalizasiya qurğuları üçün meydançaların seçilməsi, planlaşdırılması və onların ərazisinin abadlaşdırılması texnoloji tələblərə, TN və Q II-89-un göstərişlərinə və TN və Q 2.04.02-nin ümumi tələblərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

Suaxarların və sututarların sahil zonalarında yerləşən təmizləyici qurğular və nasos stansiyaları meydançalarının planlaşdırılma yüksəklikləri 3% təminatlı sel sularının maksimum səviyyəsindən və küləyin yaratdığı dalğanın TNvəQ 2.04.02-ə görə təyin edilən hündürlüyündən ən azı 0,5 m yuxarı qəbul edilməlidir.

19.1.2. Yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya təmizləyici qurğularının, həmçinin sənaye müəssisələrinin onların hüdudlarından kənarda yerləşən kanalizasiya təmizləyici qurğularının ərazisi hasara alınmalıdır. Hasar “Müəssisə, bina və qurğuların hasar və sahələrinin layihələndirilməsi üçün göstərişlər”ə uyğun layihələndirilməlidir. Hasarın tipi yerli şəraitə uyğun olaraq seçilməlidir. Tələb olunan hallarda ayrı-ayrı qurğular üçün təhlükəsizlik texnikası qaydalarına uyğun hasar nəzərdə tutulmalıdır. Süzmə sahələri hasara alınmaya bilər.

19.1.3. Kanalizasiya sistemi bina və qurğularının həcmi-planlaşdırma və konstruktiv həlli TNvəQ 2.09.04, TNvəQ 2.04.02 və bu bölmənin göstərişlərinə əsasən yerinə yetirilməlidir.

19.1.4. Kanalizasiya bina və qurğularının (lil sahələri, süzmə sahələri, bioloji nohurlar, tənzimləyici tutumlar, kanalizasiya şəbəkələri və onların üzərindəki qurğular istisna olmaqla) odadavamlılığı II dərəcədən az olmayaraq qəbul olunmalı və II məsuliyyət sinfinə aid edilməlidir.

Lil sahələri, süzmə sahələri, bioloji nohurlar, tənzimləyici tutumlar, kanalizasiya şəbəkələri və onların üstündəki qurğuların odadavamlılıq dərəcəsi normalaşdırılmır və III məsuliyyət sinfinə aid edilirlər.

Ayrıca dayanmış və içərisində yana bilən, yaxud yanma-partlama xassəsinə malik maye olmayan tutum qurğularının konstruksiyalarının odadavamlılığı məhdudlaşdırılmır.

19.1.5. Yanğın təhlükəsizliyinə görə məişət tullantı sularının təmizlənməsi və nəql etdirilməsi prosesləri Д kateqoriyasına aid edilirlər. Tərkibində asan alovlanan və partlama xassəsinə malik maddələr olan istehsalat tullantı sularının təmizlənməsi və nəql etdirilməsi proseslərinin yanğın təhlükəliliyi kateqoriyası bu maddələrin xarakterindən asılı olaraq təyin edilir.

19.1.6. Kanalizasiya qurğularında tərkibi istehsalat proseslərinin sanitar xarakteristikasından asılı olaraq TNvəQ 2.09.04-ə əsasən təyin edilmiş məişət otaqları nəzərdə tutulmalıdır.

Yaşayış məntəqələri kanalizasiya qurğularındakı istehsalat proseslərinin sanitariya xarakteristikasının cədvəl 70-ə əsasən təyin edilməsinə yol verilir.

19.1.7. İstehsalat tullantı sularının bioloji təmizlənmə qurğularındakı işin sanitariya xarakteristikası şəhər kanalizasiya təmizləyici qurğularındakı işə bərabərləşdirilir.

İstehsalat tullantı sularının mexaniki, kimyəvi və digər üsullarla təmizlənmə qurğularındakı işin sanitariya xarakteristikası tullantı sularının tərkibindən və təmizlənmə üsulundan asılı olaraq qəbul edilməlidir (cədvəl 70).

İstehsalat otaqlarının təbii və süni işıqlandırılmasının layihələndirilməsi üçün göstəricilər TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Cədvəl 70. Kanalizasiya qurğularındakı istehsalat proseslərinin sanitariya xarakteristikası

Yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya qurğularındakı istehsalat prosesləri	İstehsalat proseslərinin sanitariya xarakteristikasının qrupu
İşlər:
təmizləyici qurğularda, tullantı sularını nəql etdirən nasos stansiyalarında, kanalizasiya şəbəkələrində, laboratoriyalarda	IIIv
xlorlayıcılarda və xlor anbarlarında	IIIa
hava üfürücü stansiyalarda və təmir emalatxanalarında	Iv
idarəetmə aparatında	Ia
*Qeyd.* Kanalizasiya qurğularında mühəndis-texniki işçilərin işini, onların xidmət etdikləri sahələrin istehsalat prosesləri qrupuna aid etmək lazımdır.

19.1.8. Texnoloji proseslərin şərtlərinə, sanitariya-gigiyena və yanğın əleyhinə tələblərə əks olmadıqda müxtəlif təyinatlı istehsalat və köməkçi otaqlar, bütün hallarda sahənin planlaşdırma şərtləri və texniki-iqtisadi mülahizələrə görə bir binada yerləşdirilməlidirlər.

Planda düzbucaq şəkilli qurğuların tutumları, texnoloji proseslərin şərtlərinə və konstruktiv mülahizələrə görə məqsədəuyğun olduqda, bloklaşdırılmalıdır.

19.1.9. Kanalizasiya sistemlərinin binalarındakı təsərrüfat, inzibati, laboratoriya və digər təyinatlı otaqların daxili tərtibatı TNvəQ 2.04.02-ə əsasən, istehsalat otaqları üçün cədvəl 71-ə əsasən, məişət otaqları üçün TNvəQ 2.09.04-ə əsasən təyin edilməlidir.

Cədvəl 71

Binalar və otaqlar	Tamamlama işləri
Binalar və otaqlar	divarlar	tavanlar	döşəmələr
1. Barmaqlıqlar binası	Kərpic divarların suvanması. Döşəmədən 1,8 m hündürlükdə minalı tavalardan panel. Paneldən yuxarı-nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Saxsı tavalar
2. Biosüzgəclər	Panel divarların qaynaq yerlərinin suvanması, Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Sement döşəmə
3. Metantenklərin idarə edilmə kamerası; paylaşdırıcı kamera; nasos stansiyaları	Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə. Dəmir-beton divarların sement məhlulu ilə hamarlanması	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə. Yapışqanlı boya ilə rəngləmə	Sement döşəmə
4. Çöküntünün susuzlaşdırılması sexi	Panel divarların qaynaq yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Sement döşəmə
5. Hava üfürücü stansiya: maşın zalı	Panel divarların qaynaq yerlərinin tikilməsi. Kərpic divarların suvanması. Panellərin 1,5 m hündürlükdə yağlı boya ilə rənglənməsi	Yapışqanlı boya ilə ağartma	Saxsı tavalar (quraşdırma meydançasında beton döşəmə)
köməkçi otaqlar	Kərpic hörgü. Panel divarların qaynaq yerlərinin tikilməsi. Əhənglə ağartma	Əhənglə ağartma	Sement döşəmə
6.Süzgəclər	Kərpic divarların suvanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	-	Sement döşəmə
7.Nasos stansiyaları: maşın zalı	Kərpic divarların yerüstü hissəsinin suvanması. Yeraltı hissələrdə - beton divarların sement məhlulu ilə hamarlanması. Panellərin 1,5 mhündürlükdə yağlı boya ilə rənglənməsi. Panellərdən yuxarı hissələrin yapışqanlı boya ilə rənglənməsi	Yapışqanlı boya ilə ağartma	Saxsı tavalar
qəbuledici rezervuarın üstündəki otaq	Kərpic divarların suvanması. Beton divarların yeraltı hissəsinin sement məhlulu ilə hamarlanması. Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Nəmə davamlı boya ilə rəngləmə	Sement döşəmə

19.1.10. Kanalizasiya tutum qurğularının konstruksiyaları TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən hesablanmalıdır.

19.1.11. Bina və qurğuların inşaat konstruksiyalarının korroziyadan müdafiəsi TN və Q 2.03.11 və TN və Q 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır.

19.2. İsitmə və ventilyasiya

19.2.1. İstehsalat otaqlarında tələb olunan hava mübadiləsi, bir qayda olaraq, avadanlıq, armatur və kommunikasiyalardan zərərli ayrılmaların miqdarına hesablanmalıdır. Zərərli ayrılmaların miqdarı layihənin texnoloji hissəsinin göstəricilərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Belə göstəricilər olmadıqda fəaliyyətdə olan oxşar qurğularda aparılan tədqiqatların nəticələrindən istifadə edilməlidir. Oxşarı olmayan qurğular üçün hava dəyişmə mislinə görə tələb olunan hava miqdarının cədvəl 72-də verilmiş parametrlərə əsasən hesablanmasına yol verilir.

Cədvəl 72. Kanalizasiya qurğularındakı bina və otaqlarda hava dəyişmə misli və temperaturun qiymətləri

Binalar və otaqlar	İsitmə sistemini layihələndirmək üçün havanın temperaturu, ⁰C	1 st müddətində hava dəyişmə misli
Binalar və otaqlar		havanın vurulması	havanın sorulması
1. Kanalizasiya nasos stansiyalarının maşın zalı: a) məişət və tərkibi ona yaxın olan istehsalat tullantı sularını və çöküntünü nəql etdirən	5	İzafi istiliyi kənar etmək üçün hesabatla təyin edilir və 3-dən az olmamalıdır
b) aqressiv, yaxud partlama təhlükəsi olan istehsalat tullantı sularını nəql etdirən	5	Bax qeyd 2.
2. Qəbuledici rezervuarlar və nasos stansiyalarının barmaqlıq yerləşən otaqları: a) məişət və tərkibi ona yaxın olan istehsalat tullantı sularını və çöküntünü nəql etdirən	5	5	5
b) aqressiv, yaxud partlama təhlükəsi olan istehsalat tullantı sularını nəql etdirən	5	Bax qeyd 2.
3. Havaüfürücü stansiya	5	İzafi istiliyi kənar etmək üçün hesabatla təyin edilir
4. Barmaqlıq yerləşən bina	5	5	5
5. Binalardakı biosüzgəclər (aerosüzgəclər)	Bax qeyd 3.	İzafi nəmliyi kənar etmək üçün hesabatla təyin edilir
6. Binalardakı aerotenklər	Bax qeyd 3.	İzafi nəmliyi kənar etmək üçün hesabatla təyin edilir
7. Metantenklər: a) nasos stansiyaları	5	12	12
7. Metantenklər: a) nasos stansiyaları	5	qəza halında üstə gəl 8 (vacibliyi layihə ilə təyin edilir)
b) injektor yerləşən, qaz köşkü	5	12	12
8. Mexaniki susuzlaşdırma sexi (vakuum-süzgəclər və bunker bölməsi)	16	İzafi nəmliyi kənar etmək üçün hesabatla təyin edilir
9. Məhlul hazırlamaq üçün reagent təsərrüfatı: a) dəmir xlorid, amonium sulfat, natrium hidroksid, xlorlu əhəng	16	6	6
b) əhəng südü, superfosfat, ammonyak şorası, susuzlaşdırılmış soda, poliakrilamid	16	3	3
10. Anbarlar: a) natrium bisulfit	5	6	6
b) əhəng, superfosfat, ammonyak şorası (bağlı qabda), amonium sulfat, susuzlaşdırılmış soda, poliakrilamid	5	3	3
*Q e y d:* 1.İstehsalat otaqlarında xidmət heyəti olduqda onlardakı havanın temperaturu 16 ⁰C-dən az olmamalıdır. 2.Hava mübadiləsi hesablama ilə qəbul edilməlidir. Otaqların havasına ayrılan zərərli maddələr haqqında məlumat olmadıqda hava mübadiləsi mislinə görə tələb olunan hava miqdarının tullantı sularının daxil olduğu əsas istehsalatın aid olduğu təşkilata mənsub normalar əsasında təyin edilməsinə yol verilir. 3.Cədvəl 72-də göstərilməyən reagent məhlulları hazırlanan təsərrüfatda hava mübadiləsinin hesabi parametrləri istehsalçıların tövsiyələrinə əsasən qəbul edilməlidir. 4. Havaüfürücü stansiya, mexaniki susuzlaşdırılma sexi, reagent təsərrüfatı və reagent anbarı bir istehsalat otağında yerləşdikdə havadəyişmə mislinin yerli sormalar qoymaqla göstəricilərin ən kiçiyinə bərabər qəbul edilməsinə yol verilir. 5.Biosüzgəclər (aerosüzgəclər) və aerotenk binalarında havanın temperaturu tullantı suyunun temperaturundan ən azı 2⁰C çox qəbul edilməlidir.

19.2.2. Barmaqlıq vəqəbuledici rezervuar bölmələrində yuxarı zonanın 1/3 və aşağı zonanın 2/3 ölçüsündə, rezervuar və kanalların örtüklərinin altından havanın kənar edilməsi nəzərdə tutul-malıdır. Xırdalayıcılardan havanın sorulması təmin edilməlidir.

20. Xüsusi təbii və iqlim şəraitlərində kanalizasiya sistemlərinə əlavə

tələblər

20.1. Seysmik rayonlar

20.1.1. Kanalizasiya sistemlərinin bina və qurğularının konstruksiyaları AzDTN 2.3-1 və TN və Q 2.04.02-nin tələblərinə uyğun layihələndirilməlidir.

20.1.2. Seysmik rayonlarda yerləşmiş yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələrinin kanalizasiyası layihələndirilən zaman kanalizasiya boru kəmərləri və qurğularında qəza baş verən hallarda ərazini tullantı sularının basmasının, yeraltı suların və açıq sututarların çirklənməsinin qarşısını alan tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

20.1.3. Kanalizasiyanın sxemi seçilən zaman kanalizasiya qurğuları mərkəzləşdirilməmiş variantda yerləşdirilməli (əgər tikinti işlərinin mürəkkəbləşməsinə və qiymətinin artmasına səbəb olmursa), təmizləyici qurğuların texnoloji elementləri bölmələrə ayrılmalıdır.

20.1.4. Əlverişli yerli şərait olduqda tullantı sularının təbii təmizlənmə üsulları tətbiq edilməlidir.

20.1.5. Bir hissəsi torpaq altında olan binalar digər qurğulardan ən azı 10 m və boru kəmərlərindən ən azı 12D_ext (D_ext-boru kəmərinin xarici diametri) məsafədə yerləşdirilməlidir.

20.1.6. Nasos stansiyalarında boru kəmərlərinin nasoslarla bucaq altinda və uzununa yerdəyişməsinə imkan verən elastik birləşmələrdən istifadə edilməlidir.

20.1.7. Qəza baş verdikdə kanalizasiyalaşdırılan obyekt ərazisini tullantı sularının basmasının, həmçinin yeraltı və yerüstü mənbələrdə suyun çirklənməsinin qarşısını almaq üçün tullantı sularının basqı altında digər şəbəkələrə, yaxud su obyektlərinə axıtmadan qəza rezervuarlarına yönəldilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

20.1.8. Basqılı və basqısız kanalizasiya kollektorları və şəbəkələri üçün boru kəmərlərinin təyinatı, boruların tələb olunan möhkəmliyi, calaqların kompensasiya qabiliyyəti, həmçinin texniki-iqtisadı hesablamaların nəticələri nəzərə alınaraq bütün növlərdən olan borular qəbul edilə bilər.

Bütün növlərdən olan boruların basdırılma dərinliyi qruntların növündən asılı olmayaraq normalaşdırılmır.

20.1.9. Kanalizasiya şəbəkələrinin möhkəmliyi boruların materialı və əlavə seysmik yük (hesabatla təyin edilən) nəzərə alınmaqla aparılmış statik hesabat əsasında boruların seçilmiş möhkəmlik sinfinə görə təmin edilməlidir.

20.1.10. Calaqların kompensasiya qabiliyyəti hesabatla təyin edilmiş çevik calaq birləşmələrinin tətbiqi ilə təmin edilməlidir.

20.1.11. Basqılı boru kəmərlərinin layihələndirilməsi TNvəQ 2.04.02-nin göstərişlərinə əsasən aparılmalıdır.

20.1.12. Kollektorların sulu qruntlarda (qayalıq, yarım qayalıq və iri sınmış qayalıq qruntlar istisna olmaqla), nəmliyindən asılı olmayaraq tökmə torpaqlarda, həmçinin tektonik pozulma izləri olan qruntlarda çəkilməsinə yol verilmir.

20.2. Çökən qruntlar

20.2.1. Çökən, duzlu və şişən qruntlarda inşa ediləcək kanalizasiya sistemləri TNvəQ 2.04.02-nin göstərişləri nəzərə alınmaqla TN və Q 2.01.09-a əsasən layihələndirilməlidirlər.

20.2.2. Çökməsinə görə II tip qrunt şəraitində qruntun öz kütləsinin ağırlığı altında çökməsi:

a) özüaxımlı boru kəmərlərində 20 sm-ə qədər - basqısız dəmir-beton və xrizotilsement, saxsı borular; həmçinin, basqılı boru kəmərləri üçün - basqılı dəmir-beton,xrizotilsement, polietilen borular;

b) özüaxımlı boru kəmərlərində 20 sm-dən çox - basqılı dəmir-beton, basqılı xrizotilsement, saxsı borular; həmçinin, basqılı boru kəmərləri üçün - polietilen, çuqun borular.

Basqılı boru kəmərlərində polad borulardan öz kütləsinin ağırlığı altında çökməsi 20 sm-ə qədər olan qruntlarda və işçi təzyiqi 9 bar-dan yüksək olan, həmçinin çökmənin 20sm-dən artıq olması mümkün olan qruntlarda və işçi təzyiqi 6 bar-dan yüksək olan sahələrdə istifadə edilməsinə yol verilir.

Çökməyə görə I və II tip qruntlarda çəkiləcək boru kəmərlərinin əsaslarına olan tələblər cədvəl 73-də verilir.

20.2.3. II tip qrunt şəraitinə malik çökən qruntlarda dəmir-beton, xrizotilsement, saxsı, çuqun, polietilen boruların calaq birləşmələri elastik tıxanmalar tətbiq etmək hesabına çevik olmalıdır.

Cədvəl 73.

Çökməsinə görə qruntun tipi

Ərazinin xarakteristikası

Boru kəmərlərinin əsaslarına olan tələblər

Tikintisi olan

Tikintisi olmayan

Çökmə hesaba alınmadan

Həmçinin

(çökmə 20 sm-ə qədər)

Tikintisi olan

Tikintisi olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

(çökmə 20 sm-dən çox)

Tikintisi olan

Tikintisi olmayan

Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi

Qruntun sıxlaşdırılması

Qeyd:

1. Tikintisi olmayan ərazi - yaxın 15 ildə yaşayış məntəqəsi və digər obyektlərin tikintisi aparılmayacaq ərazi.

2. Qruntun sıxlaşdırılması-20 sm çökməyə görə II tip qrunt əsasın 0,5-0,8 m dərinliyə qədər və 20 sm-dən artıq çökməyə görə 0,8-1,0 m toxaclanaraq bərkidilməsi .

3. Altlıq - üstünə qalınlığı 0,1 m olan drenaj layı döşənmiş, kənarlarının hündürlüyü 0,1-0,15m olan sukeçirməyən konstruksiya.

4. Boru kəmərləri altındakı əsaslara olan tələblər boru kəmərləri yaxınlığında yerləşən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir.

5. Boru kəmərlərinin calaq birləşmələri altında xəndək toxaclanaraq dərinləşdirilməlidir.

20.2.4. Gruntun öz kütləsinin ağırlığından mümkün çökməsi 10 sm-dən çox olduqda basqısız boru kəmərlərinin qruntun üfüqi yerdəyişməsində kipliyinin qorunma şərtləri (135) düsturu ilə ifadə olunur.

burada - boruların calaq birləşmələrinin ox istiqamətində yol verilən kompensasiya qabiliyyəti, sm (geniş ağızlı boruların ağzının dərinliyinin, yaxud muftalı calaq birləşmələrdə muftanın uzunluğunun yarısı qədər qəbul edilməlidir);

- qrunt öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə onun üfüqi yerdəyişməsinin təsirinə görə tələb edilən calaq birləşməsinin kompensasiya qabiliyyəti (düstur 136);

- tikinti zamanı calaqda boruların ucları arasında saxlanılan məsafə (1 sm qəbul edilməlidir).

burada K_w- iş şəraiti əmsalı (0,6 qəbul edilməlidir);

l_sec-boru kəməri seksiyasının uzunluğu, sm;

- öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə qruntun üfüqi yerdəyişməsinin nisbi qiyməti;

D_ext- boru kəmərinin xarici diametri, m;

R_gr - öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə qrunt səthinin şərti əyilmə radiusudur, m.

Üfüqi yerdəyişmənin nisbi qiyməti , m, (137) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada S_pr - öz kütləsinin ağırlığından qruntun çökməsi, m;

l_pr - öz kütləsinin ağırlığından çökən qruntun əyrixətli sahəsinin uzunluğu (düstur (138) ilə hesablanmalıdır).

burada H_pr- çökən layın qiyməti, m;

- eyni cinsli qrunt layı üçün - 1, bircinsli olmayan qrunt layı üçün - 1,7 qəbul edilən əmsal;

tgβ-nəmləndirmə mənbəyindən suyun kənara yayılma bucağı (qumluca və ğətirmə torpaq (lyos) üçün - 35⁰, gillicə və gil üçün - 50⁰-dən az qəbul edilməlidir).

Çökən qruntun əyrixətli sahəsinin şərti radiusu R_gr, m, (139) düsturu ilə hesablanmalıdır.

20.3. İşlənilən ərazilər

20.3.1. Ümumi müddəalar

20.3.1.1. İşlənilən ərazilərdə kanalizasiyanın xarici şəbəkə və qurğuları layihələndirildikdə yer səthinin görülən dağ-mədən işlərinin təsirindən yaranan hərəkət və deformasiyasının onlara olabiləcək əlavə təsirləri nəzərə alınmalıdır.

Dağ-mədən işlərinin təsirindən mühafizə tədbirləri layihələndirilən şəbəkə və qurğular altında bu işlərin görülmə müddəti nəzərə alınmaqla TN və Q 2.01.09 və TN və Q 2.04.02-ə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

20.3.1.2. İşlənilən ərazilərdə süzmə sahələrinin yerləşdirilməsinə yol verilmir.

20.3.1.3. Basqısız kanalizasiya boru kəmərlərinin deformasiyaya uğrayan qruntun təsirindən qorunma tədbirləri basqısız rejimin saxlanılmasını, calaq birləşmələrin kipliyini, ayrı-ayrı bölmələrin möhkəmliyini təmin etməlidir.

20.3.1.4. Layihələndirmə mərhələsində mühafizə tədbirləri seçilərkən və onların həcmi təyin olunduqda əlavə olaraq göstərilməlidir:

kanalizasiya şəbəkə və qurğularının yerləşəcəyi meydançaların, həmçinin meydançadan kənar boru kəmərlərinin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsinə başlanğıc müddətləri;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri;

yer səthində yarıq və çöküntülərin yarana biləcəyi ərazilər.

20.3.2. Kollektorlar və şəbəkələr

20.3.2.1. Yer səthinin gözlənilən deformasiyalarından kanalizasiya basqısız boru kəmərlərinin mühafizəsinin layihələndirilməsi üçün verilməlidir:

layihə işlənən dövr üçün tapşırılmış təmizləmə-qazıntı işlərinin vəziyyəti;

işlərin görülmə planı məlum olmayan sahələrdə - ən güclü layların birindən, yaxud bir horizontdan çıxarılacaq qazıntının şərti verilmiş miqdarı;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri olan yerlərdə - yaxın 5 ildə işləniləcək laylardan çıxarılan qazıntıların miqdarlarının cəmi.

Mühafizə tədbirlərinin həcmi gözlənilən deformasiyaların TN və Q 2.01.09-da verilmiş əlavə yük əmsalları nəzərə alınmaqla maksimal qiymətlərinə təyin edilməlidir.

20.3.2.2. Basqısız kanalizasiyalarda saxsı, dəmir-beton, xrizotilsement və plastmas borulardan, həmçinin dəmir-beton novlar və kanallardan istifadə edilməlidir.

Boruların növü tullantı sularının tərkibindən və inşaat meydançalarının, yaxud boru kəmərləri trassalarının dağ-geoloji şəraitindən asılı olaraq seçilməlidir.

20.3.2.3. Boru kəmərlərində basqısız rejimi saxlamaq üçün layihələndirmə zamanı sahələrin uzununa profildə mailliyi (140) tənliyində göstərilən şərtə əməl olunmaqla yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

burada i_p- basqısız rejimi saxlamaq üçün boru kəmərinin tələb olunan inşaat mailliyi;

- hesabi dolma dərəcəsində boru kəmərinin yol verilən minimal mailliyi;

i_gr - boru kəmərinin keçdiyi sahədə yer səthinin hesabi mailliyi (maddə 20.3.2.1-ə əsasən qəbul edilməlidir).

20.3.2.4. Basqısız boru kəmərinin tələb olunan mailliyini təmin etmək mümkün olmadıqda, məsələn, yerin relyefindən asılı olaraq, yaxud layihələndirilən boru kəmərinin başlanğıcı və sonundakı verilmiş hündürlüklər fərqini təmin etmək mümkün olmadıqda, həmçinin şaxta sahələri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə, tektonik pozuntu sərhədlərində aşağıdakılara əməl etmək lazımdır:

boru kəməri trassasını böyük enişlər istiqamətində, yaxud yer səthinin gözlənilən az mailliklər zonasında seçmək;

boru kəmərlərinin diametrini artırmaq;

boru kəmərinin hesabi dolma dərəcəsini azaltmaq;

tullantı sularını layihələndirilən boru kəməri, yaxud digər boru kəmərləri vasitəsilə yer səthinin əlverişsiz mailliklər zonasından kənara nəql etdirmək üçün nasos stansiyaları nəzərdə tutmaq.

Tullantı sularını nəql etdirən stansiyalar dağ-mədən işlərinin yaxın 5 ildə başlanması nəzərdə tutulursa boru kəmərinin tikintisi zamanı, bu işlər daha gec zamana planlaşdırıldıqda isə bilavasitə onların başlanmasından əvvəl qurulmalıdır.

20.3.2.5. Boruların calaq birləşmələri elastik tıxamalar tətbiq etməklə çevikləşdirilməli və kompensator kimi işləmələri təmin edilməlidir.

Basqısız boru kəmərinin calaq birləşmələrinin kipliyinin saxlanılma şərti (141) tənliyi ilə ifadə edilir.

burada - boruların calaq birləşmələrinin ox istiqamətində yol verilən kompensasiya qabiliyyəti (saxsı borular üçün - 4sm; geniş ağızlı dəmir-betonborular üçün- 5sm; muftalı xrizotilsement borular üçün – 6sm qəbul edilməlidir);

- calaq birləşməsinin ox istiqamətində tələb olunan kompensasiya qabiliyyəti, sm (yer səthinin gözlənilən deformasiyasından və qəbul edilmiş boruların həndəsi ölçülərindən asılı olaraq hesablama ilə təyin edilməlidir);

- tikinti zamanı calaqda boruların ucları arasında saxlanılan məsafə, sm (qiymətinin ən azı 20%-i qədər qəbul edilməlidir).

20.3.2.6. Dartılma zamanı borunun en kəsiyinin yük götürmə qabiliyyəti P_p (142) tənliyində verilmiş şərti ödəməlidir.

burada - boru bölmələrinə qruntun üfüqi deformasiyasından yaranan uzununa maksimal qüvvənin təsiri;

P_i - boru bölmələrinə yer səthində əmələ gələn çıxıntıların təsirindən yaranan maksimal qüvvənin təsiridir.

20.3.2.7. (141) və (142) şərtləri təmin edilmədikdə:

uzunluğu az olan, yaxud digər növdən olan borudan istifadə etmək;

boru kəmərinin trassasını dəyişərək onu yer səthinin gözlənilən deformasiyası az olacaq zonalarına keçirmək;

boru kəmərinin daşıma qabiliyyətini artırmaq üçün onun əsasında çevik tikişli dəmir-beton döşənəcək yaratmaq lazımdır

20.3.2.8. Dükerin giriş və çıxış quyularında səviyyələr fərqi dağ-mədən işlərinin görülməsi ilə bağlı yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

20.3.2.9. İşlənilən ərazilərdəki kanalizasiya boru kəmərlərinin düzxətli sahələrində baxış quyuları arasındakı məsafə 50 m-dən çox olmamalıdır.

20.3.2.10. Kanalizasiya boru kəmərinin çıxıntılarla yerli yarıqlar, yaxud uçurumlar yarana biləcək sahələrdən keçirilməsi lazım gəldikdə, basqılı sahələr və onların yer səthində çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

20.3.3. Təmizləyici qurğular

20.3.3.1. Kanalizasiya qurğuları sərt və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir. Sərt blokların, bölmələrin planda ölçüləri yer səthinin deformasiya qiymətindən və yerinə yetirilən konstruktiv mühafizə tədbirlərinin, o cümlədən lazımi kompensasiya qabiliyyətinə malik deformasiya tikişlərinin olmasından asılı olaraq təyin edilməlidir.

20.3.3.2. Yerdəyişmə qabiliyyətinə malik konstruktiv sxemlərin stasionar avadanlığa malik olmayan açıq tipli kanalizasiya tutumları üçün tətbiq olunmasına yol verilir.

20.3.3.3. Stasionar avadanlığa malik kanalizasiya qurğuları yalnız sərt konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir.

20.3.3.4. Müxtəlif funksional təyinatlı bloklaşdırılmış kanalizasiya qurğuları deformasiya tikişləri ilə bir-birindən ayrılmalıdır.

20.3.3.5. Tullantı sularındakı üzən maddələrin tutulması üçün əyilmə bucağı tənzimlənən hərəkət edən barmaqlıqlar və barmaqlıq-xırdalayıcılar tətbiq olunmalıdır.

20.3.3.6. Biosüzgəclərdə suvarıcı qismində səpələyicilər (sprinklerlər) və hərəkət edən suvarıcılardan istifadə edilməlidir.

Reaktiv suvarıcılardan istifadə etdikdə əsaslar-dik borular qurğulardan sukeçirməyən deformasiya tikişi ilə ayrılmalıdırlar.

20.3.3.7. Kommunikasiya sistemləri qurğularla sərt əlaqəyə malik olmamalıdır. Kanal və novların mailliyi yer səthinin hesabi deformasiyası nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

M ü n d ə r i c a t

1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	1
2.	Normativ istinadlar......................................................................................................	3
3.	Əsas anlayışlar.............................................................................................................	4
4.	Şəhər tullantı sularının hesabi sərfləri. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması. Xüsusi sərflər və qeyri-müntəzəmlik əmsalları...................................	6
4.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	6
4.2.	Yağış kanalizasiyası....................................................................................................	9
4.2.1.	Məskunlaşma zonalarından və müəssisələrin ərazilərindən yerüstü axımların kənarlaşdırılması şərtləri................................................................	9
4.2.2.	Yerüstü tullantı sularının orta illik həcminin təyini....................................................	10
4.2.3.	Təmizlənməyə veriləcək yerüstü tullantı sularının hesabi həcmlərinin təyini.............................................................................	11
4.2.4.	Yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış və ərimiş qar sularının hesabi sərflərinin təyini...............................................................	12
4.3.	Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri...................................................................................	21
4.4.	Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası..........................................	23
4.5.	Məskunlaşma əraziləri və müəssisə sahələrində yaranmış yerüstü axımların təmizlənməsi...................................................................	24
4.6.	Yağış suyu axımının tənzimlənməsi..........................................................................	25
4.7.	Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması...................................................	26
4.8.	Boruların minimal diametrləri...................................................................................	28
4.9.	Hesabi sürətlər, boru və kanalların dolması..............................................................	28
4.10.	Boru kəmərləri, kanal və novların maillikləri............................................................	30
5.	Kanalizasiya sxemləri və sistemləri............................................................................	30
5.1.	Yaşayış məntəqələri kanalizasiyasının sxemləri və sistemləri...................................	30
5.2.	Kiçik yaşayış məntəqələrinin (5000 nəfərə qədər əhalisi olan) və ayrılıqda dayanmış binaların kanalizasiya sistemləri............................................	31
5.3.	Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemləri və sistemləri......................................	32
5.4.	Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının kanalizasiyalaşdırılma sxemi................................	33
6.	Kanalizasiya şəbəkələri və onların üzərindəki qurğular. Şəbəkələrin trassalaşdırılması və boru kəmərlərinin çəkilməsi şərtləri....................................................................................	34
6.1.	Boru kəmərlərinin dönmələri, birləşmələri və basdırılma dərinlikləri........................................................................	35
6.2.	Borular, dayaqlar, armatura və boru altındakı əsaslar.................................................	35
6.3.	Baxış quyuları.............................................................................................................	36
6.4.	Enmə quyuları.............................................................................................................	37
6.5.	Yağışqəbuledicilər.......................................................................................................	38
6.6.	Dükerlər.......................................................................................................................	39
6.7.	Yollardan keçidlər......................................................................................................	40
6.8.	Buraxıcılar və yağış suyu kənarlaşdırıcılar.................................................................	40
6.9.	Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya şəbəkələrinin layihələndirilməsinin xüsusiyyətləri.....................................................	41
6.10.	Şəbəkələrin ventilyasiyası...........................................................................................	41
6.11.	Boşaltma stansiyaları..................................................................................................	42
7.	Nasos və hava üfürücü stansiyaları.............................................................................	42
7.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	42
7.2.	Nasos stansiyaları........................................................................................................	43
7.3.	Hava üfürücü stansiyalar............................................................................................	48
8.	Təmizləyici qurğular...................................................................................................	49
8.1.	Ümumi müddəalar.......................................................................................................	49
8.2.	Tullantı sularının mexaniki təmizlənməsi üçün qurğular............................................	53
8.2.1.	Barmaqlıqlar................................................................................................................	53
8.2.2.	Qumtutanlar.................................................................................................................	53
8.2.3.	Ortalaşdırıcılar.............................................................................................................	55
8.2.4.	Durulducular...............................................................................................................	58
8.2.5.	İki yaruslu durulducular və şəffaflandırıcı-çürüdücülər.............................................	63
8.2.6.	Septiklər......................................................................................................................	65
8.2.7.	Hidrosiklonlar.............................................................................................................	65
8.2.8.	Mərkəzdənqaçma aparatları (sentrifuqalar)................................................................	67
8.2.9.	Flotasiya qurğuları.......................................................................................................	68
8.2.10	Deqazatorlar...............................................................................................................	69
9.	Tullantı sularını bioloji təmizləyən qurğular..............................................................	70
9.1.	Preaeratorlar və biokoaqulyatorlar..............................................................................	70
9.2.	Bioloji süzgəclər.........................................................................................................	70
9.2.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	70
9.2.2.	Damcılı bioloji süzgəclər............................................................................................	72
9.2.3.	Yüksək yüklənmiş bioloji süzgəclər...........................................................................	73
9.2.4.	Aerotenklər.................................................................................................................	75
9.3.	İkinci pillə durulducuları. Lilayırıcılar.........................................................................	81
9.4.	Tam oksidləşdirən aerasiya qurğuları (aerasiya müddəti uzadılmış aerotenklər)....................................................................	82
9.5.	Dövretdirici oksidləşdirici kanallar.............................................................................	83
9.6.	Süzmə sahələri.............................................................................................................	84
9.7.	Yeraltı süzmə sahələri.................................................................................................	86
9.8.	Qum-çınqıl süzgəcləri və süzən xəndəklər.................................................................	86
9.9.	Süzən quyular............................................................................................................	87
9.10.	Bioloji nohurlar...........................................................................................................	88
10.	Təmizlənmiş tullantı sularını oksigenlə doydurmaq üçün qurğular..........................	90
11.	Tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi.........................................................................	92
12.	Tullantı sularının dərin təmizlənməsi üçün qurğular..................................................	93
12.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	93
12.2.	Dənəvər yüklü süzgəclər............................................................................................	93
12.3.	Polimer yüklü süzgəclər..............................................................................................	95
12.4.	Torlu barabanlı süzgəclər...........................................................................................	95
13.	Tullantı sularını fiziki-kimyəvi təmizləmək üçün qurğular.......................................	96
13.1.	Tullantı sularının neytrallaşdırılması..........................................................................	96
13.2.	Reagent qurğuları........................................................................................................	97
13.3.	Sian tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi......................................................	100
13.4.	Xrom tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi....................................................	100
13.5.	Biogen qidalandırma...................................................................................................	100
14.	Tullantı sularının adsorbsiya qurğularında təmizlənməsi...........................................	101
14.1.	Ümumi müddəalar.....................................................................................................	101
14.2.	Aktivləşdirilmış kömürdən sıx laylı yükü olan adsorberlər......................................	102
14.3.	Aktivləşdirilmış kömürdən seyrəlmiş laylı yükü olan adsorberlər............................	102
15.	Tullantı sularını təmizləmək üçün ionəvəzedici qurğular..........................................	102
16.	Tullantı sularının elektrokimyəvi təmizlənməsi üçün qurğular.................................	106
16.1.	Sian tərkibli tullantı sularını emal etmək üçün elektroliz qurğuları...........................	106
16.2.	Alüminium elektrodlu elektrokoaqulyatorlar.............................................................	107
16.3	Polad elektrodlu elektrokoaqulyatorlar.....................................................................	108
17.	Tullantı suları çöküntülərini emal etmək üçün qurğular............................................	110
17.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	110
17.2.	Susuzlaşdırılma, yaxud çürüdülmədən əvvəl çöküntünü sıxlaşdırmaq və qatılaşdırmaq üçün qurğular..............................................................	110
17.3.	Metantenklər................................................................................................................	111
17.4.	Aerob stabilləşdiricilər................................................................................................	114
17.5.	Çöküntünün mexaniki susuzlaşdırılması üçün qurğular.............................................	115
17.6.	Lil sahələri..................................................................................................................	119
17.7.	Çöküntünün zərərsizləşdirilməsi, kompostlaşdırılması, termik qurudulması və yandırılması üçün qurğular.........................................................................................	121
17.8.	Çöküntünün saxlanılması və anbara yığılması............................................................	122
17.9.	Təmizlənmiş tullantı sularının sututarlara axıdılması................................................	122
18.	Elektrik avadanlığı, texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və operativ idarəetmə sistemləri.................................................................................	124
18.1.	Ümumi müddəalar.....................................................................................................	124
18.2.	Texnoloji nəzarət........................................................................................................	126
18.3.	Avtomatlaşdırma və operativ idarəetmə sistemləri.....................................................	126
18.4.	Nasos stansiyaları və hava üfürücü stansiyalar..........................................................	127
18.5.	Təmizləyici qurğular...................................................................................................	128
19.	Bina və qurğuların inşaat həlli və konstruksiyalarına tələblər...................................	129
19.1.	Baş plan və həcmi planlaşdırma qərarları..................................................................	129
19.2.	İsitmə və ventilyasiya.................................................................................................	131
20.	Xüsusi təbii və iqlim şəraitlərində kanalizasiya sistemlərinə əlavə tələblər..........................................................................................	133
20.1.	Seysmik rayonlar........................................................................................................	133
20.2.	Çökən qruntlar............................................................................................................	133
20.3.	İşlənilən ərazilər.........................................................................................................	135
20.3.1	Ümumi müddəalar......................................................................................................	135
20.3.2	Kollektorlar və şəbəkələr...........................................................................................	136
20.3.3	Təmizləyici qurğular..................................................................................................	137